ਮੇਘਦੂਤਮ
ਮੇਘਦੂਤ (मेघदूतम्) ਮਹਾਕਵੀ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੂਤਕਾਵਿ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰ੍ਸਿੱਧ ਕਾਵਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
 ਮੇਘਦੁਤ | |
| ਲੇਖਕ | ਕਾਲੀਦਾਸ |
|---|---|
| ਚਿੱਤਰਕਾਰ | ਕਾਲੀਦਾਸ |
| ਦੇਸ਼ | ਭਾਰਤ |
| ਭਾਸ਼ਾ | ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ |
| ਵਿਧਾ | ਨਾਟਕ |
ਕਹਾਣੀ ਸਾਰ
ਸੋਧੋਮੇਘਦੂਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਯਕਸ਼ ਦੀ ਕਥਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਕੁਬੇਰ ਪੂਜਾ ਦੇ ਪੁਸ਼ਪ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਣਗਹਿਲੀ ਕਾਰਨ ਅਲਕਾਪੁਰੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਨਿਕਾਲਾ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਯਕਸ਼ ਨਾਗਪੁਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਾਮਗਿਰੀ ਪਹਾੜ ਉੱਤੇ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਇੱਕ ਪਲ ਵੀ ਜੁਦਾਈ ਜਿਸ ਲਈ ਅਸਹਿ ਸੀ, ਉਹ ਯਕਸ਼ ਹੁਣ ਆਸ਼ਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸੁੱਕ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਮਹੀਨੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਆਸ਼ਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਨਾ ਕਿਵੇਂ ਕੱਟੇ ਪਰ ਜਦੋਂ ਹਾੜ੍ਹ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਅਕਾਸ਼ ਉੱਤੇ ਮੇਘ ਉਮੜਦੇ ਵੇਖੇ ਤਾਂ ਬਿਰਹੀ ਯਕਸ਼ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਿਅਤਮਾ ਲਈ ਛਟਪਟਾਉਣ ਲੱਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਸਰਾਪ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤੱਤਕਾਲ ਅਲਕਾਪੁਰੀ ਪਰਤਣਾ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਲਈ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਕਿਤੇ ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਬੱਦਲਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਉਸ ਦੀ ਪਰਮ ਪਿਆਰੀ ਉਸਦੇ ਬਿਰਹਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਣ ਦੇ ਦੇਵੇ। ਇਕੱਲ ਦਾ ਜੀਵਨ ਗੁਜਾਰ ਰਹੇ ਯਕਸ਼ ਨੂੰ ਕੋਈ ਕਾਸਿਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਮੇਘ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਸੁਨੇਹਾ ਬਿਰਹਾ-ਕੁੱਠੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਤੱਕ ਭੇਜਣ ਦੀ ਗੱਲ ਸੋਚੀ। ਮੇਘਦੂਤ ਦੀ ਲੋਕਪ੍ਰਿਅਤਾ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਤਰਫ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਟੀਕਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਉੱਤੇ ਟੀਕੇ ਲਿਖੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਅਨੇਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਕੇ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਕਈ ਦੂਤਕਾਵਿ ਲਿਖੇ। ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਕਲਪਨਾ ਦਾ ਜੋ ਉਦਾੱਤ ਪ੍ਰਸਾਰ ਮੇਘਦੂਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਨਾਗਾਰਜੁਨ ਨੇ ਮੇਘਦੂਤ ਦੇ ਹਿੰਦੀ ਅਨੁਵਾਦ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਨੂਪਮ ਅੰਸ਼ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। ਮੇਘਦੂਤ ਕਵਿਤਾ ਦੋ ਖੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਹੈ। ਪੂਰਵਮੇਘ ਵਿੱਚ ਯਕਸ਼ ਬੱਦਲ ਨੂੰ ਮੱਧ-ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਮਗਿਰੀ ਤੋਂ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਕੈਲਾਸ਼ ਪਰਬਤ ਉੱਤੇ ਅਲਕਾਪੁਰੀ ਤੱਕ ਦੇ ਰਸਤੇ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਤਰਮੇਘ ਵਿੱਚ ਯਕਸ਼ ਦਾ ਇਹ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਿਰਹਾਕੁਲ ਸੁਨੇਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਹਿਰਦੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਰੰਗ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕਵੀ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਅੰਜਕ (ਆਤਮਪਰਕ) ਰਚਨਾ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਮੇਘਦੂਤ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 115 ਪਦ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਸਕਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹੇਰ-ਫੇਰ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਡਾ. ਐੱਸ. ਕੇ. ਡੇ ਦੇ ਮਤਾਨੁਸਾਰ ਮੂਲ ਮੇਘਦੂਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ 111 ਪਦ ਹਨ, ਬਾਕੀ ਬਾਅਦ ਦੇ ਪਰਿਪੇਖ ਜੋੜੇ ਗਏ ਲੱਗਦੇ ਹਨ।
ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦ
ਸੋਧੋਮੇਘਦੂਤ ਨੂੰ ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਸੇਹਰਾ ਹੋਰੇਸ ਹੇਲਮਨ ਵਿਲਸਨ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦ ਕਲਾਉਡ ਮੈਸੇਂਜਰ[1] 1813 ਵਿੱਚ ਕਲਕੱਤਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ।
ਹੋਰ ਦੂਤਕਾਵਿ
ਸੋਧੋਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਨਲ ਨਾਮਕ ਆੱਖਾਨ ਵਿੱਚ ਨਲ ਅਤੇ ਦਮਯੰਤੀ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਬੱਦਲ ਨ੍ਹੂੰ ਦੂਤ ਬਣਾ ਕੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸੰਦੇਸ਼ ਆਦਾਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਦੀ ਜੋ ਕਥਾ ਆਈ, ਉਹ ਵੀ ਦੂਤਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਹੀ ਨਕਲ ਹੈ। ਕਵੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ (੯ਵੀਂ ਸ਼ਤੀ ਈਸਵੀ) ਮੇਘਦੂਤ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਮੰਦਾਕਰਾਂਤਾ ਛੰਦ ਵਿੱਚ ਤੀਰਥਕਰ ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਚਾਰ ਸਰਗਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਕਵਿ ਪ੍ਰਸੰਗ ਪਾਰਸ਼ਵਾਭਿਉਦਏ ਲਿਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੇਘ ਦੇ ਦੂਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੇਘਦੂਤ ਦੇ ਸ਼ਤਾਧਿਕ ਪਦ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ੧੫ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਨੇਮੀਨਾਥ ਅਤੇ ਰਾਜਮਤੀ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵਿਕਰਮ ਕਵੀ ਨੇ ਨੇਮੀਦੂਤ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੇਘੂਦਤ ਦੇ ੧੨੫ ਪਦਾਂ ਦੇ ਅੰਤਮ ਚਰਣਾਂ ਨੂੰ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣਾ ਕੇ ਕਵੀ ਨੇ ਨੇਮੀਨਾਥ ਦੁਆਰਾ ਪਰਿਤਿਅਕਤ ਰਾਜਮਤੀ ਦੇ ਬਿਰਹੁੰ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਜੈਨ ਕਵੀ ਚਰਿਤਰਸੁੰਦਰ ਗਣੀ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤਰਸਪਰਕ ਜੈਨ ਕਵਿਤਾ ਸ਼ੀਲਦੂਤ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਵਿਮਲਕੀਰਤੀ ਦਾ ਚੰਦਰਦੂਤ, ਅਗਿਆਤ ਕਵੀ ਦਾ ਚੇਤੋਦੂਤ ਅਤੇ ਮੇਘਵਿਜੈ ਉਪਾਧਿਆਏ ਦਾ ‘ਮੇਘਦੂਤ ਸਮੱਸਿਆ’ ਇਸ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਹੋਰ ਜੈਨ ਕਾਵਿ ਹਨ।
ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ
ਸੋਧੋਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ "Meghdutam". Retrieved 28 February 2012.