ਰਾਮਧਾਰੀ ਸਿੰਘ ਦਿਨਕਰ

ਰਾਮਧਾਰੀ ਸਿੰਘ ਦਿਨਕਰ (23 ਸਤੰਬਰ 1908 - 24 ਅਪ੍ਰੈਲ 1974) ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੇਖਕ, ਕਵੀ, ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਕ, ਪੱਤਰਕਾਰ, ਵਿਅੰਗਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧਕਾਰ ਸਨ।^[1]^[2] ਰਾਸ਼ਟਰ ਕਵੀ ਦਿਨਕਰ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਦੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਵੀਰ ਰਸ ਦੇ ਕਵੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਹਨ। ਬਿਹਾਰ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਬੇਗੁਸਰਾਏ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਸਿਮਰੀਆ ਘਾਟ ਕਵੀ ਦਿਨਕਰ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਤਹਾਸ, ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਪੜਾਈ ਪਟਨਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਬੰਗਲਾ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਅਨ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਰਾਮਧਾਰੀ ਸਿੰਘ ਦਿਨਕਰ ਅਜਾਦੀ ਪੂਰਵ ਦੇ ਬਾਗ਼ੀ ਕਵੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਅਜਾਦੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਰਾਸ਼ਟਰ ਕਵੀ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ। ਉਹ ਉੱਤਰ-ਛਾਇਆਵਾਦੀ ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਕਵੀ ਸਨ। ਇੱਕ ਤਰਫ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਓਜ, ਬਗ਼ਾਵਤ, ਅਕਰੋਸ਼ ਅਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਪੁਕਾਰ ਹੈ, ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕੋਮਲ ਸਿੰਗਾਰਰਸੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਪਰਕਾਸ਼ਨ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਚਰਮ ਜਲਵਾ ਸਾਨੂੰ ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ ਅਤੇ ਉਰਵਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

ਜ਼ਿੰਦਗੀ

ਦਿਨਕਰ ਦਾ ਜਨਮ 23 ਸਤੰਬਰ 1908 ਨੂੰ ਸਿਮਰਿਆ, ਮੁੰਗੇਰ, ਬਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਟਨਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਬੀ ਏ ਦੀ ਪਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਇੱਕ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਹੋ ਗਿਆ। 1934 ਤੋਂ 1947 ਤੱਕ ਬਿਹਾਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਸਭ - ਰਜਿਸਟਾਰ ਅਤੇ ਪਰਚਾਰ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਉਪਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਪਦਾਂ ਉੱਤੇ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ। 1950 ਤੋਂ 1952 ਤੱਕ ਮੁਜੱਫਰਪੁਰ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਵਿਭਾਗ ਮੁਖੀ ਰਹੇ, ਭਾਗਲਪੁਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਉਪਕੁਲਪਤੀ ਦੇ ਪਦ ਉੱਤੇ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਹਿੰਦੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਬਣੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਨਾਲ ਵੀ ਅਲੰਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਚਾਰ ਅਧਿਆਏ ਲਈ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਅਤੇ ਉਰਵਸ਼ੀ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਗਿਆਨਪੀਠ ਇਨਾਮ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਆਪਣੀ ਲੇਖਣੀ ਦੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅਮਰ ਰਹੇਗਾ।

ਰਚਨਾਤਮਕ ਸੰਘਰਸ਼

ਜਦੋਂ ਦਿਨਕਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ ਕਦਮ ਰੱਖਿਆ ਤਾਂ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।^[3]1929 ਵਿਚ, ਜਦੋਂ ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਇੰਟਰਮੀਡੀਏਟ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਈ ਪਟਨਾ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ; ਇਹ ਲਹਿਰ ਜ਼ੋਰ ਫੜਨ ਲੱਗੀ।^[3] 1928 ਵਿਚ, ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਭਾਰਤ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਦੇਸ਼ ਵਿਆਪੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।^[3] ਪਟਨਾ ਵਿਚ ਵੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਦਿਨਕਰ ਨੇ ਵੀ ਸਹੁੰ ਪੱਤਰ 'ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕੀਤੇ।^[3] ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਗਾਂਧੀ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਰੈਲੀ ਵਿੱਚ ਆਏ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦਿਨਕਰ ਨੇ ਵੀ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ।^[3]ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸ਼ੇਰ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ 'ਤੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਕਰਨ ਲੱਗੀਆਂ ਸੱਟਾਂ ਕਰਨ ਉਹ ਦਮ ਤੋੜ ਗਿਆ।^[3] ਸਾਰਾ ਦੇਸ਼ ਗੜਬੜਚੌਥ ਵਿੱਚ ਸੀ।^[3].ਦਿਨਕਰ ਦਾ ਜਵਾਨ ਦਿਮਾਗ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਭਾਵਾਤਮਕ ਸੁਭਾਅ ਉੱਤੇ ਕਾਵਿਕ ਊਰਜਾ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।^[3]

ਦਿਨਕਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਵਿਤਾ 1924 ਵਿੱਚ 'ਛਾਤਰ ਸਹੋਦਰ' (ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦਾ ਭਰਾ) ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਪੇਪਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਈ ਸੀ। 'ਛਾਤਰ ਸਹੋਦਰ' ਇਕ ਸਥਾਨਕ ਅਖਬਾਰ ਸੀ ਜੋ ਨਰਸਿੰਘ ਦਾਸ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਅਧੀਨ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।^[3]1928 ਵਿਚ, ਸਰਦਾਰ ਵੱਲਭਭਾਈ ਪਟੇਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨੀ ਦਾ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਬਾਰਦੋਲੀ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋਇਆ।^[3]ਉਸਨੇ ਇਸ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਦਸ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਜੋ ਵਿਜੇ-ਸੰਦੇਸ਼ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਈਆਂ।^[3] ਇਹ ਰਚਨਾ ਹੁਣ ਉਪਲਬਧ ਹੈ।^[3] ਪਟਨਾ ਕਾਲਜ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਹਮਣੇ, "ਯੁਵਕ" ਦਾ ਦਫ਼ਤਰ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ।^[3] ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕ੍ਰੋਧ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ, ਦਿਨਕਰ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ "ਅਮਿਤਾਭ" ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀਆਂ।^[3] 14 ਸਤੰਬਰ 1928 ਨੂੰ, ਜਤਿਨ ਦਾਸ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਈ।^[3] ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਉਸਨੇ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀਆਂ ਦੋ ਛੋਟੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੀਰਬਾਲਾ ਅਤੇ ਮੇਘਨਾਦ-ਵਧ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਹੁਣ ਮਿਲਦੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹਨ।^[3]1930 ਵਿਚ, ਉਸ ਨੇ ਪ੍ਰਣ-ਭੰਗ ਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਰਾਮਚੰਦਰ ਸ਼ੁਕਲਾ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ।^[3] ਇਸ ਲਈ ਉਸਦੇ ਕਾਵਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਵਿਜੇ-ਸੰਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।^[3]ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪਟਨਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਰਸਾਲੇ 'ਦੇਸ' ਅਤੇ ਕੰਨਜ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ 'ਪ੍ਰਤਿਭਾ' ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਬਣ ਗਈਆਂ ਸਨ।^[3]

ਦਿਨਕਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਰੇਣੁਕਾ ਨਵੰਬਰ 1935 ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ^[3]'ਵਿਸ਼ਾਲ ਭਾਰਤ' ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਬਨਾਰਸੀ ਦਾਸ ਚਤੁਰਵੇਦੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੇਣੁਕਾ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।^[3] ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ, ਚਤੁਰਵੇਦੀ ਜੀ ਸੇਵਾਗ੍ਰਾਮ ਚਲੇ ਗਏ।^[3]ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਰੇਣੁਕਾ ਦੀ ਇਕ ਕਾਪੀ ਲੈ ਗਿਆ।^[3]ਇਹ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।^[3]

ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਡਾ: ਕਾਸ਼ੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਜੈਸਵਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਦਿਨਕਰ ਦੇ ਕਾਵਿ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਜੈਸਵਾਲ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ।^[3]ਜੈਸਵਾਲ ਦੀ ਮੌਤ 4 ਅਗਸਤ 1937 ਨੂੰ ਹੋਈ, ਜੋ ਕਿ ਨੌਜਵਾਨ ਕਵੀ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਝਟਕਾ ਸੀ।^[3] ਬਹੁਤ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਇੱਕ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਕਲਪਨਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ, “ਇਹ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਸੀ ਕਿ ਜੈਸਵਾਲ ਜੀ ਮੇਰੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਸਨ। ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸੂਰਜ, ਚੰਦ, ਵਰੁਣ, ਕੁਬੇਰ, ਇੰਦਰ, ਬ੍ਰਹਿਸਪਤੀ ਦੇ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਹੌਂਸਲਾ ਅਫਜਾਈ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਸ਼ਚੀ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ, ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਜੈਸਵਾਲ ਜੀ ਵਰਗਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਦੁਨੀਆਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਕ ਹਨੇਰੀ ਜਗ੍ਹਾ ਬਣ ਗਈ। ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ। ^[3] ਦਰਅਸਲ ਜੈਸਵਾਲ ਜੀ ਦਿਨਕਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ। ^[3]

ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਾਵਿ ਕੁਰੁਕਸ਼ੇਤਰ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ 100 ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਕਾਵਿ-ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ 74ਵਾਂ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਰਚਨਾਵਾਂ

ਕਵਿਤਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ

ਰੇਣੁਕਾ (1935)
ਹੁੰਕਾਰ (1938)
ਰਸਵੰਤੀ (1939)
ਦਵੰਦਵਗੀਤ (1940)
ਕੁਰੁਕਸ਼ੇਤ੍ਰ (1946)
ਧੂਪਛਾਂ (1946)
ਸਾਮਧੇਨੀ (1947)
ਬਾਪੂ (1947)
ਇਤਿਹਾਸ ਕੇ ਆਂਸੂ (1951)
ਧੂਪ ਔਰ ਧੁਆਂ (1951)
ਰਸ਼ਿਮਰਥੀ (1954)
ਨੀਮ ਕੇ ਪੱਤੇ (1954)
ਦਿੱਲੀ (1954)
ਨੀਲ ਕੁਸੁਮ (1955)
ਨਯੇ ਸੁਭਾਸ਼ਿਤ (1957)
ਸੀਪੀ ਔਰ ਸ਼ੰਖ (1957)
ਪਰਸ਼ੁਰਾਮ ਕੀ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਸ਼ਾ (1963)
ਹਾਰੇ ਕੋ ਹਰਿ ਨਾਮ (1970)
ਪ੍ਰਣਭੰਗ (1929)
ਸੂਰਜ ਕਾ ਬਿਆਹ (1955)
ਕਵਿਸ਼੍ਰੀ (1957)
ਕੋਇਲਾ ਔਰ ਕਵਿਤਵ (1964)
ਮ੍ਰਤ੍ਤਿਤਿਲਕ (1964)

ਅਨੁਵਾਦ

ਆਤਮਾ ਕੀ ਆਂਖੇਂ/ਡੀ ਐਚ ਲਾਰੇਂਸ (1964)

ਖੰਡਕਾਵਿ

ਉਰਵਸ਼ੀ (1961)

ਚੁਣੀ ਹੋਈਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ

ਚਕ੍ਰਵਾਲ (1956)
ਸਪਨੋਂ ਕਾ ਧੁਆਂ
ਰਸ਼ਿਮਮਾਲਾ
ਭਗਨ ਵੀਣਾ
ਸਮਰ ਨਿੰਦ੍ਯ ਹੈ
ਸਮਾਨਾੰਤਰ
ਅਮ੍ਰਿਤ-ਮੰਥਨ
ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਦਿਨਕਰ (1960)
ਦਿਨਕਰ ਕੀ ਸੂਕਤੀਆਂ (1964)
ਦਿਨਕਰ ਕੇ ਗੀਤ (1973)
ਸੰਚਯਿਤਾ (1973)
ਰਸ਼ਿਮਲੋਕ (1974)

ਬਾਲ ਕਵਿਤਾਵਾਂ

ਚਾਂਦ ਕਾ ਕੁਰਤਾ
ਨਮਨ ਕਰੂੰ ਮੈਂ
ਸੂਰਜ ਕਾ ਬਿਆਹ (ਕਵਿਤਾ)
ਚੂਹੇ ਕੀ ਦਿੱਲੀ-ਯਾਤ੍ਰਾ
ਮਿਰਚ ਕਾ ਮਜ਼ਾ

ਕੁਛ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧੀ ਰਚਨਾਵਾਂ

ਪਰੰਪਰਾ
ਪਰਿਚਯ
ਦਿੱਲੀ (ਕਵਿਤਾ)
ਝੀਲ
ਵਾਤਾਯਨ
ਸਮੁਦ੍ਰ ਕਾ ਪਾਨੀ
ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਕੀ ਚੇਤਾਵਨੀ
ਧ੍ਵਜ-ਵੰਦਨਾ
ਆਗ ਕੀ ਭੀਖ
ਬਾਲਿਕਾ ਸੇ ਵਧੂ
ਜੀਓ ਜੀਓ ਐ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ
ਕੁੰਜੀ
ਪਰਦੇਸ਼ੀ
ਏਕ ਪਤ੍ਰ
ਏਕ ਵਿਲੁਪਤ ਕਵਿਤਾ
ਗਾਂਧੀ
ਆਸ਼ਾ ਕਾ ਦੀਪਕ
ਕਲਮ, ਆਜ ਉਨਕੀ ਜਯ ਬੋਲ
ਸ਼ਕਤੀ ਔਰ ਕ੍ਸ਼ਮਾ
ਹੋ ਕਹਾਂ ਅਗਨੀਧਰਮਾ ਨਵੀਨ ਰਿਸ਼ਿਯੋਂ
ਗੀਤ-ਅਗੀਤ
ਨਿਮਨ੍ਤ੍ਰਣ
ਲੇਨ-ਦੇਨ
ਨਿਰਾਸ਼ਾਵਾਦੀ
ਰਾਤ ਯੋਂ ਕਹਨੇ ਲਗਾ ਮੁਝਸੇ ਗਗਨ ਕਾ ਚਾਂਦ
ਲੋਹੇ ਕੇ ਮਰਦ
ਵਿਜਯੀ ਕੇ ਸਦ੍ਰਸ਼ ਜੀਓ ਰੇ
ਸਮਰ ਸ਼ੇਸ਼ ਹੈ
ਪੜਕ੍‍ਕੂ ਕੀ ਸੂਝ
ਵੀਰ
ਮਨੁਸ਼੍ਯਤਾ
ਪਰਵਤਾਰੋਹੀ
ਕਰਘਾ
ਚਾਂਦ ਔਰ ਕਵਿ
ਚਾਂਦ ਏਕ ਦਿਨ
ਭਾਰਤ
ਭਗਵਾਨ ਕੇ ਡਾਕੀਏ
ਜਨਤੰਤਰ ਕਾ ਜਨਮ
ਸ਼ੋਕ ਕੀ ਸੰਤਾਨ
ਜਬ ਆਗ ਲਗੇ...
ਪਕਸ਼ੀ ਔਰ ਬਾਦਲ
ਰਾਜਾ ਵਸੰਤ ਵਰਸ਼ਾ ਰਿਤੁਓਂ ਕੀ ਰਾਨੀ
ਮੇਰੇ ਨਗਪਤੀ! ਮੇਰੇ ਵਿਸ਼ਾਲ!
ਲੋਹੇ ਕੇ ਪੇੜ ਹਰੇ ਹੋਂਗੇ
ਸਿਪਾਹੀ
ਰੋਟੀ ਔਰ ਸਵਾਧੀਨਤਾ
ਅਵਕਾਸ਼ ਵਾਲੀ ਸਭਿਅਤਾ
ਵ੍ਯਾਲ-ਵਿਜਯ
ਮਾਧ੍ਯਮ
ਸਵਰਗ
ਨੇਕਨੀਯਤੀ
ਸਬ ਸੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਾਮ
ਸ਼ੰਕਾ
ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਔਰ ਚਰਿਤ੍ਰ
ਬੜੀ ਦੁਨਿਯਾ
ਗਾਂਧੀ
ਪੁਨਰਜਨਮ
ਸਭ੍ਯਤਾ
ਕਲਮ ਯਾ ਕਿ ਤਲਵਾਰ
ਹਮਾਰੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਕ
ਰਾਤ ਯੋਂ ਕਹਨੇ ਲਗਾ ਮੁਝ ਸੇ ਗਗਨ ਕਾ ਚਾਂਦ
ਕ੍ਯੋਂ ਲਿਖਤੇ ਹੋ?
ਬਲਿ ਕੀ ਖੇਤੀ
ਭਾਈਯੋਂ ਔਰ ਬਹਨੋਂ
ਯੁਧਿਸ਼ਠਰ ਕੀ ਗਲਾਨਿ
ਪੌਰੁਸ਼ ਕੀ ਜਾਗ੍ਰਤਿ ਕਹਾਤੀ ਧਰਮਯੁੱਧ ਹੈ
ਕਰਮ ਭੂਮੀ ਹੈ ਨਿਖਿਲ ਮਹੀਤਲ

ਹਵਾਲੇ

↑ Biography and Works www.anubhuti-hindi.org.
↑ "Sahitya Akademi Award Citation". Archived from the original on 2016-08-07. Retrieved 2013-05-04. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ ^3.00 ^3.01 ^3.02 ^3.03 ^3.04 ^3.05 ^3.06 ^3.07 ^3.08 ^3.09 ^3.10 ^3.11 ^3.12 ^3.13 ^3.14 ^3.15 ^3.16 ^3.17 ^3.18 ^3.19 ^3.20 ^3.21 ^3.22 ^3.23 ^3.24 ^3.25 ^3.26 ^3.27 ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Kumar Vikram 2010 151

[1] Biography and Works www.anubhuti-hindi.org.

[sahitya-2] "Sahitya Akademi Award Citation". Archived from the original on 2016-08-07. Retrieved 2013-05-04. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)

[Kumar_Vikram_2010_151-3] 3.00 ^3.01 ^3.02 ^3.03 ^3.04 ^3.05 ^3.06 ^3.07 ^3.08 ^3.09 ^3.10 ^3.11 ^3.12 ^3.13 ^3.14 ^3.15 ^3.16 ^3.17 ^3.18 ^3.19 ^3.20 ^3.21 ^3.22 ^3.23 ^3.24 ^3.25 ^3.26 ^3.27 ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Kumar Vikram 2010 151

[1]

[2]

[3]