ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ

ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ
	; ਚਾਰਲਸ ਹਰਬਰਟ ਪੇਨ ਦੁਆਰਾ ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸਕੈਚ ਨਕਸ਼ਾ
ਮਿਤੀ	18 ਅਪ੍ਰੈਲ 1848 – 29 ਮਾਰਚ1849; (11 ਮਹੀਨੇ, 1 ਹਫਤਾ ਅਤੇ 4 ਦਿਨ)
ਥਾਂ/ਟਿਕਾਣਾ	ਪੰਜਾਬ
ਨਤੀਜਾ	ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ; ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕਰ ਲਿਆ।
Belligerents
ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ;	ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ
Commanders and leaders
ਸਰ ਹਿਊਗ ਗਫ; ਹਰਬਰਟ ਬੈਂਜਾਮਿਨ ਐਡਵਰਡਸ; ਸਰ ਵਾਲਟਰ ਗਿਲਬਰਟ	ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ; ਚਤਰ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀ ਵਾਲਾ; ਦੀਵਾਨ ਮੂਲ ਰਾਜ

ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਅਤੇ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਟਕਰਾਅ ਸੀ ਜੋ 1848 ਅਤੇ 1849 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋਇਆ, ਅਤੇ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ।^[1]

19 ਅਪ੍ਰੈਲ 1848 ਨੂੰ ਸਿਵਲ ਸਰਵਿਸ ਦੇ ਪੈਟਰਿਕ ਵੈਨਸ ਐਗਨੇਊ ਅਤੇ ਬੰਬਈ ਯੂਰਪੀਅਨ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਦੇ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਵਿਲੀਅਮ ਐਂਡਰਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੀਵਾਨ ਮੂਲਰਾਜ ਚੋਪੜਾ ਤੋਂ ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਚਾਰਜ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਨੂੰ ਉਥੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚਹੀ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇਆਮ ਬਗਾਵਤ ਵਿੱਚਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈਆਂ। . ਭਾਰਤ ਦੇ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ ਲਾਰਡ ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਨੇ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਸਰ ਹਿਊਗ ਗਫ਼ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤੀ ਪ੍ਰਗਟਾਈ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨਾ ਤਾਂ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਅਤੇ ਸਪਲਾਈ ਨਾਲ ਲੈਸ ਸਨ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਤੁਰੰਤ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਦੇ ਫੈਲਣ ਦਾ ਵੀ ਪੂਰਵ-ਅਨੁਮਾਨ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਜੋ ਲੋੜ ਪੈਦਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਮੁਲਤਾਨ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ, ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਦੇਰੀ ਕੀਤੀ, ਨਵੰਬਰ ਵਿੱਚ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਫੌਜ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਖੁਦ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਿਆ। ਹਰਬਰਟ ਐਡਵਰਡਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਮੂਲਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸਫਲਤਾਵਾਂ, ਅਤੇ ਨਵੰਬਰ ਵਿੱਚ ਰਾਮਨਗਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਅਤੇ 13 ਜਨਵਰੀ 1849 ਨੂੰ ਚਿੱਲਿਆਂਵਾਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਗਫ਼ ਦੀਆਂ ਅਸਥਾਈ ਜਿੱਤਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਖੇ ਵਿਰੋਧ ਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ, 22 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ, ਜਨਰਲ ਵਿਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਮੁਲਤਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚਲੈ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਫ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। 21 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ, ਗਫ਼ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚਪੂਰੀ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵੱਲ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਫ਼ਗਾਨ ਸਹਿਯੋਗੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਏ। ਗੁਜਰਾਤ 'ਤੇ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਲਾਰਡ ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਨੇ 1849 ਵਿੱਚਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਲਿਆ।

ਪਿਛੋਕੜ

ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਭੂਗੋਲਿਕ ਨਕਸ਼ਾ"

ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖ ਕਨਫੈਡਰੇਸੀ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਅਸਹਿਜ ਗਠਜੋੜ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦੀ ਫੌਜੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਉੱਤਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਵਧਾਉਣ ਲਈ, ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲਿਆ।

ਜਦੋਂ 1839 ਵਿੱਚਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚਵਿਗਾੜ ਪੈਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੇਂਦਰੀ ਦਰਬਾਰ (ਅਦਾਲਤ) ਵਿੱਚਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰ ਸੀ, ਅਤੇ ਫੌਜ ਵਿੱਚਤਣਾਅ ਵਧਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰਾਜ ਅਤੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜੀ ਤਾਕਤ ਵਧਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਆਖਰਕਾਰ, ਵਧਦੇ ਤਣਾਅ ਨੇ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਖੇਤਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਪਹਿਲੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਹਾਰ ਵਿੱਚ ਸਮਾਪਤ ਹੋਈ।

ਪਹਿਲੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ ਦੇ ਸਿੱਟੇ

ਯੁੱਧ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਕੁਝ ਕੀਮਤੀ ਇਲਾਕਾ (ਜਲੰਧਰ ਦੁਆਬ) ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਜੰਮੂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਤੋਂ ਪੂਰਾ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਨੂੰ ਬੇਦਖਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਮੁਹਿੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੱਦੀ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਇੱਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨਿਵਾਸੀ, ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ, ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਾਤਾ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਨੇ ਰੀਜੈਂਟ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਪੁਰਾਣੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਮੁੜ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਖਰਕਾਰ ਲਾਰੈਂਸ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਲਾਵਤਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲਾਂ ਅਤੇ ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਬਰਖਾਸਤਗੀ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਕੀਤਾ, ਬਾਕੀਆਂ ਨੇ ਲਾਰੈਂਸ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਗਲਤ ਦੱਸਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰੀ ਅਤੇ ਨਿਆਂਇਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਸਿਰਫ ਚਾਰ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਦਾ ਇੰਚਾਰਜ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਸਰਦਾਰ ਚਤਰ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ ਜੇਹਲਮ ਅਤੇ ਸਿੰਧ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਸਰਦਾਰ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਸਰਦਾਰ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੱਲ੍ਹੇਵਾਲਾ ਛੱਜ ਦੁਆਬ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਲਹਿਣਾ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠੀਆ ਮਾਝੇ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਵੀ ਦੇ ਦੱਖਣ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੱਕ ਅਤੇ ਹੇਠਾਂ ਕਸੂਰ ਤੱਕ ਜ਼ਮੀਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।

ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ਪਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁਸਲਿਮ ਖੇਤਰਾਂ ਨੇ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਨਾਲ ਗੱਠਜੋੜ ਕਰਨ ਜਾਂ ਗੜਬੜ ਕਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਧੀਨ ਰੱਖ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਜਾਂ ਬੰਗਾਲ ਆਰਮੀ ਯੂਨਿਟਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿੱਤੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਖਰਚਾ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ, ਵਿਸਕਾਉਂਟ ਹਾਰਡਿੰਗ ਨੇ ਬੰਗਾਲ ਫੌਜ ਦੇ ਆਕਾਰ ਨੂੰ 50,000 ਜਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਘਟਾ ਕੇ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਰਥਿਕਤਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਦੇ ਸਰਦਾਰ (ਜਨਰਲ) ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੂਨੀਅਰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ ਸਨ।

1848 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ, ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ, ਜੋ ਬੀਮਾਰ ਸੀ, ਇੰਗਲੈਂਡ ਨੂੰ ਛੁੱਟੀ 'ਤੇ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਜੌਹਨ ਲਾਰੈਂਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਲਾਰਡ ਡਲਹੌਜ਼ੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਲਾਰਡ ਹਾਰਡਿੰਗ ਨੂੰ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ ਬਣਾਇਆ ਸੀ, ਨੇ ਸਰ ਫਰੈਡਰਿਕ ਕਰੀ ਨੂੰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ। ਕਰੀ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਕਾਨੂੰਨਦਾਨ ਸੀ, ਜੋ ਫੌਜੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਅਣਜਾਣ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਲਾਰੇਂਸ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਅਤੇ ਜੂਨੀਅਰ ਅਫਸਰਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸਨ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸੀ ਅਤੇ ਏਜੰਟ ਸਨ, ਕਰੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਖਤ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਨੂੰ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਝੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਉਸਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਏਜੰਟ ਜੇਮਜ਼ ਐਬਟ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ 'ਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਸੀ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਚਤਰ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਬਗਾਵਤ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਰਚ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਸਿੱਖ ਬਗਾਵਤਾਂ

ਮੁਲਤਾਨ ਬਗਾਵਤ

ਮੁਲਤਾਨ ਸ਼ਹਿਰ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 1818 ਵਿੱਚਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। 1848 ਵਿਚ, ਇਸ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਇਕ ਹਿੰਦੂ ਵਾਇਸਰਾਏ, ਦੀਵਾਨ ਮੂਲਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਹਿਲੇ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਯੁੱਧ ਦੇ ਅੰਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੂਲਰਾਜ ਨੇ ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਹਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚਬ੍ਰਿਟਿਸ਼-ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਦਰਬਾਰ ਦੁਆਰਾ ਵਧੇ ਹੋਏ ਟੈਕਸ ਮੁਲਾਂਕਣ ਅਤੇ ਮਾਲੀਏ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਜੋ ਬਕਾਇਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਮੂਲਰਾਜ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਛੱਡਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਸ਼ਾਸਕ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਕਰੀ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸਰਦਾਰ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਨੂੰ ਗਵਰਨਰਸ਼ਿਪ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਏਜੰਟ, ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਪੈਟਰਿਕ ਵੈਨਸ ਐਗਨੇਊ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ।

18 ਅਪ੍ਰੈਲ 1848 ਨੂੰ, ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਵੈਨਸ ਐਗਨੇਊ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਫਸਰ, ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਵਿਲੀਅਮ ਐਂਡਰਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਐਸਕਾਰਟ ਨਾਲ ਮੁਲਤਾਨ ਪਹੁੰਚੇ। ਮੂਲਰਾਜ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਚਾਬੀਆਂ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਵੈਨਸ ਐਗਨੇਊ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਮੂਲਰਾਜ ਦੀ ਅਨਿਯਮਿਤ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਭੀੜ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਦੋਵੇਂ ਅਫਸਰ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਚਾਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਮਸਜਿਦ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਏਸਕੌਰਟ ਮੂਲਰਾਜ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ, ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਭੀੜ ਦੁਆਰਾ ਦੋ ਅਫਸਰਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

ਮੂਲਰਾਜ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸਨੇ ਇਹਨਾਂ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾਇਆ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਨ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵਚਨਬੱਧ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੈਨ ਐਗਨੇਊ ਦਾ ਸਿਰ ਭੇਂਟ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲਾਹੌਰ ਲੈ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਕਤਲਾਂ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚਫੈਲ ਗਈ ਅਤੇ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਬੇਚੈਨੀ ਵਧ ਗਈ। ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਮੂਲਰਾਜ ਅਤੇ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸਿਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚਬਗਾਵਤ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਰੈਜੀਮੈਂਟਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ।

ਕਿਨਯਰੀ ਦੀ ਲੜਾਈ

ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਹਰਬਰਟ ਐਡਵਰਡਜ਼, ਬੰਨੂ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਏਜੰਟ, ਅਪ੍ਰੈਲ ਵਿੱਚ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ ਪਰ ਵੈਨਸ ਐਗਨੇਊ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਪਖਤੂਨ ਅਨਿਯਮਿਤ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਇਆ। 18 ਜੂਨ 1848 ਨੂੰ, ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਐਡਵਰਡਜ਼ ਦੇ ਅਧੀਨ 3,000 ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ, ਫੁਤੇਹ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਦੇ ਅਧੀਨ 8,000 ਬਹਾਵਲਪੁਰੀਆਂ ਨੇ ਰੰਗ ਰਾਮ ਦੇ ਅਧੀਨ 8,000 ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਐਡਵਰਡਜ਼ ਦੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਦੀ ਆਮਦ ਨੇ ਬਹਾਵਲਪੁਰੀਆਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚਪੈਮਾਨੇ ਨੂੰ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ300 ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾ ਕੇ ਧਾੜਵੀਆਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ।

ਸੁਦੂਸੈਨ ਦੀ ਲੜਾਈ

1 ਜੁਲਾਈ 1848 ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਹੋਈ, ਜਦੋਂ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਐਡਵਰਡਜ਼ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ, ਬਹਾਵਲਪੁਰੀਆਂ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ 18,000 ਦੀ ਤਾਕਤਵਰ ਫੌਜ ਦਾ, ਮੂਲਰਾਜ ਅਧੀਨ 12,000 ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਹੋਇਆ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਬਰਤਾਨਵੀ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਨਾਲ ਹਾਰ ਗਏ। ਫਿਰ ਬਹਾਵਲਪੁਰੀਆਂ ਨੇ ਬਾਕੀ ਬਚੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਮੁਲਤਾਨ ਤੱਕ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ।

ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ

ਮੁਲਤਾਨ, ਨੂੰ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਐਡਵਰਡਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਜੁਲਾਈ, 1848 ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 1,200 ਆਦਮੀਆਂ ਨਾਲ ਘੇਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੁਲਤਾਨ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਣ 'ਤੇ, ਕਰੀ ਨੇ ਬੰਗਾਲ ਆਰਮੀ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਇਨ ਚੀਫ਼ ਸਰ ਹਿਊਗ ਗਫ ਨੂੰ ਇਹ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਮੁਲਤਾਨ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਗਫ਼, ਡਲਹੌਜ਼ੀ, ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਤ, ਨੇ ਗਰਮ ਮੌਸਮ ਅਤੇ ਮਾਨਸੂਨ ਦੇ ਮੌਸਮ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਨਵੰਬਰ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਕਰੀ ਨੇ ਜਨਰਲ ਵਿਸ਼ ਦੇ ਅਧੀਨ ਬੰਗਾਲ ਫੌਜ ਤੋਂ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਫੋਰਸ, ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਰਤੀ ਕੀਤੀਆਂ ਬੇਨਿਯਮੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਟੁਕੜੀਆਂ ਨੂੰ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਫ਼ੌਜਾਂ 18 ਤੋਂ 28 ਅਗਸਤ ਦਰਮਿਆਨ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਖੇ ਐਡਵਰਡਜ਼ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਈਆਂ। ਕਈ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਏਜੰਟਾਂ ਦੇ ਖਤਰੇ ਲਈ, ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਦੀ ਫੋਰਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਟੁਕੜੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ਜਿਸਦੀ ਕਮਾਂਡ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ, ਚਤਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ।

ਕੁਝ ਸਿਆਸੀ ਏਜੰਟ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬਗਾਵਤ ਦੇ ਫੈਲਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਕੈਪਟਨ ਜੌਹਨ ਨਿਕੋਲਸਨ, ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਸਥਿਤ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਸੈਨਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਨੇ ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ ਉੱਤੇ ਅਟਕ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਿੱਖ ਗੜੀ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਜਦੋਂ ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਜਾਂ ਬਗਾਵਤ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਨਿਕੋਲਸਨ ਦੀ ਫੋਰਸ ਫਿਰ ਮਾਰਗਲਾ ਪਹਾੜੀਆਂ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ਜੇਮਜ਼ ਐਬਟ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਹਜ਼ਾਰਾ ਲੇਵੀਜ਼ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਈ ਜਿਸ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਅਗਸਤ ਵਿੱਚ ਚਤਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇਆਮ ਬਗਾਵਤ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਫੋਰਸ ਬਿਨਾਂ ਲੜਾਈ ਲੜੇ ਹਜ਼ਾਰਾ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਚਤਰ ਸਿੰਘ ਦੋ ਵਾਰ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣ ਵਾਲੇ ਰਾਹਾਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਰਿਹਾ, ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਇਸਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ (ਸੰਭਵ ਤੌਰ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਅਫਸਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਤਭੇਦ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪੱਖੀ ਬੇਨਿਯਮੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਤਾਰ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਕਾਰਨ), ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾ ਵਿੱਚ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਿਆ।

14 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਖੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਬਗਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸਨੇ ਅਤੇ ਮੂਲਰਾਜ ਨੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਚੁਣੀ ਹੋਈ ਨਿਰਪੱਖ ਜਗ੍ਹਾ 'ਤੇ ਸਮਝੌਤਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ 'ਤੇ ਇਹ ਸਹਿਮਤੀ ਬਣੀ ਕਿ ਮੂਲਰਾਜ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਪੈਸਾ ਦੇਵੇਗਾ, ਜੋ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਕੇਂਦਰੀ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਚਤਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਵ੍ਹਿਸ਼ ਨੂੰ 22 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ।^[2]

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਨਵੰਬਰ ਵਿੱਚਠੰਢ ਦਾ ਮੌਸਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਟੁਕੜੇ ਆਖਰਕਾਰ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚਆ ਗਏ। ਬੰਬਈ ਆਰਮੀ ਦੀ ਇੱਕ ਟੁਕੜੀ (ਬੰਗਾਲ ਆਰਮੀ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਿਤ) ਨੂੰ ਵਿਸ਼ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਮੁਲਤਾਨ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਫੋਰਸ ਨੂੰ ਸੀਨੀਆਰਤਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਮਾਮੂਲੀ ਝਗੜੇ ਕਾਰਨ ਦੇਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਉਦੋਂ ਹੀ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਇਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਮਾਂਡਰ (ਜੋ ਵਿਸ਼ ਤੋਂ ਸੀਨੀਅਰ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਅਧੀਨ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ) ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਜੂਨੀਅਰ ਅਫਸਰ ਦੁਆਰਾ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਿਸ਼ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਚਨਾਬ ਨਦੀਆਂ ਤੱਕ ਸਮੁੰਦਰੀ ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਆਵਾਜਾਈ ਦੁਆਰਾ ਸਪਲਾਈ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਿਸ਼ ਨੇ 17,000 ਆਦਮੀਆਂ ਅਤੇ 64 ਤੋਪਾਂ ਨਾਲ 27 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਕੀਤੀ। ਭਾਰੀ ਬੰਬਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 2 ਜਨਵਰੀ 1849 ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 22 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ, ਮੂਲਰਾਜ ਨੇ ਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਬਾਕੀ ਦੀ ਉਮਰ ਕੈਦ ਵਿੱਚਰਿਹਾ। ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਨੇ ਵਿਸ਼ ਨੂੰ, ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਤੋਪਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਸਰ ਹਿਊਗ ਗਫ ਦੇ ਅਧੀਨ ਫੌਜ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ। ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੌਰਾਨ 210 ਅੰਗਰੇਜ਼ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 910 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ।

ਲਾਹੌਰ ਬਗਾਵਤ

ਰੁੰਗੂਰ ਮੁਜ਼ਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਲੜਾਈ

ਰੁੰਗੂਰ ਮੁਜ਼ਲ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਤੋਂ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੰਕੇਤ ਸੀ। ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਆਉਂਦੇ ਦੇਖ ਕੇ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਲੜਾਈ ਜਿੱਤ ਲਈ ਪਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਫੋਰਸ ਸੀ।

ਰਾਮਨਗਰ ਦੀ ਲੜਾਈ

ਸਰ ਹਿਊਗ ਗਫ਼ ਨੇ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣੀ ਮੁੱਖ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਕਈ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਤੱਕ ਚਨਾਬ ਦਰਿਆ ਦੀ ਹੱਦ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕੀਤਾ। 22 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਰਾਮਨਗਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਦਰਿਆ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਪੁਲਹੈੱਡ ਉੱਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਘੋੜਸਵਾਰ ਫੌਜ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੇਨਕਾਬ ਬ੍ਰਿਜਹੈੱਡ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਏ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਬੰਦੂਕ ਫੜ ਲਈ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਦੀ ਜਿੱਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨੋਬਲ ਉੱਚਾ ਕੀਤਾ।

ਚਿੱਲਿਆਂਵਾਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ

ਮੁੱਖ ਲੇਖ:ਚਿੱਲਿਆਂਵਾਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ

1849 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਅਮੀਰ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਨੇ ਵਿਦਰੋਹੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਸੌਂਪਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਜਿੱਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਡਿੱਗਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਗਫ ਨੂੰ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ ਨੂੰ ਸਥਿਤੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲੀ। ਅਟਕ ਦੇ ਪਤਨ ਬਾਰੇ ਜਾਣ ਕੇ, ਉਸਨੇ ਗੱਫ ਨੂੰ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਚਤਰ ਸਿੰਘ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕੇ।

13 ਜਨਵਰੀ 1849 ਨੂੰ ਜੇਹਲਮ ਨਦੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਗਫ਼ ਦਾ ਅਚਾਨਕ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣਾ ਹੋਇਆ। ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੜੀ ਚਲਾਕੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਛੁਪਾਇਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਗਫ਼ ਨੂੰ ਦਿਨ ਦੇ ਦੇਰ ਹੋਣ 'ਤੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਜਾਂ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਚੋਣ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਗਫ਼ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਝਿਜਕ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਚਿੱਲਿਆਂਵਾਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ। ਗਫ਼ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ, ਬਿਨਾਂ ਅਸਰਦਾਰ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਤੋਂ ਵਿੱਚ ਹਮਲਾ ਕਰਦਿਆਂ, ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ। ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਵੀ ਭਾਰੀ ਮਾਰ ਪਈ, ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਰਾਂ ਤੋਪਾਂ ਗੁਆ ਲਈਆਂ।

ਜਦੋਂ ਦੋਵੇਂ ਫੌਜਾਂ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਦੋਵੇਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਏ। ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਚਤਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਰਲਣ ਲਈ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਵਧਦਾ ਰਿਹਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੀ ਰਣਨੀਤਕ ਹਾਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਈ।^[3]^[4]

ਗੁਜਰਾਤ ਦੀ ਲੜਾਈ

ਗੁਜਰਾਤ ਦੀ ਨਿਰਣਾਇਕ ਲੜਾਈ

ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਵਿਸ਼ ਦੀ ਫੋਰਸ ਨੇ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਮੂਲਰਾਜ ਨੇ 22 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਵਿਸ਼ ਅਤੇ ਗਫ਼ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਤੋਪਾਂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਾਂ ਕੋਲ ਘਾਟ ਸੀ।

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਗਫ਼ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ, ਉਸਨੇ ਵਿਲੀਅਮ ਹਾਡਸਨ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ। ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚਨਾਬ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਭੇਜ ਕੇ, ਅਤੇ ਗਫ਼ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਮੁੜ-ਪਾਰ ਲੰਘਣ ਲਈ ਇੱਕ ਆਖ਼ਰੀ ਚਾਲ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਬਾਰਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਸਫਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਨਦੀ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। 21 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਗੁਜਰਾਤ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਗਫ਼ ਨੇ ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਇੱਥੇ, ਉਸਨੇ ਲਗਭਗ 100 ਤੋਪਾਂ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਘੰਟੇ ਦੀ ਬੰਬਾਰੀ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਤੋਂ ਭਜਾ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਸਰ ਜੋਸਫ ਥੈਕਵੈਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਘੋੜਸਵਾਰ ਸੈਨਾ ਅਤੇ ਘੋੜਸਵਾਰ ਤੋਪਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਪਿੱਛਾ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ ਜੋ ਚਾਰ ਘੰਟੇ ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਮੁਸਲਿਮ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਵਧੇਰੇ ਖਰਾਬ ਇਲਾਕੇ ਵੱਲ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ 3,000 ਤੋਂ 5,000 ਆਦਮੀਆਂ ਅਤੇ 53 ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸੀ; ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 96 ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 700 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ।

12 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਚਤਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਨੇੜੇ ਸਰ ਵਾਲਟਰ ਗਿਲਬਰਟ ਅੱਗੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਝ 20,000 ਆਦਮੀਆਂ (ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਨਿਯਮਿਤ ਘੋੜਸਵਾਰ) ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰ ਰੱਖੇ। ਅਫ਼ਗਾਨ ਦਸਤੇ ਨੇ ਅਟਕ ਅਤੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਰਾਹੀਂ ਜਲਦੀ ਨਾਲ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਏ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨੇ ਮੁੜ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕਬਜ਼ੇ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਸੰਧੀ 'ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕੀਤੇ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਖੈਬਰ ਦੱਰੇ 'ਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਜੋ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੀ ਪੱਛਮੀ ਹੱਦ ਬਣ ਗਈ ਸੀ।^[5]

ਸਿੱਟੇ

ਲਾਰਡ ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਨੇ 29 ਮਾਰਚ 1849 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦਾ ਵਿਦੇਸ਼ ਸਕੱਤਰ, ਹੈਨਰੀ ਮੀਰਸ ਇਲੀਅਟ, ਕੌਂਸਲ ਆਫ਼ ਰੀਜੈਂਸੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਰਾਜੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਸਤਖਤ ਲੈਣ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਰਬਾਰ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ, ਉਸਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫੌਜਾਂ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਬੇਸਹਾਰਾ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਕਤਾਰਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਨੌਜਵਾਨ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਸਤਖਤ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਤਾਜ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜ ਤੋਂ ਵਾਂਝਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹਾਰ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਮਾੜਾ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਭੋਜਨ ਲੱਭਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਭਾਰੀ ਤਾਕਤ ਲਿਆਂਦੀ ਸੀ।

ਸਿੱਖ ਯੁੱਧਾਂ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਲਈ ਆਪਸੀ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ (ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਜੰਗ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਨਾਲ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ; ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਚਿੱਲਿਆਂਵਾਲਾ ਵਿਖੇ ਕੋਈ ਕੈਦੀ ਨਹੀਂ ਲਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਖੇ ਕੋਈ ਕੈਦੀ ਨਹੀਂ ਲਏ ਸਨ)।

ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਪੰਜਾਬ ਅਨਿਯਮਿਤ ਫੋਰਸ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਰਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਰੰਗਰੂਟ 1857 ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਰੋਹ ਦੌਰਾਨ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਲਈ, ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਰੋਧੀਆਂ (ਜਿਆਦਾਤਰ ਪੂਰਬੀ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਦੇ ਉੱਚ-ਜਾਤੀ ਹਿੰਦੂ, ਅਤੇ ਸ਼ੀਆ, ਮਰਾਠਾ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਜਾਂ ਵਫ਼ਾਦਾਰ) ਵਿਰੁੱਧ ਲੜੇ ਸਨ।

ਹੋਰ ਵੇਖੋ

ਹਵਾਲੇ

↑ "Second Sikh War | National Army Museum". www.nam.ac.uk. Retrieved 2023-07-30.
↑ "The Siege of Mooltan, 1849 | Online Collection | National Army Museum, London". collection.nam.ac.uk. Retrieved 2023-07-30.
↑ "'Battle of Chillianwallah [sic] Charge of H M 24th Regiment through jungle and water 13 January 1849' | Online Collection | National Army Museum, London". collection.nam.ac.uk. Retrieved 2023-07-30.
↑ "Charge of the 3rd King's Own Light Dragoons at Chillienwallah, 1849 | Online Collection | National Army Museum, London". collection.nam.ac.uk. Retrieved 2023-07-30.
↑ "Battle of Goojerat". www.britishbattles.com. Retrieved 2023-07-30.

[1] "Second Sikh War | National Army Museum". www.nam.ac.uk. Retrieved 2023-07-30.

[2] "The Siege of Mooltan, 1849 | Online Collection | National Army Museum, London". collection.nam.ac.uk. Retrieved 2023-07-30.

[3] "'Battle of Chillianwallah [sic] Charge of H M 24th Regiment through jungle and water 13 January 1849' | Online Collection | National Army Museum, London". collection.nam.ac.uk. Retrieved 2023-07-30.

[4] "Charge of the 3rd King's Own Light Dragoons at Chillienwallah, 1849 | Online Collection | National Army Museum, London". collection.nam.ac.uk. Retrieved 2023-07-30.

[5] "Battle of Goojerat". www.britishbattles.com. Retrieved 2023-07-30.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]