ਵੈਦਿਕ ਸ੍ਵਰਾਘਾਤ

ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਵੈਦਿਕ ਸ੍ਵਰਾਘਾਤ ਦੇ ਤਿੰਨ ਭਾਗ ਹਨ - ਉਦਾਤ, ਅਨੁਦਾਤ ਅਤੇ ਸ੍ਵਰਿਤ।

ਜਾਣ-ਪਛਾਣ

ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚ ਮੰਤਰਾਂ ਦੇ 20 ਹਜ਼ਾਰ ਛੰਦ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਛੰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ਼ ਗਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਇਸ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਨੇ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੈਅ ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੰਤਰਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਅਤੇ ਉੱਪਰ ਲਗਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਟੇਢੀਆਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਉਚਾਰਨ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਹਨ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਗਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਮਵੇਦ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰਗਮ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਉਥੇ ਅੰਕਾਂ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਨ। ਵੈਦਿਕ ਸਰਗਮ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਅੱਖਰਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਅੰਕ 1, 2, 3, 4 ਆਦਿ ਅੰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਸ਼ਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਇੱਕ ਛੰਦ ਨੂੰ ਕਈ ਧੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਧੁਨੀ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਗਮ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਟੇਢੀਆਂ ਲਾਈਨਾਂ ਵਿੱਚ ਚਿੰਨ੍ਹ ਧੁਨੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੇਦਾਂ ਵਿਚ ਜੋ ਰਿਚਾ ਸਾਮਗਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਅੰਕਾਂ ਨਾਲ਼ ਅੰਕਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਮਗਾਨ ਦੀ ਇਹੀ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਪੂਰਨ ਸਾਮਗਾਨ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਸਨ, ਪਰ ਹੁਣ ਉਹ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਜੋ ਬਚੀਆਂ ਹਨ ਉਹ ਹੀ ਉਪਲਬਧ ਹਨ।