ਸਰਸਵਤੀਕੰਠਾਭਰਨ

...ਮਹਾਰਾਜ ਭੋਜਰਾਜ ਦਾ ੧੦੧੦-੧੦੫੫ ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਦਾ ਸਮਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਰਸਵਤੀਕੰਠਭਰਨ ਦਾ ਰਚਨਾ ਕਾਲ ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦਾ ਮੱਧ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮੋਢੀ ਕਾਵਿਆਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਲੇਖਕ ਮੰਮਟ (ਲਗਭਗ 1100 ਈ.) ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਧੁਨੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਕਾਵਿ-ਆਤਮਾ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਨਾ ਤਾਂ ਭੋਜ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਭੱਟ ਮੰਮਟ ਨੇ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਆਤਮਾ ਵਜੋਂ ਸਥਾਨ ਦੇਣ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਅਪਣਾਈ। ਦੋਹਾਂ ਆਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਕਾਵਿ ਦੇ ਗੁਣ ਅਤੇ ਗੁਣ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਭੋਜਰਾਜ ਦੀ ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਲਈ ਸੁਰੀਲਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੋਜਰਾਜ ਦੇ ਸਰਸਵਤੀਕੰਠਭਰਨ ਨੇ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੰਮਟ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਸਮੱਗਰੀ :-

*= ਸਰਸਵਤੀਕੰਠਭਰਨ ਇੱਕ ਲੰਮਾ ਸਰੀਰ ਪਾਠ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਪੈਰੇ ਹਨ।

ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਗ :-

*ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਨੇ ਕਾਵਿ-ਸਾਧਾਰਨ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਵਿ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਅਤੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਭੋਜਰਾਜ ਨੇ ਸ਼ਬਦਾਂ, ਵਾਕਾਂ ਅਤੇ ਵਾਕਾਂਸ਼ ਦੇ ਔਗੁਣ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਹਰੇਕ ਕਿਸਮ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਣ, ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਵਾਕੰਸ਼ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਦੇ ਚੌਵੀ ਭੇਦ ਹਨ। ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਕੁਝ ਔਗੁਣ ਹੀ ਗੁਣ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਾਵਿ ਨੂੰ ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਕੇ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਨੇ ਕਾਵਿ-ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਦੀਵੀਤਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਦੂਜਾ ਭਾਗ :-

ਦੂਜੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਤ-ਪਾਤ, ਕਰਮ-ਕਾਂਡ, ਰਵੱਈਆ, ਪਰਛਾਵੇਂ, ਮੁਦਰਾ, ਕਥਨ, ਚਾਲ, ਭਣਤੀ, ਗੁਫਾ, ਬਿਸਤਰਾ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਣ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਬਾਰਾਂ ਤੱਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਰਸਮ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਬਾਕੀ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਿਆਖਿਆ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਉਪਲਬਧ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਬਾਣਭੱਟ ਨੇ ਕਾਵਿ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੱਤ, ਬਿਸਤਰੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਸਰਸਵਤੀਕੰਠਭਰਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਯਮਕ, ਸ਼ਲੇਸ਼, ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ, ਚਿੱਤਰ, ਪ੍ਰਹੇਲਿਕਾ, ਭੇਦ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ ਗਹਿਣਿਆਂ ਵਿਚਲੇ ਅੰਤਰਾਂ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਵਰਣਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਵੀ ਸਰਸਵਤੀਕੰਠਭਰਨ ਦੀ ਪੂਰੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭੋਜਰਾਜ ਨੇ ਕਾਵਿ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਆਡੀਓ, ਵਿਜ਼ੂਅਲ ਅਤੇ ਬਿੰਬ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਦ੍ਰਿਸ਼ਕਾਵਯ ਦੇ ਅਧੀਨ, ਉਸਨੇ ਦਸ਼ਰੂਪਕਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸਦੀ ਵੰਡ ਨ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਨ੍ਰਿਤ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਹੈ।

ਤੀਜਾ ਭਾਗ :-

ਤੀਜੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਅਰਥ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੀ ਚਰਚਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੂਜੇ ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਚੌਥਾ ਭਾਗ :-

ਚੌਥੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਉਪਮਾਵਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਪਮਾ ਆਦਿ ਦੇ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ

ਪੰਜਵਾਂ ਭਾਗ :-

ਅੰਤਲਾ ਭਾਗ ਹੈ- ਰਸ-ਵੇਚਨਾ। ਇਸ ਵਿਚ ਨਾਇਕਾਦ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਵਿਭਾਵਾਂ, ਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਨਿਰਣਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ; ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਵਿ-ਰੂਪ, ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੇ ਰਤੀਰਾਗ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੀ ਹੈ। ਅੰਤ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ, ਕੈਸ਼ਿਕੀ ਆਦਿ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਨਾਲ ਪਾਠ ਪੁਸਤਕ ਹੈ।ਸਰਸਵਤੀਕੰਠਭਰਨ ਵਿੱਚ ਰਸਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਚਰਚਾ ਅਕਸਰ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ 'ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਪੰਛੀ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਇਕ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਪੂਰਨ ਨਿਆਂ ਕਰਨ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਭੋਜਰਾਜ ਨੇ ਸ਼ਿੰਗਾਰਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਾਂ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਕੇ ਰਸਵਿਚਨ ਦਾ ਅਧਿਆਇ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ :-

ਸਰਸਵਤੀਕੰਠਾਭਰਣ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਹੋਰ ਸਾਹਿਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵਿਆਪਕ ਅਤੇ ਵਿਉਤਪਾਦਕ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ। ਇਹ ਰਚਨਾਕਾਰ ਭੋਜਰਾਜ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਪਸਾਰ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਡਰਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਈ ਸੂਖਮ ਭੇਦ ਅਤੇ ਉਪਭੇਦਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਦਾ ਵੇਦ ਉਦਾਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਉਪਸਥਾਪਿਤ ਭੇਦਪੋਭੇਦਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਪਰਵਰਤੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੇ ਸਵੈ-ਇੰਝਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਾਤਿਕ ਵਿਵੇਚਨ ਤੋਂ ਅਸਹਿਮਤ ਹੋਣ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਵੀ ਕੁਤ੍ਰਾਪਿ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਟਿੱਪਣੀਆਂ :-

ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਬਾਰੇ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਕੋਈ ਟਿੱਪਣੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਰਤਨੇਸ਼ਵਰ ਰਾਮਸਿਮਹਾਕ੍ਰਿਤ ਦਰਪਣ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਪੈਰੇ ਦੀ ਟੀਕਾ ਅਤੇ ਚੌਥੇ ਭਾਗ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਟੀਕਾਕਾਰ ਜਗਾਦਘਰ ਦਾ ਵਰਣਨ ਉਪਲਬਧ ਹੈ, ਪੰਜਵੇਂ ਪੈਰੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਟੀਕਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਨਿਆਣ ਸਾਗਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਅਜੇ ਤੱਕ ਅਨੁਵਾਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਨਿਆਣ ਸਾਗਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਅਜੇ ਤੱਕ ਅਨੁਵਾਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਰਨਲ ਜੈਕਬ ਦੁਆਰਾ ਸਰਸਵਤੀਕੰਠਭਰਨ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਨੇ ਇੱਕ ਸੂਚੀ ਬਣਾਈ, ਜੋ ਇੰਡੀਆ ਆਫਿਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ, ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ।

ਹਵਾਲਾ :- भोजदेवकृत सरस्वतीकंठाभरन ( एक स्मीक्षात्मक अध्ययन ), डा. विश्वनाथ गो. शास्त्री।