ਸਕਾਈਵੇਵ
ਰੇਡੀਓ ਸੰਚਾਰ ਅੰਦਰ, ਸਕਾਈਵੇਵ ਜਾਂ ਸਕਿਪ ਉੱਪਰਲੇ ਐਟਮੋਸਫੀਅਰ ਦੀ ਇੱਕ ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਚਾਰਜ ਹੋਈ ਪਰਤ ਆਇਓਨੋਸਫੀਅਰ ਤੋਂ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਵਾਪਿਸ ਰੇਡੀਓ ਤਰੰਗਾਂ ਦੀ ਰਿੱਫਲੈਕਸ਼ਨ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕਰਵੇਚਰ ਰਾਹੀਂ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਇਸਲਈ ਸਕਾਈਵੇਵ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮਹਾਦੀਪਾਂ ਦੀ ਦੂਰੀ ਉੱਤੇ ਹੌਰਿਜ਼ਨ (ਖਿਤਿਜ) ਤੋਂ ਪਰੇ ਸੰਚਾਰ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਜਿਆਦਾਤਰ ਵਰਤੋਂ ਸ਼ੌਰਟਵੇਵ ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀ ਬੈਂਡਾਂ ਅੰਦਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਸਕਾਈਵੇਵ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਕਿਸੇ ਦੂਰਸਥਿਤ AM ਬ੍ਰੌਡਕਾਸਟਿੰਗ (ਐਂਪਲੀਟਿਊਡ ਮੌਡਿਊਲੇਸਨ ਬ੍ਰੌਡਕਾਸਟਿੰਗ) ਸਟੇਸ਼ਨ, ਕਿਸੇ ਸ਼ੌਰਟਵੇਵ ਸਟੇਸ਼ਨ, ਜਾਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਸਿਗਨਲ- ਜਾਂ ਛਿਟਪੁਟ ਈ ਸੰਚਾਰ ਹਾਲਤਾਂ ਦੌਰਾਨ (ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋਵੇਂ ਅਰਧ-ਗੋਲਿਆਂ ਅੰਦਰ)- ਇੱਕ ਲੋ ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਸਟੇਸ਼ਨ ਕਦੇ ਕਦੇ ਸਥਾਨਿਕ (ਲੋਕਲ) ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰਿਸੀਵ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਿਆਦਾਤਰ ਲੰਬੀ-ਦੂਰੀ ਦਾ ਸ਼ੌਰਟਵੇਵ ਉੱਚ ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀ ਰੇਡੀਓ ਸੰਚਾਰ- 3 ਅਤੇ 30 MHz (ਮੈਗਾ-ਹ੍ਰਟਜ਼) ਦਰਮਿਆਨ- ਸਕਾਈਵੇਵ ਸੰਚਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਨਤੀਜਾ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ 1920ਵੇਂ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅਮਚਿਓਰ ਰੇਡੀਓ ਓਪਰੇਟਰਾਂ (ਜਾਂ ਹੈਮਸ), ਜੋ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਘੱਟ ਟ੍ਰਾਂਸਮਿੱਟਰ ਸ਼ਕਤੀ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਨੇ ਲੰਬੀ ਦੂਰੀ (ਜਾਂ DX ਵਾਸਤੇ ਸਕਾਈਵੇਵ ਦਾ ਲਾਭ ਲਿਆ ਹੈ।
ਸਕਾਈਵੇਵ ਸੰਚਾਰ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਫੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ:
- ਗ੍ਰਾਊਂਡਵੇਵ ਸੰਚਾਰ, ਜਿੱਥੇ ਰੇਡੀਓ ਤਰੰਗਾਂ ਐਟਮੋਸਫੀਅਰ ਦੁਆਰਾ ਰਿੱਫਲੈਕਟ ਜਾੰ ਰਿੱਫ੍ਰੈਕਟ ਹੋਏ ਬਗੈਰ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ਨੇੜੇ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ- ਜੋ ਨਿਮਨ ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀਆਂ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੰਚਾਰ ਵਿਧੀ ਹੈ।
- ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ-ਸੇਧ ਸੰਚਾਰ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੇਡੀਓ ਤਰੰਗਾਂ ਇੱਕ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਉੱਚ ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀਆਂ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਵਿਧੀ ਹੈ।
ਵਿਆਖਿਆ
ਸੋਧੋਆਇਓਨੋਸਫੀਅਰ ਉੱਪਰਲੇ ਐਟਮੋਸਫੀਅਰ ਦਾ ਇੱਕ ਖੇਤਰ ਹੈ, ਜੋ ਐਲਟੀਟਿਊਡ ਮੁਤਾਬਿਕ 80 km ਤੋਂ 1000 km ਦੇ ਲੱਗਪਗ ਫੈਲਿਆ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਸੂਰਜੀ ਫੋਟੌਨਾਂ ਅਤੇ ਕੌਸਮਿਕ ਕਿਰਣਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਊਟ੍ਰਲ ਹਵਾ ਆਇਓਨਾਇਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਉੱਚ ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀ ਸਿਗਨਲ ਆਇਓਨੋਸਫੀਅਰ ਅੰਦਰ ਤਿਰਛੇ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਖਿੰਡੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਆਇਓਨਾਇਜ਼ ਹੋਈਆਂ ਪਰਤਾਂ ਤੋਂ ਵਾਪਿਸ-ਖਿੰਡ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।[1] ਜੇਕਰ ਮੱਧ-ਪਰਤ ਆਇਓਨਾਇਜ਼ੇਸ਼ਨ ਸਿਗਨਲ ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਤਾਕਤਵਰ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਕੋਈ ਖਿੰਡੀ ਹੋਈ ਤਰੰਗ ਧਰਤ ਵੱਲ ਦੀ ਤਲ ਦੀ ਪਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਦਰਪਣ ਤੋਂ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋਈ ਹੋਵੇ। ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਹਿ (ਜਮੀਨ ਜਾਂ ਪਾਣੀ) ਫੇਰ ਆ ਰਹੀ ਤਰੰਗ ਨੂੰ ਆਇਓਨੋਸਫੀਅਰ ਵੱਲ ਵਾਪਿਸ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਪਾਰ ਕਿਸੇ ਪਰਬਤ ਦੇ ਕੁੱਦਣ ਵਾਂਗ, ਸਿਗਨਲ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਆਇਓਨੋਸਫੀਅਰ ਦਰਮਿਆਨ ਦੋ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਵਾਰ (ਮਲਟੀਹੌਪ ਪ੍ਰੌਪੇਗੇਸ਼ਨ) ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਤੌਰ ਤੇ ਬਾਊਂਸ ਜਾਂ ਕੁੱਦ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਛਲੀ ਹੋਈ ਘਟਨਾ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਸਲਈ ਸਿਰਫ ਕੁੱਝ ਵਾਟ ਦੇ ਸਿਗਨਲ ਕਦੇ ਕਦੇ ਬਹੁਤ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੀਲਾਂ ਦੂਰ ਤੇ ਵੀ ਰਿਸੀਵ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹੀ ਚੀਜ਼ ਸ਼ੌਰਟਵੇਵ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰਭਰ ਉੱਤੇ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨਯੋਗ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਜੇਕਰ ਆਇਓਨਾਇਜ਼ੇਸ਼ਨ ਜਿਆਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਖਿੰਡੀ ਹੋਈ ਤਰੰਗ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਥੱਲੇ ਵੱਲ ਮੁੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉੱਪਰ ਵੱਲ (ਉੱਚਤਮ ਚੋਟੀ ਤੋਂ ਉੱਪਰ) ਇੰਝ ਮੁੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪਰਤ ਤੋਂ ਥੋੜੀ ਜਿਹੀ ਖਿਸਕ ਕੇ ਉਸਦੇ ਉੱਪਰੋਂ ਬਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਕਾਈਵੇਵ ਸੰਚਾਰ ਜਮੀਨ ਅਤੇ ਆਇਓਨੋਸਫੀਅਰ ਦੁਆਰਾ ਰਚੇ ਵੇਵਗਾਈਡ (ਤਰੰਗ-ਮਾਰਗ-ਦਰਸ਼ਕ) ਅੰਦਰ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਆਇਓਨੋਸਫੀਅਰ ਦੋਵੇਂ ਰਿੱਫਲੈਕਟਰਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇੱਕੋ ਇਕਲੌਤੀ ਕੁੱਦ (ਜੰਪ) ਨਾਲ, 3500 km ਤੱਕ ਜਿੰਨੀ ਦੂਰੀ ਦਾ ਰਸਤਾ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੰਟਾਲਕਟਿਕ ਮਹਾਦੀਪ ਸਪੰਰਕ ਜਿਆਦਾਤਰ ਦੋ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਜੰਪਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[2]
ਸਮਾਨ ਆਇਓਨਾਇਜ਼ੇਸ਼ਨ (ਰਿੱਫਲੈਕਟਿਵ ਸਤਹਿ) ਵਾਲੀ ਆਇਓਨੋਸਫੈਰਿਕ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਦੀ ਪਰਤ ਫਿਕਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਸਗੋਂ ਸਾਗਰ ਦੀ ਸਤਹਿ ਵਾਂਗ ਲਹਿਰਾਉਂਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਬਦਲਦੀ ਸਤਹਿ ਤੋਂ ਤਬਦੀਲ ਹੁੰਦੀ ਰਿੱਫਲੈਕਸ਼ਨ ਯੋਗਤਾ ਸ਼ੌਰਟਵੇਵ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਵਿੱਚ ਫੇਡਿੰਗ (ਧੁਨੀ ਦਾ ਮੱਧਮ ਹੋਣਾ) ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਸੰਕੇਤ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਬਦਲ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਟਰਾਂਸਮਿੱਟ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਐਂਟੀਨੇ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਲੱਗਪਗ 10 MHz ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਦੇ ਸਿਗਨਲ ਦਿਨ ਦੌਰਾਨ ਅਤੇ 5 MHz ਰਾਤ ਦੌਰਾਨ, ਜੋ ਆਓਨੋਸਫੀਅਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਤਿਰਛੇ ਕੋਣ (ਲੱਗਪਗ-ਵਰਟੀਕਲ ਸੰਯੋਗ) ਉੱਤੇ ਦਾਖਲ ਹੋ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਦਾਇਰੇ ਅੰਦਰ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਵਾਪਿਸ ਖਿੰਡ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ, ਹੌਰਿਜ਼ਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੀਆਂ ਸਿਗਨਲ ਕਿਰਨਾਂ ਆਇਓਨੋਸਫੀਅਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਘੱਟ ਕੋਣ ਤੋਂ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਲੰਬੀ ਦੂਰੀ ਤੋਂ ਮੱਧਮ ਦੂਰੀ ਉੱਤੇ ਪਰਤ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਹੋਰ ਵਿਚਾਰਾਂ
ਸੋਧੋਲੱਗਪਗ 30 MHz ਤੋਂ ਵੀ ਉੱਪਰ ਦੀਆਂ ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀਆਂ ਵਾਲੇ VHF (ਬਹੁਤ ਉੱਚ ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀ) ਸਿਗਨਲ ਆਮਤੌਰ ਤੇ ਆਇਨੋਸਫੀਅਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ਉੱਤੇ ਵਾਪਿਸ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ। E-ਸਕਿਪ ਇੱਕ ਨੋਟ ਕਰਨਯੋਗ ਰਿਆਇਤ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ FM ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਅਤੇ VHF TV ਸਿਗਨਲਾਂ ਸਮੇਤ ਵੈਰੀ ਹਾਈ ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀ ਸਿਗਨਲ ਅਕਸਰ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਪੱਤਝੜ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਗਰਮੀਆਂ ਦੌਰਾਨ ਵਾਪਿਸ ਪਰਤ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। E-ਸਕਿਪ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਹੀ UHF (ਅਲਟ੍ਰਾ-ਹਾਈ) ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 500 MHz ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਵਾਸਤੇ ਇਹ ਛੂਟ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।
ਜਿਹੜੀਆਂ ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀਆਂ ਲੱਗਪਗ 10 MHz ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ (ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਵੇਵਲੇਂਥ 30 ਮੀਟਰ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ), ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੀਡੀਅਮਵੇਵ ਅਤੇ ਸ਼ੌਰਟਵੇਵ ਬੈਂਡ (ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਲੌਂਗਵੇਵ ਵੀ) ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ, ਰਾਤ ਸਮੇਂ ਸਕਾਈਵੇਵ ਦੁਆਰਾ ਜਿਆਦਾ ਅਸਰਦਾਰ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। 10 MHz ਤੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀਆਂ (30 ਮੀਟਰ ਤੋਂ ਘੱਟ ਵੇਵਲੈਂਥ ਵਾਲੀਆਂ) ਖਾਸਤੌਰ ਤੇ ਦਿਨ ਸਮੇਂ ਅਸਰਦਾਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। 3 kHz ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਦੀਆਂ ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀਆਂ ਦੀ ਤਰੰਗਲੰਬਾਈ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਆਇਓਨੋਸਫੀਅਰ ਦਰਮਿਆਨ ਦੂਰੀ ਤੋਂ ਵੀ ਲੰਬੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਕਾਈਵੇਵ ਸੰਚਾਰ ਲਈ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਰਤੋਯੋਗ ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਨਸਪੌਟ ਨੰਬਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਸਕਾਈਵੇਵ ਸੰਚਾਰ ਆਮਤੌਰ ਤੇ –ਕਦੇ ਕਦੇ ਗੰਭੀਰ ਤੌਰ ਤੇ- ਜੀਓਮੈਗਨੈਟਿਕ ਤੂਫਾਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਖਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਕਾਈਵੇਵ ਸੰਚਾਰ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸੂਰਜੀ-ਚਮਕ ਵਾਲੀ ਸਾਈਡ ਉੱਤੇ ਅਚਾਨਕ ਆਇਨੋਸਫੈਰਿਕ ਹਲਚਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਤਹਿਸਨਹਿਸ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਕਿਉਂਕਿ ਆਇਨੋਸਫੀਅਰ ਦੀਆਂ ਨਿਮਨ-ਐਲਟੀਟਿਊਡ ਪਰਤਾਂ (E-ਪਰਤ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ) ਰਾਤ ਸਮੇਂ ਜਿਆਦਾਤਰ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸਲਈ ਆਇਨੋਸਫੀਅਰ ਦੀ ਰਿੱਫ੍ਰੈਕਟਿਵ ਪਰਤ ਰਾਤ ਸਮੇਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਉੱਪਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਤ ਸਮੇਂ ਸਕਾਈਵੇਵ ਦੇ ਦੂਰ ਕੁੱਦਣ ਜਾਂ ਜੰਪ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਇਤਿਹਾਸ
ਸੋਧੋਸਕਾਈਵੇਵ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਖੋਜ
ਸੋਧੋਅਮੇਚਿਓਰ ਰੇਡੀਓ ਓਪਰੇਟਰਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੌਰਟਵੇਵ ਬੈਂਡਾਂ ਉੱਤੇ ਸਕਾਈਵੇਵ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਖੋਜ ਦਾ ਸ਼੍ਰੇਅ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਲੰਬੀ ਦੂਰੀ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਂਵਾਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀਆਂ ਉੱਤੇ ਸਤਹਿ ਵੇਵ ਵਰਤਦੀਆਂ ਸਨ,[3] ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ੋਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਵਿਧੀ ਵਰਤਣ ਵਾਲੀਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਦੂਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉੱਚ ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀਆਂ ਦਾ ਅਰਥ ਸੀ। ਹੋਰ ਜਿਆਦਾ ਸਿਗਨਲ ਸ਼ੋਰ-ਸ਼ਰਾਬਾ। ਇਸ ਨੇ, ਅਤੇ ਉੱਚ ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀ ਨੂੰ ਰਚਣ ਅਤੇ ਡਿਟੈਕਟ ਕਰਨ ਨੇ, ਵਪਾਰਿਕ ਸੇਵਾਵਾੰ ਵਾਸਤੇ ਸ਼ੌਰਟਵੇਵ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ।
ਰੇਡੀਓ ਅਮੇਚਿਓਰਾਂ (ਸ਼ੌਕੀਨਾਂ) ਨੇ ਪਹਿਲਾ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਅੰਤਰ-ਅੰਟਾਲਕਟਿਕ ਟੈਸਟ[4] ਦਸੰਬਰ 1921 ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ, ਜੋ 200 ਮੀਟਰ ਮੀਡੀਅਮਵੇਵ ਬੈਂਡ (1500 kHz)—ਰੇਡੀਓ ਸ਼ੌਕੀਨਾਂ ਨੂੰ ਉਪਲਬਧ ਨਿਊਨਤਮ ਵੇਵਲੇਂਥ ਵਿੱਚ ਓਪਰੇਟ ਕਰਦਾ ਸੀ। 1922 ਵਿੱਚ ਸੈਂਕੜਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰੀ ਅਮੈਰਿਕਨ ਸ਼ੌਕੀਨਾਂ ਨੇ 200 ਮੀਟਰਾਂ ਵਾਲੀ ਵੇਵਲੈ਼ਥ ਵਿੱਚ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਸੁਣਿਆ ਅਤੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 30 ਉੱਤਰੀ ਅਮੇਰਿਕਨ ਸ਼ੌਕੀਨਾਂ ਨੇ ਯੂਰਮ ਤੋਂ ਸ਼ੌਕੀਨ ਸਿਗਨਲ ਸੁਣੇ। ਉੱਤਰੀ ਅਮੈਰਿਕਾ ਅਤੇ ਹਵਾਈਆਂ ਸ਼ੌਕੀਨਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਪਹਿਲੀ ਦੋਪਾਸੜ ਦੂਰਸੰਚਾਰ 1922 ਵਿੱਚ 200 ਮੀਟਰ ਤਰੰਗਲੰਬਾਈ ਉੱਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ 200 ਮੀਟਰ ਤੋਂ ਗੱਟ ਤਰੰਗਲੰਬਾਈਆਂ ਉੱਤੇ ਓਪਰੇਟ ਕਰਨਾ ਤਕਨੀਕੀ ਤੌਰ ਤੇ ਗੈਰਕਨੂੰਨੀ ਸੀ, (ਪਰ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਗਲਤੀ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਹਿਣ ਕਰ ਲਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਕਿ ਅਜਿਹੀਆਂ ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀਆੰ ਵਪਾਰਿਕ ਜਾਂ ਮਿਲਟਰੀ ਵਰਤੋਂ ਵਾਸਤੇ ਵਰਤੋਂਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸਨ), ਫੇਰ ਵੀ ਸ਼ੌਕੀਨ ਉਹਨਾਂ ਤਰੰਗਲੰਬਾਈਆਂ ਨਾਲ ਨਵੀਨ ਉਪਲਬਧ ਵੈਕਮ ਟਿਊਬਾਂ ਵਰਤਦੇ ਹੋਏ ਵਰਲਡ ਵਾਰ 1 ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਬਾਦ ਹੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਲੱਗ ਗਏ ਸਨ।
150-200 ਮੀਟਰ ਬੈਂਡ —ਜੋ ਦੂਜੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰੇਡੀਓ ਕਾਨਫੰਰਸ[5] ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੌਕੀਨਾਂ ਨੂੰ ਅਲਾਟ ਕੀਤੀਆਂ ਸਰਕਾਰੀ ਵੇਵਲੇਂਥਾਂ ਹਨ, ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਕਿਨਾਰੇ ਉੱਤੇ ਅੱਤ ਦੀ ਇੰਟ੍ਰਫੇਰੈਂਸ ਨੇ 1923—ਵਿੱਚ ਸ਼ੌਕੀਨਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਤਰੰਗਲੰਬਾਈਆਂ ਵੱਲ ਖਿਸਕਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ; ਫੇਰ ਵੀ, ਸ਼ੌਕੀਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯਮ ਦੁਆਰਾ ਮੁਤਾਬਿਕ 150 ਮੀਟਰਾਂ (2 MHz) ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਰੰਗਲੰਬਾਈਆਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਸ਼ੌਕੀਨਾਂ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ 150 ਮੀਟਰਾਂ ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਪ੍ਰਯੋਗਿਕ ਦੂਰਸੰਚਾਰ ਵਾਸਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਗਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਨਵੰਬਰ 1923 ਵਿੱਚ, 110 ਮੀਟਰਾਂ (2.72 MHz) ਉੱਤੇ ਪਹਿਲੇ ਅੰਤ-ਅੰਟਾਲਕਟਿਕ ਮਹਾਦੀਪ ਦੋਪਾਸੜ ਸੰਪਰਕਾਂ[6] ਸਮੇਤ 100 ਮੀਟਰਾਂ (3 MHz) ਉੱਤੇ ਦੋਹਰਾ ਸੰਪਰਕ ਸੈਂਕੜੀ ਲੰਬੀ ਦੂਰੀ ਤੱਕ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ।
1924 ਤੋਂ ਕਈ ਹੋਰ ਵਾਧੂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਲਾਇਸੰਸਧਾਰੀ ਸ਼ੌਕੀਨ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ ਤੇ 6000 ਮੀਲਾਂ (~9600 km) ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਜਿਆਦਾ ਦੀ ਦੂਰੀ ਉੱਤੇ ਅੰਤਰ-ਪ੍ਰਸ਼ਾੰਤ ਮਹਾਦੀਪ ਸੰਪਰਕ ਸੰਪਰਕ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ। 21 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਕਈ ਸ਼ੌਕੀਨਾਂ ਨੇ ਕੈਲਫੋਰਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ੌਕੀਨ ਨਾਲ ਦੋਪਾਸੜ ਸੰਪਰਕ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ। 19 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਅਤੇ ਇੰਗਲੰਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ੌਕੀਨਾਂ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਲੱਗਪਗ ਅੱਧ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਦੋਪਾਸੜ ਸੰਪਰਕ 90 ਮਿੰਟ ਵਾਸਤੇ ਬਣਾਇਆ ਕੀਤਾ। 10 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ, ਤੀਜੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਰੇਡੀਓ ਕਨਫਰੰਸ ਨੇ ਯੂਨਾਇਟਡ ਸਟੇਟ ਸ਼ੌਕੀਨਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਸ਼ੌਰਟਵੇਵ ਬੈਂਡ ਉਪਲਬਧ ਕਰਵਾਏ[7] ਜੋ 80 ਮੀਟਰਾਂ (3.75 MHz), 40 ਮੀਟਰਾਂ (7 MHz) ਅਤੇ 20 ਮੀਟਰਾਂ (14 MHz) ਉੱਤੇ ਸਨ। ਇਹ ਸੰਸਾਰਭਰ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ।, ਜਦੋਂਕਿ 10-ਮੀਟਰ ਬੈਂਡ (28 MHz) ਵਸ਼ਿੰਗਟਨ ਇੰਟ੍ਰਨੈਸ਼ਨਲ ਰੇਡੀਓਟੈਲੀਗ੍ਰਾਫ ਕਨਫਰੰਸ[8] ਦੁਆਰਾ 25 ਨਵੰਬਰ 1927 ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। 15-ਮੀਟਰ ਬੈਂਡ (21 MHz) 1 ਮਈ 1952 ਨੂੱ ਯੂਨਾਇਟਡ ਸਟੇਟ ਵਿੱਚ ਸ਼ੌਕੀਨਾਂ ਲਈ ਖੋਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਮਾਰਕੋਨੀ
ਸੋਧੋਜੂਨ ਅਤੇ ਜੁਲਾਈ 1923 ਨੂੰ, ਗੁਗਲੀਮੋ ਮਾਰਕੋਨੀ ਦੀਆਂ ਟ੍ਰਾਂਸਮਿਸ਼ਨਾਂ 97 ਮੀਟਰਾਂ ਉੱਤੇ ਰਾਤਾਂ ਦੌਰਾਨ ਪੋਲਧੁ ਵਾਇਰਲੈੱਸ ਸਟੇਸ਼ਨ, ਕੌਰਨਵਾਲ ਤੋਂ ਕੇਪ ਵਰਦੇ ਆਈਸਲੈਂਡਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਐਲਿੱਟੇ ਯਾਸ਼ਟ ਤੱਕ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਸਤੰਬਰ 1924 ਵਿੱਚ, ਮਾਰਕੋਨੀ ਨੇ ਦਿਨਸਮੇਂ ਅਤੇ ਰਾਤਸਮੇਂ 32 ਮੀਟਰਾਂ ਉੱਤੇ ਪੋਲਧੁ ਤੋਂ ਬੇਰੁਟ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਯਾਸ਼ਟ ਤੱਕ ਟਰਾਂਸਮਿਸ਼ਨ ਕੀਤੀ। ਜੁਲਾਈ 1924 ਵਿੱਚ ਮਾਰਕੋਨੀ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਵਾਇਰਲੈੱਸ ਚੇਨ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੱਤ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਲੰਡਨ ਤੋਂ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ, ਇੰਡੀਆ, ਸਾਊਥ ਅਫ੍ਰੀਕਾ ਅਤੇ ਕਨਾਡਾ ਤੱਕ ਉੱਚ ਸਪੀਡ ਸ਼ੌਰਟਵੇਵ ਟੈਲੀਗ੍ਰਾਫੀ ਸਰਕਟ ਇਨਸਟਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਬ੍ਰਟਿਸ਼ ਜਨਰਲ ਪੋਸਟ ਔਫਿਸ (GPO) ਵਾਲੇ ਸੰਪਰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਿਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਯੂਨਾਇਟਡ ਕਿੰਗਡਮ ਤੋਂ ਕਨਾਡਾ ਸ਼ੌਰਟਵੇਵ ਬੀਮ ਵਾਇਰਲੈੱਸ ਸਰਵਿਸ 25 ਅਕਤੂਬਰ 1926 ਉੱਤੇ ਵਪਾਰਿਕ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਵੱਲ ਚਲੀ ਗਈ। ਯੂਕੇ ਤੋਂ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ, ਸਾਊਥ ਅਫ੍ਰੀਕਾ ਅਤੇ ਇੰਡੀਆ ਤੱਕ ਬੀਮ ਵਾਇਰਲੈੱਸ ਸਰਵਿਸ 1927 ਵਿੱਚ ਗਈ।
ਲੌਂਗਵੇਵ ਬੈਂਡਾਂ ਵਿੱਚ ਲੰਬੀ ਦੂਰੀ ਦੂਰਸੰਚਾਰ ਨਾਲੌਂ ਸ਼ੌਰਟਵੇਵ ਬੈਂਡਾਂ ਵਿੱਚ ਲੰਬੀ ਦੂਰੀ ਦੇ ਦੂਰਸੰਚਾਰ ਲਈ ਹੋਰ ਜਿਆਦਾ ਸਪੈਕਟ੍ਰਮ ਉਪਲਬਧ ਹੈ; ਅਤੇ ਸ਼ੌਰਟਵੇਵ ਟ੍ਰਾਂਸਮਿੱਟਰ, ਰਿਸੀਵਰ, ਅਤੇ ਐਂਟੀਨੇ ਲੌੰਗ ਵੇਵ ਵਾਸਤੇ ਜਰੂਰੀ ਕਈ-ਸੈਂਕੜੇ ਕਿਲੋਵਾਟ ਵਾਲੇ ਟ੍ਰਾਂਸਮਿੱਟਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਐਂਟੀਨਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਖਰਚੀਲੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।
ਸ਼ੌਰਟਵੇਵ ਦੂਰਸੰਚਾਰ 1920ਵੇਂ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।,[9] ਜਿਵੇਂ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖਿਰ ਤੱਕ ਇੰਟਰਨੈਟ ਵਿਕਸਿਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। 1928 ਤੱਕ, ਲੰਬੀ ਦੂਰੀ ਦੇ ਅੱਧੇ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਦੂਰਸੰਚਾਰਾਂ ਨੇ ਅੰਤਰ-ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਦੀਪ ਕੇਬਲਾਂ ਅਤੇ ਲੌਂਗਵੇਵ ਵਾਇਰਲੈੱਸ ਸਰਵਿਸਾਂ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਸ਼ੌਰਟਵੇਵ ਸਕਿਪ (ਕੁੱਦ) ਟ੍ਰਾਂਸਮਿਸ਼ਨ ਵੱਲ ਹੋ ਤੁਰੇ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਅੰਤਰ-ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਦੀਪ ਸ਼ੌਰਟਵੇਵ ਦੂਰਸੰਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਾਲ ਤੌਰ ਤੇ ਵਧ ਗਿਆ। ਸ਼ੌਰਟਵੇਵ ਨੇ ਨਵੇਂ ਅੰਤਰਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਦੀਪ ਟੈਲੀਗ੍ਰਾਫ ਕੇਬਲਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਭਰਕਮ ਲੌਂਗ ਵੇਵ ਵਾਇਰਲੈੱਸ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਕਰੋੜਾਂ ਦੀ ਇਨਵੈਸਟਮੈਂਟ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਵੀ ਮੁਕਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।, ਭਾਵੇਂ ਕੁੱਝ ਮੌਜੂਦਾ ਅੰਤ੍ਰਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਦੀਪ ਟੈਲੀਗ੍ਰਾਫ ਕੇਬਲਾਂ ਅਤੇ ਵਪਾਰਿਕ ਲੌਂਗ ਵੇਵ ਦੂਰਸੰਚਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਅਜੇ ਵੀ 1960 ਤੱਕ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ।
1927 ਵਿੱਚ ਕੇਬਲ ਕੰਪਨੀਆਂ ਬਹੁਤ ਘਾਟੇ ਵਿੱਚ ਜਾਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਵਿੱਤੀ ਅਕਾਲ ਨੇ ਕੇਬਲ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਖਤਰਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਯੁੱਧਨੀਤੀ ਵਾਲੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 1928 ਵਿੱਚ ਇੰਪੀਅਰਲ ਵਾਇਰਲੈੱਸ ਅਤੇ ਕੇਬਲ ਕਾਨਫਰੰਸ ਬੁਲਾਈ[10] ਤਾੰ ਜੋ ਬੀਮ ਵਾਇਰਲੈੱਸ ਦੇ ਕੇਬਲ ਸਰਵਿਸਾਂ ਨਾਲ ਕੰਪੀਟੀਸ਼ਨ ਦੇ ਇੱਕ ਨਤੀਜੇ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪੇਦਾ ਹੋਈ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਹ ਸੁਝਾਓ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਰੇ ਸਾਗਰੋਂ-ਪਾਰ ਕੇਬਲ ਅਤੇ ਵਾਇਰਲੈੱਸ ਸੋਮੇ 1929 ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਇੱਕ ਨਵੀਨ ਕੰਪਨੀ ਦੁਆਰਾ ਕੰਟ੍ਰੋਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਇੱਕੋ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਸਮਾ ਜਾਣਗੇ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਇੰਪੀਅਰਲ ਐਂਡ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਕਮਿਊਨੀਕੇਸ਼ਨਜ਼ ਲਿਮਿਟਡ ਸੀ। ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਨਾਮ 1934 ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਕੇ ਕੇਬਲ ਐਂਡ ਵਾਇਰਲੇੱਸ ਲਿਮਿਟਡ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ
ਸੋਧੋਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ Sony Corporation. (1998). Wave Handbook. p.14. OCLC 734041509.
- ↑ K.Rawer:Wave Propagation in the Ionosphere. Kluwer Acad.Publ., Dordrecht 1993. ISBN 0-7923-0775-5.
- ↑ Stormfax. Marconi Wireless on Cape Cod
- ↑ "1921 - Club Station 1BCG and the Transatlantic Tests". Radio Club of America. Retrieved 2009-09-05.
- ↑ "Radio Service Bulletin No. 72". Bureau of Navigation, Department of Commerce. 1923-04-02. pp. 9–13. Retrieved 2009-09-05.
- ↑ [1] Archived November 30, 2009, at the Wayback Machine.
- ↑ "Recommendations for Regulation of Radio: October 6-10, 1924". Earlyradiohistory.us. Retrieved 2012-08-31.
- ↑ http://www.twiar.org/aaarchives/WB008.txt
- ↑ "Full text of "Beyond the ionosphere: fifty years of satellite communication"". Archive.org. Retrieved 2012-08-31.
- ↑ "Cable and Wireless Pl c History". Archived from the original on 2015-03-20. Retrieved 2017-02-08.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (help)
ਹੋਰ ਲਿਖਤਾਂ
ਸੋਧੋ- Davies, Kenneth (1990). Ionospheric Radio. IEE Electromagnetic Waves Series #31. London, UK: Peter Peregrinus Ltd/The Institution of Electrical Engineers. ISBN 0-86341-186-X.
ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ
ਸੋਧੋ- Navy - Propagation of Waves
- Radio wave propagation basics
- HFRadio Propagation forums Archived 2014-08-19 at the Wayback Machine.
- Rare gamma-ray flare disturbed ionosphere
- Articles on sporadic E and 50 MHz Radio Propagation Archived 2017-04-04 at the Wayback Machine.
- Radio propagation overview Details of many forms of radio propagation