ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ

ਨਾਨਕ ਚੰਦ ਰੱਤੂ

ਨਾਨਕ ਚੰਦ ਰੱਤੂ (1922–2002) ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਕਾਨੂੰਨ ਮੰਤਰੀ ਬੀ.ਆਰ. ਅੰਬੇਡਕਰ ਦਾ ਨਿੱਜੀ ਸਹਾਇਕ ਸੀ। ਅੰਬੇਡਕਰ ਵਾਂਗ, ਰੱਤੂ ਦਾ ਜਨਮ ਇੱਕ ਦਲਿਤ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜੋ ਰਵਾਇਤੀ ਜਾਤੀ-ਆਧਾਰਿਤ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਛੂਤ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਆਇਆ, ਅਤੇ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨਾਲ਼ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਕਰਮਚਾਰੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਹੋਈ। ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ, ਰੱਤੂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ, ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲਿਖਤਾਂ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਧੰਮ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਪਹੇਲੀਆਂ ਦੇ ਖਰੜੇ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਨੂੰ ਟਾਈਪ ਕੀਤਾ। ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੇ ਜੀਵਨ 'ਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਜੋ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।

ਅਰੰਭਕ ਜੀਵਨ

ਸੋਧੋ

ਨਾਨਕ ਚੰਦ ਰੱਤੂ ਦਾ ਜਨਮ 6 ਫਰਵਰੀ 1922 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਸਕਰੂਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਗਰੀਬ ਆਦਿ-ਧਰਮੀ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਜਾਤ-ਆਧਾਰਿਤ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਛੂਤ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। [1] 1938 ਵਿੱਚ ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਨਾ ਮਿਲੀ। ਅਗਸਤ 1939 ਵਿਚ, ਉਹ ਇੰਟਰਵਿਊ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਆਇਆ, ਪਰ ਨੌਕਰੀ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਨਾ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਕਈ ਅਜੀਬ ਨੌਕਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੂਵੀ ਥੀਏਟਰ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਕਲੌਥ ਮਿੱਲਜ਼ ਵਿੱਚ ਗੇਟਕੀਪਰ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। 1940 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਇੱਕ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਕਲਰਕ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲੀ। [2]

ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੇ ਸੈਕਟਰੀ ਵਜੋਂ

ਸੋਧੋ

ਰੱਤੂ ਨੇ 3 ਜਨਵਰੀ 1940 ਤੋਂ 6 ਦਸੰਬਰ 1956 ਨੂੰ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੱਕ 17 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੇ ਸਕੱਤਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ [3] ਅੰਬੇਡਕਰ\ ਪਹਿਲੇ ਨਹਿਰੂ ਮੰਤਰਾਲੇ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨ ਮੰਤਰੀ ਸੀ, ਅਤੇ 1942-1951 ਦੌਰਾਨ, ਰੱਤੂ ਕਈ ਵਾਰ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ (ਪਹਿਲਾਂ 22 ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਰੋਡ ਅਤੇ ਫਿਰ 1 ਹਾਰਡਿੰਗ ਐਵੇਨਿਊ) ਗਿਆ। [4]

ਸਤੰਬਰ 1951 ਵਿੱਚ, ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਕੋਡ ਬਿੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਅੜਿੱਕੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਕੈਬਨਿਟ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਕੋਲ ਹੁਣ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰਤ ਸਕੱਤਰੇਤ ਸਟਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਨਾਨਕ ਚੰਦ ਰੱਤੂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸੈਕਟਰੀ ਅਤੇ ਫੈਕਟੋਟਮ ਬਣਨ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਰੱਤੂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦਿਖਾਈ ਸੀ। ਰੱਤੂ, ਜਿਸ ਨੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਟਾਈਪਿਸਟ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਨੌਕਰੀ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖੀ, ਉਹ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਪਣੇ ਅਸਤੀਫੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅੰਬੇਡਕਰ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਸਵਿਤਾ 26 ਅਲੀਪੁਰ ਰੋਡ, ਇੱਕ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਬੰਗਲੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਰੱਤੂ ਹਰ ਸ਼ਾਮ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੇ ਘਰ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਤੱਕ ਉੱਥੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਅਕਤੂਬਰ 1951 ਅਤੇ ਦਸੰਬਰ 1956 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ ਸਾਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਟਾਈਪ ਕੀਤੀਆਂ, ਜਦੋਂ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। [5] ਇਹਨਾਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਧੰਮ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਪਹੇਲੀਆਂ ਦੇ ਖਰੜੇ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। [4]

ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਰੱਤੂ ਨੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਪਣਾ ਲਿਆ। [6]

ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ

ਸੋਧੋ

ਸਵਿਤਾ ਅੰਬੇਡਕਰ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 26 ਅਲੀਪੁਰ ਰੋਡ 'ਤੇ ਰਹਿੰਦੀ ਰਹੀ। ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੇ ਕਾਗਜ਼, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੱਤੂ ਦੇ ਟਾਈਪ ਕੀਤੇ ਵੀ ਸਨ, ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਟੋਰ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ: ਰੱਤੂ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੂੜ ਝਾੜਨ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। 1967 ਵਿੱਚ, ਉਣ ਹਨ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਗਜ਼ ਬਰਸਾਤ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਘਰ ਦੇ ਨਵੇਂ ਮਾਲਕ ਨੇ ਇਹ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ਸੀ। [7] ਸਵਿਤਾ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ 31 ਅਗਸਤ 1967 ਨੂੰ 26 ਅਲੀਪੁਰ ਰੋਡ, ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਖ਼ਾਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਰੱਤੂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿਚ ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ। [8] ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਮੁੰਬਈ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਰੱਤੂ ਨੇ ਉਸਦਾ ਮਹਿਰੌਲੀ ਵਾਲ਼ਾ ਘਰ ਵਿਕਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ,। ਉਸ ਦੇ ਮੁੰਬਈ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਡਾਕ ਰਾਹੀਂ ਪੱਤਰ ਵਿਹਾਰ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਕਈ ਵਾਰ ਮੁੰਬਈ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਮਿਲ਼ਦਾ ਸੀ। [9]

ਸਵਿਤਾ ਅੰਬੇਡਕਰ 'ਤੇ ਲੱਗੇ ਦੋਸ਼

ਸੋਧੋ

ਸਵਿਤਾ ਅੰਬੇਦਕਰ ਨਾਲ ਸੁਹਿਰਦ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਰੱਤੂ ਨੇ ਬੀ.ਆਰ. ਅੰਬੇਦਕਰ ਦੇ ਜੀਵਨੀਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਦੇਣ ਦਾ ਸ਼ੱਕ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸਨੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੂੰ ਇਨਸੁਲਿਨ ਦੀ ਓਵਰਡੋਜ਼ ਦੇ ਕੇ ਜ਼ਹਿਰ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਪੋਸਟਮਾਰਟਮ ਤੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਅਜਿਹੇ ਜੀਵਨੀਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੇ ਸਵਿਤਾ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਭਰਮ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਰੱਤੂ ਦੇ ਲਗਾਏ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਵਿਜੇ ਸੁਰਵਾੜੇ ਨੇ ਰੱਤੂ ਦੇ ਟਾਈਪ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕੀਤੇ ਬਿਆਨਾਂ ਦੀਆਂ ਫੋਟੋਕਾਪੀਆਂ ਜੀਵਨੀਕਾਰ ਧਨੰਜੇ ਕੀਰ ਅਤੇ ਸੀਬੀ ਖੈਰਮੋਡੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਇਕ ਦਿਨ 1994 ਜਾਂ 1995 ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਰੱਤੂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਦੋਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਜਦੋਂ ਰੱਤੂ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੋਸ਼ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫੋਟੋ ਕਾਪੀਆਂ ਦਿਖਾਈਆਂ। ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਰੱਤੂ "ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਾਜਵਾਬ" ਸੀ: ਸਵਿਤਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਜਾਣ ਲਈ ਅਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਕਦੇ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਨਾ ਮਿਲਣ ਲਈ ਕਹਿਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਗੱਲਬਾਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। [10]

1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ, ਰੱਤੂ ਨੇ ਕਹਿਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸਵਿਤਾ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ ਕਿ ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅੰਤਮ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋੜੀਂਦੀ ਡਾਕਟਰੀ ਦੇਖਭਾਲ ਨਾ ਮਿਲੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। [11]

ਬਾਅਦ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ

ਸੋਧੋ

ਰੱਤੂ ਫਰਵਰੀ 1980 ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋਇਆ [4] ਰੱਤੂ ਨੇ ਡਾ. ਬੀ.ਆਰ. ਅੰਬੇਦਕਰ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ, ਜੋ 1995 ਵਿੱਚ ਫਾਲਕਨ ਬੁੱਕਸ ਦੁਆਰਾ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਅੰਬੇਡਕਰ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਕਮੇਟੀ ਆਫ਼ ਗ੍ਰੇਟ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਲਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। [12] 1997 ਵਿੱਚ, ਡਾਕਟਰ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੇ ਆਖਰੀ ਕੁਝ ਸਾਲ, ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਸੀ। [13]

ਰੱਤੂ ਨੇ ਚਿਨਚੋਲੀ (ਨੇੜੇ ਨਾਗਪੁਰ ) ਦੇ ਸ਼ਾਂਤੀਵਨ ਵਿਖੇ ਵਾਮਨਰਾਓ ਗੋਡਬੋਲੇ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਤ ਅੰਬੇਡਕਰ-ਥੀਮ ਵਾਲੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਨੂੰ ਕਈ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਹ ਚੀਜ਼ਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਵਿਤਾ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ, ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਕਈ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। 2001 ਵਿੱਚ, ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਦੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਝਗੜਾ ਹੋਇਆ, ਅਤੇ ਰੱਤੂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਗੋਡਬੋਲੇ ਨੂੰ ਕਮੇਟੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਰੱਤੂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਾਪਸ ਮੰਗਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਇਸਦੇ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਸਵਿਤਾ ਅੰਬੇਦਕਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਤੋਹਫ਼ੇ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਦਾ ਖਰੜਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਵਿਜੇ ਸੁਰਵਾਡੇ ਨੂੰ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ 'ਤੇ ਉਸਦੇ ਦਸਤਖਤ ਲੈਣ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਪਰ, ਵਿਜੇ ਸੁਰਵਾਡੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ 'ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਨਾ ਕਰਵਾ ਸਕਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਸਵਿਤਾ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੇ "ਮਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ" ਉਸ ਸਮੇਂ "ਹਿੱਲੀ ਹੋਈ ਸੀ"। [14] ਰੱਤੂ ਦੀ 15 ਸਤੰਬਰ 2002 ਨੂੰ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਸਵਿਤਾ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੀ 2003 ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

ਹਵਾਲੇ

ਸੋਧੋ
  1. ↑ B.R. Ambedkar (2016). S. Anand; Shobhna Iyer (eds.). Riddles in Hinduism: The Annotated Critical Edition. Navayana. pp. 8–9. ISBN 9788189059774.
  2. ↑ D. C. Ahir (1992). Dr. Ambedkar and Punjab. B.R. pp. 49–52. ISBN 9788170187363.
  3. ↑ Raosaheb K. Kale (2022). "Ambedkar's Passion for Education—Overcoming Historical Deprivation and Ensuring Provision for the Deprived". Mapping Identity-Induced Marginalisation in India. Springer Nature Singapore. p. 141. ISBN 9789811931284.
  4. ↑ 4.0 4.1 4.2 D. C. Ahir (1992). Dr. Ambedkar and Punjab. B.R. pp. 49–52. ISBN 9788170187363.D. C. Ahir (1992). Dr. Ambedkar and Punjab. B.R. pp. 49–52. ISBN 9788170187363.
  5. ↑ B.R. Ambedkar (2016). S. Anand; Shobhna Iyer (eds.). Riddles in Hinduism: The Annotated Critical Edition. Navayana. pp. 8–9. ISBN 9788189059774.B.R. Ambedkar (2016). S. Anand; Shobhna Iyer (eds.). Riddles in Hinduism: The Annotated Critical Edition. Navayana. pp. 8–9. ISBN 9788189059774.
  6. ↑ Aparna Banerji (6 December 2022). "8,000 Punjab Buddhists, majority loyal to Ambedkar". The Tribune.
  7. ↑ B.R. Ambedkar (2016). S. Anand; Shobhna Iyer (eds.). Riddles in Hinduism: The Annotated Critical Edition. Navayana. pp. 8–9. ISBN 9788189059774.B.R. Ambedkar (2016). S. Anand; Shobhna Iyer (eds.). Riddles in Hinduism: The Annotated Critical Edition. Navayana. pp. 8–9. ISBN 9788189059774.
  8. ↑ Savita Ambedkar (2022). "Appendix 1: Four unpublished letters written by Dr. Ambedkar to his fiancée Dr Sharada Kabir". Babasaheb: My Life With Dr Ambedkar. Translated by Nadeem Khan. Penguin Random House India. ISBN 9789354927959.
  9. ↑ Savita Ambedkar (2022). "Epilogue - Nanak Chand Rattu (1922-2002)". Babasaheb: My Life With Dr Ambedkar. Translated by Nadeem Khan. Penguin Random House India. ISBN 9789354927959.
  10. ↑ Savita Ambedkar (2022). "Epilogue - Nanak Chand Rattu (1922-2002)". Babasaheb: My Life With Dr Ambedkar. Translated by Nadeem Khan. Penguin Random House India. ISBN 9789354927959.Vijay Surwade (2022). "Epilogue - Nanak Chand Rattu (1922-2002)". Babasaheb: My Life With Dr Ambedkar. By Savita Ambedkar. Translated by Nadeem Khan. Penguin Random House India. ISBN 9789354927959.
  11. ↑ B.R. Ambedkar (2016). S. Anand; Shobhna Iyer (eds.). Riddles in Hinduism: The Annotated Critical Edition. Navayana. pp. 8–9. ISBN 9788189059774.B.R. Ambedkar (2016). S. Anand; Shobhna Iyer (eds.). Riddles in Hinduism: The Annotated Critical Edition. Navayana. pp. 8–9. ISBN 9788189059774.
  12. ↑ Savita Ambedkar (2022). "Appendix 1: Four unpublished letters written by Dr. Ambedkar to his fiancée Dr Sharada Kabir". Babasaheb: My Life With Dr Ambedkar. Translated by Nadeem Khan. Penguin Random House India. ISBN 9789354927959.Vijay Surwade (2022). "Appendix 1: Four unpublished letters written by Dr. Ambedkar to his fiancée Dr Sharada Kabir". Babasaheb: My Life With Dr Ambedkar. By Savita Ambedkar. Translated by Nadeem Khan. Penguin Random House India. ISBN 9789354927959.
  13. ↑ B.R. Ambedkar (2016). S. Anand; Shobhna Iyer (eds.). Riddles in Hinduism: The Annotated Critical Edition. Navayana. pp. 8–9. ISBN 9788189059774.B.R. Ambedkar (2016). S. Anand; Shobhna Iyer (eds.). Riddles in Hinduism: The Annotated Critical Edition. Navayana. pp. 8–9. ISBN 9788189059774.
  14. ↑ Savita Ambedkar (2022). "Epilogue - Nanak Chand Rattu (1922-2002)". Babasaheb: My Life With Dr Ambedkar. Translated by Nadeem Khan. Penguin Random House India. ISBN 9789354927959.Vijay Surwade (2022). "Epilogue - Nanak Chand Rattu (1922-2002)". Babasaheb: My Life With Dr Ambedkar. By Savita Ambedkar. Translated by Nadeem Khan. Penguin Random House India. ISBN 9789354927959.
"https://pa.wikipedia.org/w/index.php?title=ਨਾਨਕ_ਚੰਦ_ਰੱਤੂ&oldid=743115" ਤੋਂ ਲਿਆ