ਜੰਤਰ ਮੰਤਰ
ਜੰਤਰ ਮੰਤਰ (Hindustani pronunciation: [d͡ʒən̪t̪ər mən̪t̪ər]) ਪੱਥਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਖਗੋਲੀ ਯੰਤਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਅਸੈਂਬਲੀ ਹੈ, ਜੋ ਨੰਗੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਵਰਤਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਜੰਤਰ ਮੰਤਰ ਸਨ, ਇਹ ਸਾਰੇ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਦੂਜੇ ਦੇ ਹੁਕਮ 'ਤੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਣਿਤ, ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਅਤੇ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਸੀ; ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਉਦਾਹਰਨ ਜੈਪੁਰ ਦੇ ਯੰਤਰਾਂ ਦੀ ਅਸੈਂਬਲੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਮਰੂਪ ਸੂਰਜੀ ਸੂਰਜੀ ਚੱਕਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਦੇ ਧੁਰੇ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਹਾਈਪੋਟੇਨਿਊਸ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਤਿਕੋਣੀ ਗਨੋਮੋਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਗਨੋਮੋਨ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੇ ਸਮਤਲ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਦਾ ਇੱਕ ਚਤੁਰਭੁਜ ਹੈ। ਯੰਤਰ ਨੂੰ "ਕੁਸ਼ਲ ਨਿਰੀਖਕ" ਦੁਆਰਾ ਦਿਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਵਰਗੀ ਸਰੀਰਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਲਈ ਲਗਭਗ 20 ਸਕਿੰਟਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਨਾਲ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਪੱਥਰ ਦਾ ਸੂਰਜੀ ਚੱਕਰ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਵ੍ਰਿਹਤ ਸਮਰਾਟ ਯੰਤਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[1][2] ਜੈਪੁਰ ਜੰਤਰ ਮੰਤਰ ਇੱਕ ਯੂਨੈਸਕੋ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤ ਸਥਾਨ ਹੈ।[3]
ਇਤਿਹਾਸ
ਸੋਧੋ18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਜੈਪੁਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਦੂਜੇ ਨੇ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ, ਜੈਪੁਰ, ਉਜੈਨ, ਮਥੁਰਾ ਅਤੇ ਵਾਰਾਣਸੀ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ ਪੰਜ ਜੰਤਰ-ਮੰਤਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ; ਉਹ 1724 ਅਤੇ 1735 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੂਰੇ ਹੋਏ ਸਨ।
ਜੰਤਰ ਕੋਲ ਸਮਰਾਟ ਯੰਤਰ, ਜੈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਰਾਮ ਯੰਤਰ ਅਤੇ ਨਿਯਤੀ ਚੱਕਰ ਵਰਗੇ ਹਨ[ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਲੋੜੀਂਦਾ]; ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖਗੋਲੀ ਗਣਨਾਵਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਬਜ਼ਰਵੇਟਰੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਖਗੋਲ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਟੇਬਲਾਂ ਨੂੰ ਕੰਪਾਇਲ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਸੂਰਜ, ਚੰਦਰਮਾ ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਗਤੀ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਉਣਾ ਸੀ।
ਯੰਤਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ:
● ਸਮਰਾਟ ਯੰਤਰ ● ਜੈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਯੰਤਰ ● ਦਿਸ਼ਾ ਯੰਤਰ ● ਰਾਮ ਯੰਤਰ ● ਚੱਕਰ ਯੰਤਰ ● ਰਾਸ਼ਿਵਾਲਯ ਯੰਤਰ ● ਦੀਨਾਸ਼ ਯੰਤਰ ● ਉਤਾਂਸ਼ ਯੰਤਰ
ਨਾਮ
ਸੋਧੋ"ਜੰਤਰ ਮੰਤਰ" ਨਾਮ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 200 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਜ਼ਿਕਰ 1803 ਦੇ ਇੱਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।[4] ਹਾਲਾਂਕਿ, ਜੈਪੁਰ ਰਾਜ ਦੇ ਪੁਰਾਲੇਖ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ 1735 ਅਤੇ 1737-1738 ਦੇ ਖਾਤੇ, ਇਸ ਨੂੰ ਜੰਤਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਵਰਤਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਜੰਤਰ ਲਈ ਨਿਕਾਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।[4] ਜੰਤਰ ਸ਼ਬਦ ਯੰਤਰ, ਯੰਤਰ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੰਤਰ ਪਿਛੇਤਰ ਮੰਤਰ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਲਾਹ ਜਾਂ ਗਣਨਾ।[4]
ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ
ਸੋਧੋਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ Smithsonian (2013). Timelines of Science. Penguin. p. 136. ISBN 978-1465414342.
- ↑ Archaeological Survey of India, various authors, Nomination of The Jantar Mantar, Jaipur, for inclusion on World Heritage list, p.14 [1]
- ↑ Unesco listing for Jantar Mantar accessed July 30 2021
- ↑ 4.0 4.1 4.2 Sharma, Virendra Nath (1995), Sawai Jai Singh and His Astronomy, Motilal Banarsidass Publishers Pvt. Ltd., pp. 98–99, ISBN 81-208-1256-5
- Anisha Shekhar Mukherji (2010), Jantar Mantar: Maharaja Sawai Jai Singh's Observatory in Delhi, Ambi Knowledge Resource, ISBN 978-81-903591-1-5, retrieved 23 July 2013
ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ
ਸੋਧੋ
- Jantar Mantar - The Astronomical Observatories of Jai Singh II, "a project initiated by Cornell University Professor of Art, Barry Perlus"
- Pictures with French text
- Jantar Mantar Jaipur Timings, Entry Fee
- India's mysterious gateway to the stars BBC Travel (2022-05-31)