ਸ਼ਿਵਾਜੀ
ਛਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਭੌਸਲੇ (Marathi [ʃiʋaˑɟiˑ bʱoˑs(ə)leˑ]; 19 ਫਰਵਰੀ 1630 – 3 ਅਪਰੈਲ 1680), ਜਿਸ ਨੂੰ ਛਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਕ ਅਤੇ ਭੌਂਸਲੇ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ ਸੀ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੇ ਬੀਜਾਪੁਰ ਦੀ ਡਿਗ ਰਹੀ ਆਦਿਲਸ਼ਾਹੀ ਸਲਤਨਤ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨੇ ਮਰਾਠਾ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। 1674 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਾਏਗੜ੍ਹ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦੇ ਛਤਰਪਤੀ ਦਾ ਤਾਜ ਪਹਿਨਾਇਆ ਗਿਆ।
| ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ | |
|---|---|
 ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੇ ਅਜੈਬਘਰ ਵਿੱਚ | |
 ਮਰਾਠਾ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ | |
| ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ | 1674–1680 CE |
| ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ | 6 ਜੂਨ 1674 |
| ਵਾਰਸ | ਸ਼ੰਭੂ ਜੀ |
| ਜਨਮ | 19 ਮਾਰਚ 1630[1] ਕਿਲ੍ਹਾ ਸ਼ਿਵਨੇਰੀ, ਪੁਣੇ |
| ਮੌਤ | ਅਪ੍ਰੈਲ 3, 1680 (ਉਮਰ 50) ਕਿਲ੍ਹਾ ਰਾਏਗੜ੍ਹ, ਪੁਣੇ, ਭਾਰਤ |
| ਪਤਨੀ | ਮਹਾਰਾਣੀ ਸੈਬਾਈ |
| ਧਰਮ ਪਤਨੀ | ਸੋਇਆਬਾਈ ਪੁੱਤਲਬਾਈ ਸਕਵਾਰਬਾਈ ਕਾਸ਼ੀਬਾਈ[2] |
| ਔਲਾਦ | ਸੰਭਾਜੀ, ਪੁੱਤਰ ਰਾਜਾਰਾਮ, ਪੁੱਤਰ ਸਖੁਬਾਈ ਨਿੰਬਾਲਕਾਰ, ਪੁੱਤਰੀ ਰਾਨੂਬਾਈ, ਪੁੱਤਰੀ ਅੰਬਿਕਾਬਾਈ ਮਹਾਦਿਕ ਪੁੱਤਰੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀਬਾਈ ਪੁੱਤਰੀ |
| ਪਿਤਾ | ਸ਼ਾਹਾਜੀ ਭੋਸਲੇ |
| ਮਾਤਾ | ਜੀਜਾਬਾਈ |
| ਧਰਮ | ਹਿੰਦੁ |
ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੇ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ, ਗੋਲਕੌਂਡਾ ਦੀ ਸਲਤਨਤ, ਬੀਜਾਪੁਰ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਠਜੋੜ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੀਆਂ ਫੌਜੀ ਬਲਾਂ ਨੇ ਮਰਾਠਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕੀਤਾ, ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਸਾਰਿਆ, ਅਤੇ ਮਰਾਠਾ ਨੇਵੀ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢਾਂਚਾਗਤ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਮਰੱਥ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸਿਵਲ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਅਦਾਲਤੀ ਸੰਮੇਲਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅਦਾਲਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀ ਥਾਂ ਮਰਾਠੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ।
ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨਿਰੀਖਕ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਦੋ ਸਦੀਆਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਉਭਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਵੱਧਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਟੋ-ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਨਾਇਕ ਵਜੋਂ ਉੱਚਾ ਕੀਤਾ। .
ਆਰੰਭਕ ਜੀਵਨ
ਸੋਧੋਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਜੁਨਾਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸ਼ਿਵਨੇਰੀ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਹੁਣ ਪੁਣੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਵਿਦਵਾਨ ਉਸਦੀ ਜਨਮ ਮਿਤੀ 'ਤੇ ਅਸਹਿਮਤ ਹਨ। ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 19 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੇ ਜਨਮ (ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਜਯੰਤੀ) ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਛੁੱਟੀ ਵਜੋਂ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ਼ਾਹਜੀ ਭੌਂਸਲੇ ਇੱਕ ਮਰਾਠਾ ਜਰਨੈਲ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੱਖਣ ਸਲਤਨਤਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਜੀਜਾਬਾਈ ਸੀ ਜੋ ਸਿੰਧਖੇਡ ਦੇ ਲਖੂਜੀ ਜਾਧਵਰਾਓ ਦੀ ਧੀ ਸੀ, ਜੋ ਇੱਕ ਮੁਗਲ-ਸੰਗਠਿਤ ਸਰਦਾਰ ਸੀ ਜੋ ਦੇਵਗਿਰੀ ਦੇ ਇੱਕ ਯਾਦਵ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੀ ਸੀ।
ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਭੌਂਸਲੇ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਮਰਾਠਾ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਉਸਦੇ ਨਾਨਾ ਮਾਲੋਜੀ (1552-1597) ਅਹਿਮਦਨਗਰ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਜਰਨੈਲ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ "ਰਾਜਾ" ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਫੌਜੀ ਖਰਚਿਆਂ ਲਈ ਪੁਣੇ, ਸੁਪੇ, ਚਾਕਨ ਅਤੇ ਇੰਦਾਪੁਰ ਦੇ ਦੇਸ਼ਮੁਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਨਿਵਾਸ (ਸੀ. -1590) ਲਈ ਕਿਲਾ ਸ਼ਿਵਨੇਰੀ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਤਿੰਨ ਇਸਲਾਮੀ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ: ਬੀਜਾਪੁਰ, ਅਹਿਮਦਨਗਰ ਅਤੇ ਗੋਲਕੋਂਡਾ। ਸ਼ਾਹਜੀ ਨੇ ਅਕਸਰ ਅਹਿਮਦਨਗਰ ਦੀ ਨਿਜ਼ਾਮਸ਼ਾਹੀ, ਬੀਜਾਪੁਰ ਦੀ ਆਦਿਲਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਮੁਗਲਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਣੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਬਦਲੀ, ਪਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪੂਨੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਛੋਟੀ ਫ਼ੌਜ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਜਾਗੀਰ (ਜਾਗੀਰ) ਰੱਖੀ।
ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਸੰਦਰਭ
ਸੋਧੋ1636 ਵਿੱਚ, ਬੀਜਾਪੁਰ ਦੀ ਆਦਿਲ ਸ਼ਾਹੀ ਸਲਤਨਤ ਨੇ ਇਸਦੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਰਾਜਾਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਸਲਤਨਤ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਇੱਕ ਸਹਾਇਕ ਰਾਜ ਬਣ ਗਈ ਸੀ। ਇਸਦੀ ਮਦਦ ਸ਼ਾਹਜੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਰਾਠਾ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਰਦਾਰ ਸੀ। ਸ਼ਾਹਜੀ ਜਿੱਤੇ ਹੋਏ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਜਾਗੀਰ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਇਨਾਮ ਦੇ ਮੌਕੇ ਲੱਭ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਸ 'ਤੇ ਟੈਕਸ ਉਹ ਸਾਲਾਨਾ ਵਜੋਂ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਸ਼ਾਹਜੀ ਸੰਖੇਪ ਮੁਗਲ ਸੇਵਾ ਤੋਂ ਬਾਗੀ ਸੀ। ਬੀਜਾਪੁਰ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਮੁਗਲਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸ਼ਾਹਜੀ ਦੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਸਫਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਮੁਗਲ ਸੈਨਾ ਦੁਆਰਾ ਉਸਦਾ ਲਗਾਤਾਰ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮਾਤਾ ਜੀਜਾਬਾਈ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਪਿਆ।
1636 ਵਿਚ, ਸ਼ਾਹਜੀ ਬੀਜਾਪੁਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪੂਨਾ ਨੂੰ ਗ੍ਰਾਂਟ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਬੀਜਾਪੁਰੀ ਸ਼ਾਸਕ ਆਦਿਲਸ਼ਾਹ ਦੁਆਰਾ ਬੰਗਲੌਰ ਵਿੱਚ ਤੈਨਾਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸ਼ਾਹਜੀ ਨੇ ਦਾਦੋਜੀ ਕੋਂਡਾਦੇਓ ਨੂੰ ਪੂਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਅਤੇ ਜੀਜਾਬਾਈ ਪੂਨਾ ਵਿੱਚ ਵਸ ਗਏ। 1647 ਵਿਚ ਕੋਂਡਾਦੇਵ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਬੀਜਾਪੁਰੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਿੱਧੀ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ।
