ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ

ਕਰਪੂਰੀ ਦੇਵੀ

ਕਰਪੂਰੀ ਦੇਵੀ (1929-30 ਜੁਲਾਈ 2019)[1] ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ ਕਲਾਕਾਰ ਸੀ, ਜੋ ਮਧੂਬਨੀ ਕਲਾ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਕਰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸੁਜਨੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ' ਕੱਪੜਾ ਕਲਾ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਧੂਬਨੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਸਫਲਤਾ ਨਾਲ ਵੇਚਿਆ, ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜਪਾਨ, ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਆਰਕਾਈਵ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਕਰੀਅਰ

ਸੋਧੋ

ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਮਧੂਬਨੀ ਕਲਾ ਤਕਨੀਕਾਂ ਸਿਖਾਈਆਂ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਚਪਨ ਗਾਂ ਦੇ ਸੁੱਕੇ ਗੋਬਰ ਨਾਲ ਬਣੀ ਫਰਸ਼ ਅਤੇ ਕੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬਿਤਾਇਆ ਸੀ।[2] ਉਸ ਦੀ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਕੂਲ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਸੀ।[3]

ਮਧੂਬਨੀ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਸੀ (ਕਈ ਵਾਰ ਮਿਥਿਲਾ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਲਈ ਜਨਤਕ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ।[4][5] ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਮੰਤਰੀ ਲਲਿਤ ਨਾਰਾਇਣ ਮਿਸ਼ਰਾ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਨਿੱਜੀ ਜੜ੍ਹਾ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦਿਆਂ ਮਧੂਬਨੀ ਕਲਾ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇੰਦਰਾ ਖੁਦ ਦੇਵੀ ਦੀ ਕਲਾ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।[6] ਉਸ ਦੇ ਉਤਸ਼ਾਹ 'ਤੇ, ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਮਧੂਬਨੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਕਰਾਫਟਸ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ਾਖਾ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ।[7] ਕੌਂਸਲ ਨੇ ਦੇਵੀ ਵਰਗੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਫਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਕੰਧਾਂ ਤੋਂ ਹੱਥ ਨਾਲ ਬਣੇ ਕਾਗਜ਼ ਉੱਤੇ ਲਿਜਾਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਨੂੰ ਵੇਚਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਏ।[8] ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਰੋਧ ਦਾ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਜਨਤਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਸਮਾਜਿਕ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ, ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ, ਦੇਵੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੇ ਸੁਹਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਕਲਾ ਨਾਪਸੰਦ ਸੀ।

ਮਧੁਬਨੀ ਸ਼ੈਲੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਦੇਵੀ ਸੁਜਨੀ ਕਲਾ ਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਿਪੁੰਨ ਸੀ, ਇੱਕ ਘੱਟ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਲੋਕ ਸ਼ੈਲੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਕੱਪੜੇ ਉੱਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਨਮੂਨੇ ਅਤੇ ਕਢਾਈ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।[9][10] ਮਧੂਬਨੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਕੰਮ 'ਕਚਨੀ' (ਲਾਈਨ ਡਰਾਇੰਗ) ਅਤੇ 'ਭਰਨੀ' (ਰੰਗਦਾਰ ਸ਼ੈਲੀਆਂ) ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਾਤੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਸੀ, ਦੇਵੀ ਦਾ ਕੰਮ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਗਲੇ ਲਗਾ ਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋ ਗਿਆ।[11][12]

ਦੇਵੀ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਜਪਾਨ ਵਿੱਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਮਿਥਿਲਾ ਕਲਾ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਨੇ 1987 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਨੌਂ ਵਾਰ ਜਾਪਾਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਮਧੂਬਨੀ ਕਲਾਕਾਰ, ਮਹਾਸੁੰਦਰੀ ਦੇਵੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਕਲਾ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕਾਂ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।[13] ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ, ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।[14] ਮਧੂਬਨੀ ਕਲਾ 'ਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ, ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਦੇ ਏਸ਼ੀਅਨ ਆਰਟ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿੱਚ, 'ਪੇਂਟਿੰਗ ਇਜ਼ ਮਾਈ ਏਵਰੀਥਿੰਗ' ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਕੰਮ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[15] ਦੇਵੀ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸੁਜਨੀ-ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਕਢਾਈ ਵਾਲੇ ਪੈਨਲ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਵਿੱਚ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਦੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਗੈਲਰੀ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹਨ।[16]

ਦੇਵੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਬਿਹਾਰ ਦੀ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਕਈ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜਿੱਤੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 1986 ਵਿੱਚ ਟੈਕਸਟਾਈਲ ਮੰਤਰਾਲੇ, ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਸੁਜਨੀ ਕਲਾ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ; 1980 ਵਿੱਚ ਮਧੂਬਨੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਕੰਮ ਲਈ ਇੱਕ ਬਿਹਾਰ ਰਾਜ ਕਲਾ ਪੁਰਸਕਾਰ, ਅਤੇ 1983 ਵਿੱਚ 'ਸਰਬੋਤਮ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰੀ' ਲਈ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਪੁਰਸਕਾਰ ਹਾਸੀ ਕੀਤਾ।[17][18]

ਦੇਵੀ ਨੇ ਸਾਥੀ ਮਧੂਬਨੀ ਕਲਾਕਾਰ, ਮਹਾਸੁੰਦਰੀ ਦੇਵੀ, ਜੋ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਭਾਬੀ ਵੀ ਸੀ, ਨਾਲ ਇੱਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ।[19][20] ਆਪਣੀ ਧੀ ਨੂੰ ਮਧੂਬਨੀ ਅਤੇ ਸੁਜਾਨੀ ਕਲਾ ਦੀਆਂ ਰਵਾਇਤੀ ਕਲਾ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਦੇਵੀ ਨੇ ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂ ਮਧੂਬਨੀ ਕਲਾਕਾਰ ਦੁਲਾਰੀ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਵੀ ਸਲਾਹ ਅਤੇ ਸਿਖਾਈਲਾਈ ਦਿੱਤੀ।[21]

ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ

ਸੋਧੋ

ਕਰਪੂਰੀ ਦੇਵੀ ਦਾ ਜਨਮ ਬਿਹਾਰ ਰਾਜ ਦੇ ਮਧੂਬਨੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਰਾਂਤੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਧੀ ਮੋਤੀ ਕਰਨ ਵੀ ਮਧੂਬਨੀ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ।[22] ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣਕਾਂਤ ਦਾਸ ਨੇ ਵੀ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਰਾਂਤੀ ਵਿੱਚ ਕਲਾ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ।[23] ਲੰਮੀ ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 2019 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।[24]

ਹਵਾਲੇ

ਸੋਧੋ
  1. ↑ "Karpuri Devi, the eminent Mithila painting artist and creator of Mithila Museum in Japan passes away - Hindustan Times". 2023-04-09. Archived from the original on 2023-04-09. Retrieved 2023-04-09.
  2. ↑ "कर्पूरी देवी: मधुबनी पेंटिंग काे दी अंतर्राष्‍ट्रीय पहचान, सात दशक की कला यात्रा पर लगा विराम". Dainik Jagran (in ਹਿੰਦੀ). Retrieved 2021-02-26.
  3. ↑ "स्मृति शेष: यूं ही नहीं दुनियाभर में छा गयी थीं कर्पूरी". Hindustan (in hindi). Retrieved 2021-02-26.{{cite web}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  4. ↑ "कर्पूरी देवी: मधुबनी पेंटिंग काे दी अंतर्राष्‍ट्रीय पहचान, सात दशक की कला यात्रा पर लगा विराम". Dainik Jagran (in ਹਿੰਦੀ). Retrieved 2021-02-26."कर्पूरी देवी: मधुबनी पेंटिंग काे दी अंतर्राष्‍ट्रीय पहचान, सात दशक की कला यात्रा पर लगा विराम". Dainik Jagran (in Hindi). Retrieved 2021-02-26.
  5. ↑ "Karpuri Devi, the eminent Mithila painting artist and creator of Mithila Museum in Japan passes away". Hindustan Times (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 2019-07-31. Retrieved 2021-02-26.
  6. ↑ "Mithila, Museums, and Memories: Travels in Bihar". The Maxwell School of Syracuse University (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 2018-03-02. Archived from the original on 2021-01-23. Retrieved 2021-02-26.
  7. ↑ Tripathi, Shailaja (2013-11-22). "Madhubani beyond the living rooms". The Hindu (in Indian English). ISSN 0971-751X. Retrieved 2021-02-26.
  8. ↑ "स्मृति शेष: यूं ही नहीं दुनियाभर में छा गयी थीं कर्पूरी". Hindustan (in hindi). Retrieved 2021-02-26.{{cite web}}: CS1 maint: unrecognized language (link)"स्मृति शेष: यूं ही नहीं दुनियाभर में छा गयी थीं कर्पूरी". Hindustan (in Hindi). Retrieved 2021-02-26.
  9. ↑ "Karpuri Devi, the eminent Mithila painting artist and creator of Mithila Museum in Japan passes away". Hindustan Times (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 2019-07-31. Retrieved 2021-02-26."Karpuri Devi, the eminent Mithila painting artist and creator of Mithila Museum in Japan passes away". Hindustan Times. 2019-07-31. Retrieved 2021-02-26.
  10. ↑ Balasubramaniam, Chitra (2019-06-20). "Sujni, equally elegant twin of Kantha". The Hindu (in Indian English). ISSN 0971-751X. Retrieved 2021-02-26.
  11. ↑ "कर्पूरी देवी: मधुबनी पेंटिंग काे दी अंतर्राष्‍ट्रीय पहचान, सात दशक की कला यात्रा पर लगा विराम". Dainik Jagran (in ਹਿੰਦੀ). Retrieved 2021-02-26."कर्पूरी देवी: मधुबनी पेंटिंग काे दी अंतर्राष्‍ट्रीय पहचान, सात दशक की कला यात्रा पर लगा विराम". Dainik Jagran (in Hindi). Retrieved 2021-02-26.
  12. ↑ "स्मृति शेष: यूं ही नहीं दुनियाभर में छा गयी थीं कर्पूरी". Hindustan (in hindi). Retrieved 2021-02-26.{{cite web}}: CS1 maint: unrecognized language (link)"स्मृति शेष: यूं ही नहीं दुनियाभर में छा गयी थीं कर्पूरी". Hindustan (in Hindi). Retrieved 2021-02-26.
  13. ↑ "Karpuri Devi, the eminent Mithila painting artist and creator of Mithila Museum in Japan passes away". Hindustan Times (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 2019-07-31. Retrieved 2021-02-26.
  14. ↑ Tripathi, Shailaja (2013-11-22). "Madhubani beyond the living rooms". The Hindu (in Indian English). ISSN 0971-751X. Retrieved 2021-02-26.
  15. ↑ "'Painting is my Everything': Art from India's Mithila region" (PDF). Asian Art Museum.
  16. ↑ "Artists: Karpoori Devi". National Gallery of Victoria.
  17. ↑ "Karpuri Devi, the eminent Mithila painting artist and creator of Mithila Museum in Japan passes away". Hindustan Times (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 2019-07-31. Retrieved 2021-02-26."Karpuri Devi, the eminent Mithila painting artist and creator of Mithila Museum in Japan passes away". Hindustan Times. 2019-07-31. Retrieved 2021-02-26.
  18. ↑ "मधुबनी पेंटिंग की शिल्पी कर्पूरी देवी का निधन". Hindustan (in hindi). Retrieved 2021-02-26.{{cite web}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  19. ↑ "स्मृति शेष: यूं ही नहीं दुनियाभर में छा गयी थीं कर्पूरी". Hindustan (in hindi). Retrieved 2021-02-26.{{cite web}}: CS1 maint: unrecognized language (link)"स्मृति शेष: यूं ही नहीं दुनियाभर में छा गयी थीं कर्पूरी". Hindustan (in Hindi). Retrieved 2021-02-26.
  20. ↑ "Madhubani art veteran Karpuri Devi dies at 94". Outlook India. Retrieved 2021-02-26.
  21. ↑ "बिहार के दो दलित जिन्हें मिला पद्म श्री, जानें किस कला में हैं माहिर, 74 साल से नाच रहे हैं मांझी". Jansatta (in ਹਿੰਦੀ). 2021-01-30. Retrieved 2021-02-26.
  22. ↑ "Karpuri Devi, the eminent Mithila painting artist and creator of Mithila Museum in Japan passes away". Hindustan Times (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 2019-07-31. Retrieved 2021-02-26."Karpuri Devi, the eminent Mithila painting artist and creator of Mithila Museum in Japan passes away". Hindustan Times. 2019-07-31. Retrieved 2021-02-26.
  23. ↑ "कर्पूरी देवी: मधुबनी पेंटिंग काे दी अंतर्राष्‍ट्रीय पहचान, सात दशक की कला यात्रा पर लगा विराम". Dainik Jagran (in ਹਿੰਦੀ). Retrieved 2021-02-26."कर्पूरी देवी: मधुबनी पेंटिंग काे दी अंतर्राष्‍ट्रीय पहचान, सात दशक की कला यात्रा पर लगा विराम". Dainik Jagran (in Hindi). Retrieved 2021-02-26.
  24. ↑ "मधुबनी पेंटिंग की विख्यात शिल्पी कर्पूरी देवी का निधन, BJP नेता गिरिराज सिंह ने यूं दी श्रद्धांजलि". NDTVIndia. Archived from the original on 2019-12-01. Retrieved 2021-02-26.
"https://pa.wikipedia.org/w/index.php?title=ਕਰਪੂਰੀ_ਦੇਵੀ&oldid=737938" ਤੋਂ ਲਿਆ