ਨੌਟੰਕੀ
ਨੌਟੰਕੀ (ਹਿੰਦੀ: नौटंकी) ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਨੇਪਾਲ ਦੇ ਇੱਕ ਲੋਕ ਨਾਚ ਅਤੇ ਡਰਾਮਾ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਦੀਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨਕਾਲ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ਸਵਾਂਗ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਵੰਸ਼ਜ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਮੁਲਤਾਨ (ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ) ਦੀ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਨੌਟੰਕੀ ਨਾਮਕ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਇੱਕ ਸਹਿਜ਼ਾਦੀ ਨੌਟੰਕੀ ਨਾਮ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਚ - ਡਰਾਮਾ ਉੱਤੇ ਪਿਆ।[1][2] ਨੌਟੰਕੀ ਅਤੇ ਸਵਾਂਗ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅੰਤਰ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਸਵਾਂਗ ਜਿਆਦਾਤਰ ਧਾਰਮਿਕ ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ ਨਾਲ ਤਾੱਲੁਕ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉੱਥੇ ਨੌਟੰਕੀ ਦੇ ਮੌਜੂ ਪ੍ਰੇਮ ਅਤੇ ਵੀਰ - ਰਸ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਅੰਗ ਅਤੇ ਤਨਜ ਦੀ ਮਿਲਾਵਟ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਕੇ ਨੌਟੰਕੀ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਲੋਕਪਿਆਰੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ। ਸਮਾਜ ਦੇ ਉੱਚ - ਦਰਜੇ ਦੇ ਲੋਕ ਇਸਨੂੰ ਸਸਤਾ ਅਤੇ ਅਸ਼ਲੀਲ ਮਨੋਰੰਜਨ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਲੋਕ - ਕਲਾ ਪਨਪਦੀ ਗਈ। ਰਾਮ ਬਾਬੂ ਸਕਸੈਨਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤਾਰੀਖ-ਏ-ਅਦਬ -ਏ-ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਨੌਟੰਕੀ ਲੋਕਗੀਤਾਂ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਤੋਂ ਪਨਪੀ ਹੈ।[3] ਕਾਲਿਕਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਦੀਕਸ਼ਿਤ ਕੁਸੁਮਾਕਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਨੌਟੰਕੀ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰਭਵ ਹੈ ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ – ਬਾਰਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। 13ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਅਮੀਰ ਖੁਸਰੋ ਦੇ ਜਤਨ ਨਾਲ ਨੌਟੰਕੀ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਖੁਸਰੋ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਉਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ‘ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਛੰਦਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ – ਜੁਲਦੇ ਛੰਦਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨੌਟੰਕੀ ਵਿੱਚ ਵਧਣ ਲਗਾ।[3]
ਧਰਮਨਿਰਪੱਖ ਵਿਧਾ
ਸੋਧੋਭਾਰਤੀ ਥਿਏਟਰ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮੂਲ ਧਾਰਾਵਾਂ ਹਨ: ‘ਧਾਰਮਿਕ’ ਅਤੇ ‘ਲੌਕਿਕ’। ਨੌਟੰਕੀ ਇੱਕ ਧਰਮਨਿਰਪੱਖ ਵਿਧਾ ਹੈ। ਇਹ ‘ਰਾਮਲੀਲਾ‘ ਅਤੇ ‘ਰਾਸਲੀਲਾ’ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਅਤੇ ਪੂਜਾ ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਦਸ਼ਹਿਰੇ, ਦਿਵਾਲੀ ਜਾਂ ਜਨਮ ਅਸ਼ਟਮੀ ਵਰਗੇ ਕਿਸੇ ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਉਤਸਵ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਹੈ।[4] ਨੌਟੰਕੀ ਕੇਵਲ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਫੁਰਤੀਲਾ ਨਾਚ, ਢੋਲ ਕੁੱਟਣ ਦੀ ਅਵਾਜ ਅਤੇ ਭਰਵੀਂ ਅਵਾਜ ਵਿੱਚ ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਮਾਹੌਲ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ।
ਨੌਟੰਕੀ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ
ਸੋਧੋਨੌਟੰਕੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਲੋਕਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਇਲਾਕਾਈ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਵਾਦ ਗਦ ਅਤੇ ਪਦ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਾਤਰਾਂ ਅਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਭਿੰਨਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਭਾਸ਼ਾ ਸਰਲ ਅਤੇ ਸੁਬੋਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਨੌਟੰਕੀ ਵਿੱਚ ਚੌਬੋਲਾ, ਦੋਹਾ, ਲਾਵਣੀ, ਸੋਰਠਾ ਆਦਿ ਛੰਦਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਗਾਰੇ, ਢੋਲਕ, ਡੱਫ ਅਤੇ ਹਾਰਮੋਨੀਅਮ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ The world encyclopedia of contemporary theatre, Volume 3, Don Rubin, Taylor & Francis, 2001, ISBN 9780415260879, ... The nautanki, performed in Uttar Pradesh, Punjab and Rajasthan, is an operatic drama which also belongs to the swang tradition. It has a limited dance content, and combines it with elements of singing, recitation, storytelling ...
- ↑ Ideals, images, and real lives: women in literature and history, Alice Thorner, Sameeksha Trust (Bombay, India), Orient Blackswan, 2000, ISBN 9788125008439, ... Perhaps the most striking instance is the story of Nautanki Shahzadi, The Princess Nautanki', whose name came to signify this theatre genre. 'Nautanki' means a woman whose weight is nine tanks (a tank equals four grams), implying that she was very delicate ...
- ↑ 3.0 3.1 नारायण भक्त. "मंच से उजड़ी मन में बसीः नौटंकी".
- ↑ आई.एस.डी. "नौटंकी—एक साझी विरासत". Archived from the original on 2012-12-10. Retrieved 2013-01-28.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (help)