ਕੌਸਮੋਗੋਨੀ
ਕੌਸਮੋਗਿਨੀ (ਜਾਂ ਕੌਸਮੋਜੀਨੀ) ਕੋਈ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਮਾਡਲ ਹੈ ਜੋ ਜਾਂ ਤਾਂ ਕੌਸਮੋਸ ਜਾਂ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਮੁੱਢ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋਵੇ।[1][2] ਕੋਈ ਸੰਪੂਰਣ ਸਿਧਾਂਤਿਕ ਮਾਡਲ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਫਿਲਾਸਫੀ ਅਤੇ ਗਿਆਮ ਸਿਧਾਂਤ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉਲਝਾਅ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।
ਸ਼ਬਦ ਵਿਓਂਤਪੱਤੀ
ਸੋਧੋਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕੋਇਨੇ ਗ੍ਰੀਕ κοσμογονία (κόσμος ਤੋਂ "ਕੌਸਮੋਸ, ਸੰਸਾਰ") ਅਤੇ γί(γ)νομαι / γέγονα ("ਹੋਂਦ ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆਓ") ਦੀ ਜੜ ਤੋਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ.[3] ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨ ਅੰਦਰ, ਕੌਸਮੋਗਨੀ ਖਾਸ ਖਗੋਲ-ਸ਼ਾਸਤ੍ਰਾਤਮਿਕ ਵਸਤੂਆਂ ਜਾਂ ਸਿਸਟਮਾਂ ਦੇ ਮੁੱਢ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ, ਸੋਲਰ ਸਿਸਟਮ, ਜਾਂ ਧਰਤੀ-ਚੰਦ੍ਰਮਾ ਸਿਸਟਮ ਦੇ ਮੁੱਢ ਵੱਲ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[1][2]
ਸੰਖੇਪ ਸਾਰਾਂਸ਼
ਸੋਧੋਬਿੱਗ ਬੈਂਗ ਥਿਊਰੀ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਆਰੰਭਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਮਾਡਲ ਹੈ।[4] ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਸਾਂਝਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਨਜ਼ਰੀਆ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਇੱਕ ਵਾਰ ਇੱਕ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਸਿੰਗੁਲਰਟੀ ਸੀ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਗਰਮ ਅਤੇ ਸੰਘਣੀ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਅੱਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਫੈਲ ਗਿਆ। ਫੇਰ ਵੀ, ਜਦੋਂਕਿ ਇਹ ਦਰਸਾਅ ਬਿੱਗ ਬੈਂਗ ਥਿਊਰੀ ਦੁਆਰਾ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਮਾਡਲਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਫੇਰ ਵੀ ਸਿੰਗੁਲਰਟੀ ਦਾ ਮੁੱਢ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਅੰਦਰ ਅਣਸੁਲਝੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਕਮਿਊਨੀਕੇਟਰ ਸੀਨ ਐੱਮ. ਕੈਰਲ ਸਿੰਗੁਲਰਟੀ ਦੇ ਮੁੱਢਾਂ ਵਾਸਤੇ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਉਮੀਦਵਾਰ ਕਿਸਮਾਂ ਸਮਝਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਰਮਿਆਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਸਹਿਮਤੀ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਕੌਸਮੋਗਨੀ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ (ਸਵਾਲ) ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਮਾਂ ਹੋਂਦ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਇੱਕ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਰਚਨਾਤਮਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚਿਰਸਥਾਈ ਵੀ ਮੰਨਦਾ ਹੈ: ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿੱਚ ਸਿੰਗੁਲਰਟੀ ਰੱਖੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਕਿਸੇ ਪੂਰਵ ਅਵਸਥਾ (ਪੂਰਵ ਅਵਸਥਾ ਖਾਲੀ ਸਪੇਸ ਸੀ, ਜਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਹੋਵੇ ਜੋ ਉੱਕਾ ਹੀ ਸਪੇਸ ਨਾ ਪੁਕਾਰੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੋਵੇ)। ਦੂਜਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ, ਜੋ ਸਟੀਫਨ ਹਾਕਿੰਗ ਵਰਗੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਮੰਨਿਆ ਹੈ, ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮੇਂ ਸਦਕਾ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਂ ਖੁਦ ਹੀ ਇਸ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ (ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਸਮਾਂ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ)।[5] ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇਹ ਅਸਪਸ਼ਟ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਹੜੀ ਸ਼ੈਅ, ਸਪੇਸ, ਜਾਂ ਸਮੇਂ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਮੇਲ ਸਿੰਗੁਲਰਟੀ ਅਤੇ ਇਸ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਨਾਲ ਜਨਮਿਆ ਸੀ।[5]
ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਰਚਨਾ ਵਿਗਿਆਨ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਸਿਧਾਂਤਕ ਮਾਡਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਕੁਆਂਟਮ ਗਰੈਵਿਟੀ ਦੀ ਕਿਸੇ ਪਰਖਯੋਗ ਥਿਊਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਕਮੀ ਕਾਰਨ (ਪਲੈਂਕ ਟਾਈਮ ਦੌਰਾਨ) ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਅਰੰਭਿਕ ਪਲਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦਾ ਹੋਵੇ। ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਅਤੇ ਇਸਦੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ (ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ, M-ਥਿਊਰੀ) ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਲੂਪ ਕੁਆਂਟਮ ਕੌਸਮੌਲੌਜੀ ਦੇ ਰਿਸਰਚਰਾਂ ਨੇ ਹੁਣੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਹੱਲ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਕੀਤੇ ਹਨ।
ਕਣ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਸਲਾ, ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਥਿਊਰੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਂਚਣ ਲਈ, ਹੋਰ ਜਿਆਦਾ ਮਹਿੰਗੇ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਕਣ ਪ੍ਰਵੇਗੀਆਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ (ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ, ਕਿ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਟਕਰਾ ਰਹੇ ਮੈਂਬ੍ਰੇਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ)।
ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ
ਸੋਧੋਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਗਿਆਨ, ਹਾਜ਼ਰ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਅਤੇ ਬਣਤਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਹੈ, ਜਦੋਂਕਿ ਕੌਸਮੋਗੋਨੀ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਖੇਤਰ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਮੁੱਢ ਨਾਲ ਵਾਸਤਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਹਾਜ਼ਰ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਬਾਰੇ ਨਿਰੀਖਣ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀਆਂ ਦੀ ਅਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ ਹੋ ਸਕਦੇ, ਪਰ ਇਹ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਇਸ਼ਾਰੇ ਵੀ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ... ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸਲਈ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰਿਸਟੀ ਰਚਨਾ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਸਾਂਝ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।
ਕੌਸਮੋਗਨੀ ਨੂੰ ਕੌਸਮੌਲੌਜੀ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦਾ ਇਸਦੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਤੌਰ ਤੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਜੋ ਤਕਨੀਕੀ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸਦੇ ਮੁੱਢਾਂ ਦੇ ਸੋਮੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਦੋਵੇਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਕੁੱਝ ਅਸਪਸ਼ਟਤਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ, ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਸੰਦ੍ਰਭ ਵਿੱਚ ਥੀਔਲੌਜੀ ਤੋਂ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਤਰਕ ਤਕਨੀਕੀ ਤੌਰ ਤੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਰਚਨਾ ਸਬੰਧੀ ਇੱਕ ਅਪੀਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਭਿਆਸ ਵਿੱਚ, ਕੌਸਮੌਲੌਜੀਕਲ ਅਤੇ ਕੌਸਮੋਗੋਨੀਕਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਫਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭੌਤਿਕੀ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਗਿਆਨ ਉਹ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਜੋ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਣ ਤੌਰ ਤੇ ਲੱਛਣਾਂ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਭ ਨਿਰੀਖਣਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਅਜਿਹੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਵਰਤਾਓ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਸਵਾਲ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫਾਲਤੂ-ਵਿਗਿਆਨਾਤਮਿਕ ਹੁੰਦੇ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਹਨ (ਯਾਨਿ ਕਿ, ਮੈਟਾਫਿਜ਼ੀਕਲ), ਭਾਵੇਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਹਿਲੂਆਂ ਤੋਂ ਚਿੰਤਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਥਿਊਰੀਆਂ ਦਾ ਗੈਰ-ਪਰਖੀਆਂ ਵਿਅਵਸਥਾਵਾਂ (ਯਾਨਿ ਕਿ, ਪਲੈਂਕ ਸਕੇਲਾਂ ਉੱਤੇ) ਪ੍ਰਤਿ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਣਾ, ਅਤੇ ਫਿਲਾਸਫੀਕਲ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰ।
ਸਿਧਾਂਤਿਕ ਕਥਾਵਾਂ
ਸੋਧੋਕੌਸਮੋਗਨਿਸਟਾਂ (ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ-ਰਚਨਾ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ) ਕੋਲ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀਆਂ ਅਰੰਭਿਕ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਲਈ ਸਿਰਫ ਕੰਮ ਚਲਾਊ ਥਿਊਰੀਆਂ ਹੀ ਹਨ। 2011 ਤੱਕ [update], ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਵਗੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨੇ ਬਿੱਗ-ਬੈਂਗ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਬਾਦ ਤਾਕਤਵਰ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਊਰਜਾ ਲੈਵਲਾਂ ਉੱਤੇ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਵਰਤਾਓ ਪ੍ਰਤਿ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਯੋਗਿਕ ਗਹਿਰੀ ਸਮਝ ਨੂੰ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਜਰੂਰਤ ਜਿੰਨੇ ਮੁੱਲ ਦੀਆਂ ਊਰਜਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਖੋਜੀਆਂ ਹਨ। ਹੋਰ ਅੱਗੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਖਗੋਲੀ ਨਿਰੀਖਣਾਂ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਮੁੱਢ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਸਿੰਗੁਲਰਟੀ, ਇਸਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਊਰਜਾ ਲੈਵਲ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਬਿੱਗ ਬੈਂਗ ਥਿਊਰੀ ਦੁਆਰਾ ਅਨੁਮਾਨਿਤ ਅਨੰਤ ਊਰਜਾ ਲੈਵਲ ਰਾਹੀਂ ਧੁੰਦਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸਲਈ, ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਕਨੀਕੀ ਅਤੇ ਧਾਰਨਾਤਮਿਕ ਵਿਕਾਸਾਂ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਕੌਸਮੋਗਨਾਤਮਿਕ ਥਿਊਰੀਆਂ ਲਈ ਕੋਈ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਪਰਖ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ।
ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਕ ਸਿਧਾਂਤਿਕ ਕਥਾਵਾਂ ਸਪਸਟ ਤੌਰ ਤੇ ਫਰਕ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਅਤੇ M-ਥਿਊਰੀ, ਹਰਟਲੇ-ਹਾਕਿੰਗ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਵਸਥਾ, ਸਟ੍ਰਿੰਗ ਲੇਂਡਸਕੇਪ, ਬ੍ਰੇਨ ਇਨਫਲੇਸ਼ਨ, ਬਿੱਗ-ਬੈਂਗ, ਅਤੇ ਏਕਪਾਇਰੌਟਿਕ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਮਾਡਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਮਾਡਲ ਪਰਸਪਰ ਤੌਰ ਤੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹਨ, ਜਿੱਥੇਕਿ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ।
ਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ 1.0 1.1 Ridpath, Ian (2012). "A Dictionary of Astronomy". A Dictionary of Astronomy. Oxford University Press.
- ↑ 2.0 2.1 Woolfson, M.M. (1979). "Cosmogony Today". Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society. 20 (2): 97–114. Bibcode:1979QJRAS..20...97W.
- ↑ Staff. "γίγνομαι - ਹੋਂਦ ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆਓ". Tufts University. Retrieved 17 ਸਤੰਬਰ 2014.
- ↑ Wollack, Edward J. (10 ਦਸੰਬਰ 2010). "Cosmology: The Study of the Universe". Universe 101: Big Bang Theory. NASA. Archived from the original on 14 ਮਈ 2011. Retrieved 27 ਅਪਰੈਲ 2011.
{{cite web}}: Unknown parameter|deadurl=ignored (|url-status=suggested) (help) - ↑ 5.0 5.1 5.2 "A Universe from Nothing?, by Sean Carroll, Discover Magazine Blogs, 28 April 2012". Archived from the original on 10 ਮਈ 2016. Retrieved 3 ਅਕਤੂਬਰ 2014.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (help) - ↑ "Cosmic Chemistry: Cosmogony: Teacher Text: Background Information" (PDF). Genesismission.jpl.nasa.gov. Retrieved 14 ਜਨਵਰੀ 2015.