ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ

ਲੋਕ ਚਿਕਿਤਸਾ

ਰਵਾਇਤੀ ਦਵਾਈ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੇਸੀ ਜਾਂ ਲੋਕ ਦਵਾਈ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਵਿੱਚ ਰਵਾਇਤੀ ਗਿਆਨ ਦੇ ਡਾਕਟਰੀ ਪਹਿਲੂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਧੁਨਿਕ ਦਵਾਈ ਦੇ ਯੁੱਗ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿਕਸਤ ਹੋਏ। ਕੁਝ ਏਸ਼ੀਆਈ ਅਤੇ ਅਫਰੀਕੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ, 80% ਆਬਾਦੀ ਆਪਣੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਸਿਹਤ ਦੇਖਭਾਲ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਲਈ ਰਵਾਇਤੀ ਦਵਾਈ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਰਵਾਇਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਅਪਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਰਵਾਇਤੀ ਦਵਾਈ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਵਿਕਲਪਕ ਦਵਾਈ ਦਾ ਰੂਪ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[1]


ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ

ਸੋਧੋ

ਕਲਾਸੀਕਲ ਇਤਿਹਾਸ

ਸੋਧੋ

ਲਿਖਤੀ ਰਿਕਾਰਡ ਵਿਚ, ਜੜ੍ਹੀਆਂ ਬੂਟੀਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੁਮੇਰੀਅਨਾਂ ਤੋਂ 5000 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੌਦਿਆਂ ਲਈ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਚਿਕਿਤਸਕ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। 1552 ਬੀ ਸੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਉਪਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਜਾਦੂਈ ਡਾਕਟਰੀ ਅਭਿਆਸਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਰਜ ਹੈ।[2] ਪੁਰਾਣੇ ਨੇਮ ਵਿਚ ਕਸ਼ੂਰਤ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਜੜੀ-ਬੂਟੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਕਾਸ਼ਤ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਆਯੂਰਵੈਦਿ ਵਿਚ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਜੜ੍ਹੀਆਂ ਬੂਟੀਆਂ ਅਤੇ ਖਣਿਜਾਂ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੀ ਭਾਰਤੀ ਜੜ੍ਹੀ ਬੂਟੀਆਂ ਦੇ ਮਾਹਰ ਜਿਵੇਂ ਚਰਕਾ ਅਤੇ ਸੁਸ਼੍ਰੁਤ ਨੇ 1 ਮੀਲੀਅਨ ਬੀ.ਸੀ. ਦੌਰਾਨ ਵਰਣਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।[3]

ਪਹਿਲੀ ਚੀਨੀ ਹਰਬਲ ਕਿਤਾਬ ਸ਼ੈਨਨੋਂਗ ਬੇਂਕਾਓ ਜਿੰਗ ਸੀ, ਜੋ ਹਾਨ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸੰਕਲਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਪਰੰਤੂ ਇਸਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਤਾਰੀਖ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਤਾਰੀਖ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਤੰਗ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਸਮੇਂ ਯਾਓਕਸਿੰਗ ਲੂਨ (ਮੈਡੀਸਨਲ ਜੜ੍ਹੀਆਂ ਬੂਟੀਆਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ) ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੁੱਢਲੇ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਜੜੀ-ਬੂਟੀਆਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਯੂਨਾਨੀ ਕੰਪਾਈਲਰਜ਼ ਵਿੱਚ ਪਾਈਥਾਗੋਰਸ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ, ਹਿਪੋਕ੍ਰੇਟਸ, ਅਰਸਤੂ, ਥੀਓਫ੍ਰਾਸਟਸ, ਡਾਇਓਸੋਰਾਈਡਜ਼ ਅਤੇ ਗਾਲੇਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਰੋਮਨ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਲੀਨੀ 'ਦਿ ਐਲਡਰ' ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸੈਲਸਸ ਦੀ 'ਡੀ ਮੈਡੀਸੀਨਾ' ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। [4] ਪੇਡਨੀਅਸ ਡਾਇਓਸਕੋਰਾਈਡਜ਼ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਡੀ ਮੈਟੇਰੀਆ ਮੇਡਿਕਾ ਲਈ ਪਿਛਲੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚਿਆ ਅਤੇ ਸਹੀ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਨਵੀਂ ਸਮੱਗਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀ ਗਈ।[5] ਇਸ ਰਚਨਾ ਦਾ ਕਈਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਤੁਰਕੀ, ਅਰਬੀ ਅਤੇ ਇਬਰਾਨੀ ਨਾਮ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਡੀ ਮੈਟੇਰੀਆ ਮੇਡਿਕਾ ਦੀਆਂ ਲੈਟਿਨ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਅਪੁਲੀਅਸ ਪਲਾਟੋਨਿਕਸ (ਹਰਬਰਿਅਮ ਅਪੁਲੀਅਈ ਪਲੈਟੋਨੀਸੀ) ਦੁਆਰਾ ਲਾਤੀਨੀ ਜੜੀ ਬੂਟੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਐਂਗਲੋ-ਸੈਕਸਨ ਕੋਡੈਕਸ ਕਾਟਨ ਵਿਟੈਲੀਅਸ ਸੀ.ਆਈ.ਆਈ. ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ. ਇਹ ਮੁੱਢਲੇ ਯੂਨਾਨੀ ਅਤੇ ਰੋਮਨ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਯੂਰਪੀਅਨ ਡਾਕਟਰੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਰੀੜ ਦੀ ਹੱਡੀ ਬਣ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਐਵੀਸੈਂਨਾ (ਇਬਨ ਸਾਨੀ, 980–1037), ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਹਾਜ਼ (ਰਾਜ਼ੀ, 865-925) ਅਤੇ ਯਹੂਦੀ ਮੈਮੋਨਾਈਡਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।[4]

ਮੱਧਕਾਲ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ

ਸੋਧੋ

ਅਰਬੀ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਦਵਾਈ ਬੇਦੌਇੰਸ ਦੀ ਜਾਦੂ-ਅਧਾਰਤ ਦਵਾਈ, ਹੇਲੇਨਿਕ ਅਤੇ ਆਯੁਰਵੈਦਿਕ ਮੈਡੀਕਲ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਅਰਬੀ ਅਨੁਵਾਦਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਟਕਰਾਅ ਤੋਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ।[6] ਸਪੇਨ ਦੀ ਦੇਸੀ ਦਵਾਈ 711 ਤੋਂ 1492 ਤੱਕ ਅਰਬ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਸੀ। ਇਸਲਾਮਿਕ ਵੈਦ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਬੋਟੈਨੀਜਿਸਟ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਲ-ਦੀਨਾਵਰੀ ਅਤੇ ਇਬਨ ਅਲ-ਬਾਇਤਰ ਨੇ ਮੈਟਰੀਆ ਦੇ ਮੈਡੀਕਾ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ, ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਫ਼ਾਰਸੀ ਮੈਡੀਕਲ ਗਰਭ ਅਵਸੀਨੇਨਾ 'ਦਾ ਕੈਨਨ ਆਫ ਮੈਡੀਸਨ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਫਾਰਮਾਸਕੋਪੀਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕਲੀਨਿਕਲ ਅਜ਼ਮਾਇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਦਾ ਸੀ।[7] ਕੈਨਨ ਦਾ 12 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 17 ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਇਕ ਡਾਕਟਰੀ ਅਧਿਕਾਰ ਰਿਹਾ ।ਰਵਾਇਤੀ ਦਵਾਈ ਦੀ ਯੂਨੀਨੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵੀ ਕੈਨਨ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ।[8]

ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਹਰਨੇਂਡੀਜ਼, ਸਪੇਨ ਦੇ ਫਿਲਿਪ ਵੈਦ, ਨੇ ਮੈਕਸੀਕੋ ਵਿਚ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਲਈ 1571-1577 ਤੱਕ 6 ਸਾਲ ਬਿਤਾਏ ਅਤੇ ਫਿਰ' ਰਰਮ ਮੈਡੀਕਾਰਮ ਨੋਵਾ ਹਿਸਪਾਨੀਏ ਥੀਸੌਰਸ' ਲਿਖਿਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਸਕਰਣ ਫ੍ਰਾਂਸਿਸਕੋ ਜ਼ਿਮਨੇਜ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਹਰਨਨਡੇਜ਼ ਅਤੇ ਜ਼ੀਮੇਨੇਜ਼ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਏਜ਼ਟੇਕ ਨਸਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਬਿਮਾਰੀ ਦੀਆਂ ਯੂਰਪੀਅਨ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ "ਨਿੱਘੇ", "ਠੰਡੇ", ਅਤੇ "ਨਮਕੀਨ" ਵਿਚ ਫਿੱਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਅਜ਼ਟੇਕਸ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। [9]

ਮਾਰਟਿਨ ਡੀ ਲਾ ਕਰੂਜ਼ ਨੇ ਨਹੂਆਟਲ ਵਿਚ ਇਕ ਜੜੀ ਬੂਟੀ ਲਿਖੀ ਜਿਸ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਜੁਆਨ ਬਦੀਯੋਨਾ ਦੁਆਰਾ ਲਿਬੈਲਸ ਡੀ ਮੈਡੀਸਿਨਲਬਸ ਇੰਡੋਰਮ ਹਰਬੀਜ ਜਾਂ ਕੋਡੈਕਸ ਬਾਰਬੇਰੀਨੀ, ਲਾਤੀਨੀ 241 ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 1552 ਵਿਚ ਸਪੇਨ ਦੇ ਕਿੰਗ ਕਾਰਲੋਸ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ 30 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਕਬਜ਼ੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋਇਆ। ਫਰੇ ਬਰਨਾਰਦਿਨੋ ਡੀ ਸਹਿਗਾਨ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕੋਡਿਸਾਂ ਨੂੰ ਸੰਕਲਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਨਸਲੀ ਗਣਿਤ ਦੇ ਢੰਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜੋ ਕਿ ਫਿਰ ਹਿਸਟੋਰੀਆ ਜਨਰਲ ਡੀ ਲਾਸ ਕੋਸਾਸ ਡੀ ਨੁਏਵਾ ਐਸਪੇਨਾ ਬਣ ਗਈ, ਜੋ 1793 ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਈ।[10] ਕਾਸਟੋਰ ਦੁਰਾਂਟੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਹਰਬਰਿਓ ਨੂਵੋ ਨੂੰ 1585 ਵਿਚ ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਵੈਸਟ ਇੰਡੀਜ਼ ਦੇ ਚਿਕਿਤਸਕ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਿਆਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ।1609 ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਜਰਮਨ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਗਲੀ ਸਦੀ ਲਈ ਇਤਾਲਵੀ ਸੰਸਕਰਣ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੇ ਗਏ।

ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਅਮਰੀਕਾ

ਸੋਧੋ

17 ਵੀਂ ਅਤੇ 18 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ, ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ , ਜੜੀ-ਬੂਟੀਆਂ ਦੇ ਉਪਚਾਰਾਂ, ਕੂਪਿੰਗ ਅਤੇ ਜਚਕ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੂਲ ਅਮਰੀਕੀ ਰਵਾਇਤੀ ਜੜੀ-ਬੂਟੀਆਂ ਦੀ ਦਵਾਈ ਨੇ ਮਲੇਰੀਆ, ਪੇਚਸ਼, ਗੰਦਗੀ, ਗੈਰ-ਵੇਨਰੀਅਲ ਸਿਫਿਲਿਸ ਅਤੇ ਗੋਇਟਰ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ।[11] ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜੜ੍ਹੀਆਂ ਬੂਟੀਆਂ ਅਤੇ ਲੋਕਲ ਉਪਚਾਰ 19 ਵੀਂ ਅਤੇ 20 ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਜਾਰੀ ਰਹੇ, ਕੁਝ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਨਾਲ ਆਧੁਨਿਕ ਫਾਰਮਾਕੋਲੋਜੀ ਦਾ ਅਧਾਰ ਬਣਦਾ ਹੈ।[12]

ਅਧੁਨਿਕ ਵਰਤੋਂ

ਸੋਧੋ

ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਚਿਕਿਤਸਕ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਬਦਲਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਆਧੁਨਿਕ ਦਵਾਈ ਪੌਦੇ ਫਾਈਟੋ ਕੈਮੀਕਲ ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਲੋਕ ਦਵਾਈ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। [24] ਖੋਜਕਰਤਾ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਕਲਪਕ ਇਲਾਜ "ਪਲੇਸਬੋ ਦੇ ਇਲਾਜਾਂ ਤੋਂ ਅੰਕੜਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੇ" ਹੁੰਦੇ ਹਨ।[13]

ਆਧੁਨਿਕ ਚਿਕਿਤਸਕ ਜਿੱਥੇ ਲੋਕ ਚਿਕਿਤਸਾ ਨੂੰ ਵਹਿਮਾਂ ਭਰਮਾਂ ਤੇ ਨਿਰਾਧਾਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਤੇ ਉਸਰੀ ਅਤਾਰਕਿਕ/ਅਵਿਗਿਆਨਕ ਚਿਕਿਤਸਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਉਥੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ - ਜਾਦੂ-ਟੂਣੇ, ਅਨੁਸ਼ਠਾਨਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਇਲਾਜ ਵਿਧੀਆਂ ਪਿੱਛੇ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਮਾਨਸਿਕ ਸੱਚ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।[14] ਲੋਕ ਚਿਕਿਤਸਾ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ – 1. ਜੜੀ-ਬੂਟੀਆਂ, ਖਣਿਜਾਂ ਤੇ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਲੋਕ ਚਿਕਿਤਸਾ 2. ਜਾਦੂ ਤੇ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਲੋਕ ਚਿਕਿਤਸਾ।

ਓ)ਜੜੀ-ਬੂਟੀਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਚਿਕਿਤਸਾ

ਸੋਧੋ

ਲੋਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਕਾਰਣ ਪਰਾਭੌਤਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਜੜੀ ਬੂਟੀ ਦੀ ਇਲਾਜ ਸ਼ਕਤੀ ਉਸ ਜੜੀ ਬੂਟੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਾਂ ਅਨੁਸ਼ਠਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਫਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਤ੍ਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਵਿਧੀ ਵਿਹਾਰ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। [15]

ਅ) ਜਾਦੂ ਟੂਣਿਆਂ ਤੇ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਚਕਿਤਸਾ

ਸੋਧੋ

ਜਾਦੂ-ਟੂਣੇ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਚਕਿਤਸਕ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਪਰਾਭੌਤਿਕ ਚਿਕਿਤਸਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਜਾਦੂ-ਟੂਣੇ, ਜੰਤਰ ਮੰਤਰ, ਧਾਗੇ ਤਵੀਤ, ਝਾੜ ਫੂਕ, ਅਤੇ ਲੋਕ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਰੀਤਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।[14]

ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ

ਸੋਧੋ

ਵਰਲਡ ਹੈਲਥ ਆਰਗੇਨਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ (ਡਬਲਯੂਐਚਓ) ਰਵਾਇਤੀ ਦਵਾਈ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ "ਸਿਧਾਂਤਾਂ, ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਦੇਸੀ ਅਨੁਭਵਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਗਿਆਨ, ਹੁਨਰ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਰਕਮ, ਜੋ ਸਿਹਤ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਵਿਚ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਬਿਮਾਰੀ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ, ਤਸ਼ਖੀਸ, ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਇਲਾਜ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੈ। [16]

ਲੋਕ ਚਿਕਿਤਸਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਿਆਂ ਡਾ. ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਘੜਦਾ ਹੈ – "ਲੋਕ ਚਿਕਿਤਸਾ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਇਲਾਜ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਨਾਲ ਹੈ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਿਸੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਧੀ ਜਾਂ ਚਿਕਿਤਸਾ ਵਿਦਿਆਲੇ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਿਆ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਜਾਂ ਅਨੁਭਵ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।"[17]

ਲੋਕ ਦਵਾਈ

ਸੋਧੋ

ਇਕਡੇਡੋਰ ਦੇ ਕੁਏਨਕਾ ਵਿਚ ਇਕ ਲਿਮਪੀਜ਼ਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕੁਰੇਂਡੇਰਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕ ਦਵਾਈ ਵਜੋਂ ਵਰਣਿਤ ਅਭਿਆਸ ਹਨ ਜੋ ਰਵਾਇਤੀ, ਵਿਗਿਆਨ ਅਧਾਰਤ, ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਗਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਰਵਾਇਤੀ ਦਵਾਈ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਲੋਕ ਦਵਾਈ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ ਰਵਾਇਤੀ ਚੀਨੀ ਦਵਾਈ, ਰਵਾਇਤੀ ਕੋਰੀਅਨ ਦਵਾਈ, ਅਰਬੀ ਦੇਸੀ ਦਵਾਈ, ਉਇਗੁਰ ਰਵਾਇਤੀ ਦਵਾਈ, ਜਾਪਾਨੀ ਕਮਪੀ ਦਵਾਈ, ਰਵਾਇਤੀ ਆਦਿਵਾਸੀ ਝਾੜੀ ਦੀ ਦਵਾਈ, ਅਤੇ ਜਾਰਜੀਅਨ ਲੋਕ ਚਕਿਤਸਾ।[18]

ਘਰੇਲੂ ਉਪਚਾਰ

ਸੋਧੋ

ਘਰੇਲੂ ਉਪਚਾਰ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਦਾਨੀ ਇਲਾਜ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਇੱਕ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਇਲਾਜ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇਲਾਜ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਮਸਾਲੇ, ਜੜੀਆਂ ਬੂਟੀਆਂ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਜਾਂ ਹੋਰ ਆਮ ਚੀਜ਼ਾਂ ਲਗਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਘਰੇਲੂ ਉਪਚਾਰਾਂ ਵਿਚ ਚਿਕਿਤਸਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਇਲਾਜ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਲੈੱਪਰਸਨ ਦੁਆਰਾ ਲੰਘੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਇੰਟਰਨੈਟ ਦੁਆਰਾ ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਸਹੂਲਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ)। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿਰਫ ਪਰੰਪਰਾ ਜਾਂ ਆਦਤ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਪਲੇਸਬੋ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੁੰਦੇ।[19]

ਘਰੇਲੂ ਉਪਚਾਰ ਦੀ ਇਕ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਉਦਾਹਰਣ ਸਾਹ ਦੀ ਲਾਗ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜ਼ੁਕਾਮ ਜਾਂ ਹਲਕੇ ਫਲੂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਨ ਲਈ ਚਿਕਨ ਸੂਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈ।ਘਰੇਲੂ ਉਪਚਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਦੂਜੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਟੁੱਟੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਡੈਕਟ ਟੇਪ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਅਤੇ ਪੌਦਾ ਤੰਦਾਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਨ ਲਈ ਡੈਕਟ ਟੇਪ ਜਾਂ ਸੁਪਰਗਲੂ ਅਤੇ ਗਲ਼ੇ ਦੇ ਦਰਦ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਕੋਗੇਲ ਮੋਗੇਲ। ਪਹਿਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੰਭੀਰ ਉਪਚਾਰ ਸੌਂਪੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਕੁੱਕਬੁੱਕ ਅਕਸਰ ਡ੍ਰੈਪਪੀਸ਼ੀਆ, ਬੁਖਾਰਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।[20]ਐਲੋਵੇਰਾ ਪੌਦੇ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਚਮੜੀ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਲਿਕੁਅਰ ਜਾਂ ਡਾਈਜਿਸਟਸ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਚਿਕਿਤਸਕ ਉਪਚਾਰਾਂ ਵਜੋਂ ਵੇਚੇ ਗਏ ਸਨ। ਚੀਨੀ, ਲੋਕ ਚਿਕਿਤਸਾ ਵਿਚ, ਚਿਕਿਤਸਕ ਕੰਜੀਜ਼ (ਜੜ੍ਹੀਆਂ ਬੂਟੀਆਂ ਨਾਲ ਲੰਬੇ ਪਕਾਏ ਚਾਵਲ ਦੇ ਸੂਪ), ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਸੂਪ ਇਲਾਜ ਦੇ ਅਭਿਆਸਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ।[21]

  1. ↑ "World Health Organization". Traditional medicine: definition.
  2. ↑ ""Ebers papyrus"".
  3. ↑ Girish Dwivedi, Shridhar Dwivedi (2007). History of Medicine: Sushruta – the Clinician – Teacher par Excellence (PDF). National Informatics Centre. Retrieved 2008-10-08.
  4. ↑ 4.0 4.1 Kay, MA (1996). Healing with plants in the American and Mexican west. Tuscon: university of Arizona press. pp. 19-20. ISBN 978-0-8165-1646-9.
  5. ↑ Sandra, Wilfried, Ralhael, Blunt (1994). The illustrated herbal. London: France Lincoln. ISBN 978-0-7112-0914-5.{{cite book}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  6. ↑ L.J, Klikkerveer (1990). Plural medical systems in the Horn of Africa: the legacy of "Sheikh" Hippocrates. London : Kegan Paul international. ISBN 978-0-7103-0203-8.
  7. ↑ David w, Tschanz (2003). . "Arab Roots of European Medicine". Heart views. 4:2
  8. ↑ Heller, Edelstein, Mayer, M, P, M (2001). Traditional medicine in Asia (PDF). World Health Organization. p. 31. ISBN 9789290222248.{{cite book}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  9. ↑ Ortiz de Montellano, B (1975). "Empirical Aztec medicine". Science. 188 (4185): 215–20. doi:10.1126/science.1090996. PMID 1090996.
  10. ↑ Heinrich, M (2005). "Plants as medicines". The Cultural history of plants. In Prance G & Nesbitt M (eds.). pp. 205–238. ISBN 978-0-415-92746-8.
  11. ↑ L, Madsen, Deborah (2015). The Routledge Companion to Native American Literature.{{cite book}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  12. ↑ Fulcher, Eugenia M (2014). [Eugenia M. Fulcher, Robert M. Fulcher, Cathy Dubeansky, "Pharmacology: principal and application"]. p. 5. {{cite web}}: Check |url= value (help)
  13. ↑ The Economist, "Alternative Medicine: Think yourself better", 21 May 2011, pp. 83–84
  14. ↑ 14.0 14.1 ਸਿੰਘ, ਗੁਰਮੀਤ. ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦੇ ਕੁਝ ਪੱਖ, ਲੋਕ ਚਿਕਿਤਸਾ : ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਰਿਪੇਖ. ਲੁਧਿਆਣਾ: ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਰਾਇਟਰਜ ਕੋਆਪ੍ਰੇਟਿਵ ਸੁਸਾਇਟੀ ਲਿਮਟਿਡ. p. 11.
  15. ↑ ਸਿੰਘ, ਗੁਰਮੀਤ. ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦੇ ਕੁਝ ਪੱਖ, ਲੋਕ ਚਿਕਿਤਸਾ:ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਰਿਪੇਖ. ਲੁਧਿਆਣਾ: ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਰਾਇਟਰਜ ਕੋਆਪ੍ਰੇਟਿਵ ਸੁਸਾਇਟੀ ਲਿਮਟਿਡ. p. 12.
  16. ↑ "World Health Organization". Traditional medicine: definition.
  17. ↑ ਸਿੰਘ, ਗੁਰਮੀਤ. ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦੇ ਕੁਝ ਪੱਖ, ਲੋਕ ਚਿਕਿਤਸਾ : ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਰਿਪੇਖ. ਲੁਧਿਆਣਾ: ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਰਾਇਟਰਜ ਕੋਆਪ੍ਰੇਟਿਵ ਸੁਸਾਇਟੀ ਲਿਮਟਿਡ. p. 11.
  18. ↑ "WHO Traditional Medicine Strategy 2014-2023" (PDF). World Health Organization. 2013. Retrieved 7 May 2018
  19. ↑ Niemi, Britt. "Placebo effect : A cure of mind". Scientific american. Retrieved February-march 2009. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= (help)
  20. ↑ Becheer, Catherine Esther. "Housekeeper and Healthkeeper: Containing Five Hundred Recipes for Economical and ..." Harpar & Brothers.
  21. ↑ Prince Wen Hui's Cook Bob Flaws and Honora Wolf. 1998
"https://pa.wikipedia.org/w/index.php?title=ਲੋਕ_ਚਿਕਿਤਸਾ&oldid=615921" ਤੋਂ ਲਿਆ