ਆਮਾ
ਆਮਾ ਇੱਕ ਮੱਧਕਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾ ਸੀ। ਜਿਸ ਨੇ 8ਵੀਂ ਅਤੇ 9ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਕੰਨੌਜ ਅਤੇ ਆਸ ਪਾਸ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਜੈਨ ਇਤਹਾਸ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਯਸ਼ੋਵਰਮਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੀ।
ਜੈਨ ਖਾਤਾ
ਸੋਧੋਜੈਨ ਇਤਹਾਸ ਬੱਪਭੱਤੀ-ਸੂਰੀ-ਚਰਿਤ ਜੈਨ ਤਪੱਸਵੀ ਬੱਪਭਟ੍ਟੀਸੁਰੀ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਯਸ਼ੋਵਰਮਨ ਦੀ ਮੁੱਖ ਰਾਣੀ ਸੁਯਾਸ਼ਾ ਨੇ ਰਾਮਸੈਨਿਆ ਵਿਖੇ ਆਪਣੀ ਜਲਾਵਤਨੀ ਦੌਰਾਨ ਆਮਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।[1] ਯਸ਼ੋਦੇਵੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਰਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਲਾਵਤਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[2]
ਆਮਾ ਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਜੈਨ ਭਿਕਸ਼ੂ ਸਿੱਧ ਸੇਨਾ ਨੇ ਮੋਧੇਰਾਕਾਪੁਰਾ ਵਿਖੇ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਹੀ ਅਹੁਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਬਹਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਮਾ ਇੱਕ ਖਰਚ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਯਸ਼ੋਵਰਮਨ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਫਾਇਤੀ ਹੋਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਆਮਾ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ ਗਈ। ਜੋ ਮੋਧੇਰਕਾਪੁਰਾ ਵਾਪਸ ਆ ਗਈ। ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੋਸ਼ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋਂ ਯਸ਼ੋਵਰਮਨ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕੰਨੌਜ ਵਿੱਚ ਆਮਾ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਬੁਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਰਾਜਾ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ। ਪ੍ਰਭਾਵਕ ਚਰਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੋਸ਼ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਆਮ 749-753 ਸੀਈ (ID1) ਵੀ. ਐਸ. ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਸੀ।[1]
ਪ੍ਰਭਾਵਕ-ਚਰਿਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਮ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਇੱਕ ਨਾਗ (ਨਾਗ) ਨੂੰ ਫੜਿਆ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਚਮਕਦਾਰ ਗਹਿਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਜੈਨ ਭਿਕਸ਼ੂ ਬੱਪਭੱਤੀਸੂਰੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ "ਨਾਗਵਾਲੋਕਾ" ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ।[1]
ਆਮਾ ਨੇ ਰਾਜਗ੍ਰਹਿ (ਮਗਧ) ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਸਮੁੰਦਰਸੇਨ ਅਤੇ ਗੌੜ ਦੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਲਿਆ।[1] ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੋਸ਼ਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਵੀ ਵਕਪਤੀ ਨੇ ਮਦਰ-ਮਾਹੀ-ਵਿਜੈ (ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਮਦਰ ਦੀ ਜਿੱਤ) ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ।ਪ੍ਰਭਾਵਕ ਚਰਿਤ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਪਾਠ ਮਧੂ-ਮਠ-ਵਿਜੈ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਂਦਾ ਹੈ।[1]
ਆਮਾ ਨੇ ਕੰਨੌਜ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਗੋਪਗਿਰੀ (ਆਧੁਨਿਕ ਗਵਾਲੀਅਰ) ਚਲੇ ਗਏ। ਉਹ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵੱਲ ਝੁਕਾਅ ਰੱਖਦਾ ਸੀ।[1] ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੋਸ਼ਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਗੋਪਗਿਰੀ (ਆਧੁਨਿਕ ਗਵਾਲੀਅਰ) ਵਿੱਚ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਇੱਕ ਮੰਦਰ ਬਣਾਇਆ ਸੀ।[1] ਜੈਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੁੰਡੁਕਾ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਗੱਦੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਮਗਧ-ਤੀਰਥ ਤੋਂ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋਇਆ। ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ 832-833 ਸੀਈ (890 ਵੀ. ਐਸ.) ਵਿੱਚ ਹੋਈ।[1]
ਦੁੰਡੁਕਾ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਭੋਜਾ ਨੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਭੋਜ ਦੇ ਉੱਤਰਾ-ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।[2]
ਨਾਗਭੱਟ II ਨਾਲ ਪਛਾਣ
ਸੋਧੋਜੈਨ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਨਾਗਵਲੋਕਾ ਨੂੰ 'ਆਮਾ' ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। "ਨਾਗਵਲੋਕਾ" ਦੀ "ਨਾਗਭੱਟ" ਨਾਲ ਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਅਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕਈ ਪੁਰਾਣੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ 'ਆਮ' ਦੀ ਪਛਾਣ ਪ੍ਰਤੀਹਾਰ ਰਾਜਾ ਨਾਗਭੱਟਾ II ਨਾਲ ਕੀਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਐੱਫ. ਕਿਲਹੋਰਨ, ਜੀ. ਐੱਚ. ਓਝਾ, ਡੀ. ਆਰ. ਭੰਡਾਰਕਰ, ਕੇ. ਐੱਮ. ਮੁਨਸ਼ੀ, ਦਸ਼ਰਥ ਸ਼ਰਮਾ ਅਤੇ ਬੀ. ਐੱਨ. ਪੁਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।[1]
ਇਹ ਪਛਾਣ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਨੁਕਤਿਆਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ- [1]
- ਦੋਵੇਂ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਨੌਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 833 ਈਸਵੀ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।
- ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਨਾਗਵਾਲੋਕਾ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
- ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਭੋਜਾ ਨਾਮ ਦੇ ਪੋਤੇ ਸਨ।
- ਦੋਵੇਂ ਗੌਡ਼ ਦੇ ਰਾਜਾ ਧਰਮ [ਪਾਲ] ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ।
ਸ਼ਿਆਮ ਮਨੋਹਰ ਮਿਸ਼ਰਾ (1977) ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹਨ। [1]
ਹੋਰ ਪਛਾਣਾਂ
ਸੋਧੋ9ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਕੰਨੌਜ ਉੱਤੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ-ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਖਤਮ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਐੱਸ. ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਸਵਾਮੀ ਅਯੰਗਰ ਨੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਵਜਰਯੁੱਧ ਅਤੇ ਇੰਦਰਯੁੱਧ ਆਮ ਦੇ ਬਦਲਵੇਂ ਨਾਮ ਸਨ। ਪਰ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਜੈਨ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਲਟ ਹੈ।[1]
ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਬੁੱਧ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੇ ਆਮਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਅਵੰਤੀਵਰਮਨ ਨਾਲ ਕੀਤੀ। ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਨੋਦ ਵਿਖੇ ਮਿਲੇ ਇੱਕ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਠੋਸ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਹੈ।[1]