ਲਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ

ਲਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ
	ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮੁਗ਼ਲ-ਸਿੱਖ ਯੁੱਧ ਦਾ ਹਿੱਸਾ
ਮਿਤੀ	15 ਅਕਤੂਬਰ 1631
ਥਾਂ/ਟਿਕਾਣਾ	ਬਠਿੰਡਾ
ਨਤੀਜਾ	ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ
Belligerents
ਅਕਾਲ ਸੈਨਾ (ਸਿੱਖ); ਕਾਂਗੜਾ ਰਾਜ	ਮੁਗਲ ਰਾਜ
Commanders and leaders
ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ; ਬਿਧੀ ਚੰਦ (ਜ਼ਖ਼ਮੀ); ਭਾਈ ਜੇਠਾ †; ਭਾਈ ਜਤੀ ਮੱਲ (ਜ਼ਖ਼ਮੀ); ਰਾਇ ਜੋਧ (ਜ਼ਖ਼ਮੀ)	ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਨ; ਲਾਲਾ ਬੇਗ †; ਕਮਰ ਬੇਗ †; ਕਸਮ ਬੇਗ †; ਸਮਸ ਬੇਗ †; ਕਾਬਲ ਬੇਗ †
Strength
ਅਕਾਲ ਸੈਨਾ 3,000; ਕਾਂਗੜਾ ਰਾਜ ਫੌਜ 1,000; 4,000 ਕੁੱਲ	35,100+
Casualties and losses
1,200 ਸਿੱਖ; 500 ਕਾਂਗੜਾ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ; 1,700 Total	35,000 ਮਰੇ; 100ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਰਿਹਾਅ ਹੋ ਗਿਆ

ਲਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਅਤੇ ਮਹਿਰਾਜ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਹ 1631 ਵਿੱਚ ਮੁਗਲਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਲੜਿਆ ਸੀ। ਕਾਂਗੜਾ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ

ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਗਲਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਤਣਾਅ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਗਈ। ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੇ ਦੋ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਕੋਲ ਘੋੜੇ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਜੋ ਉਸਨੇ ਕੀਤਾ। ^[9] ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਾਂਗੜੇ ਦਾ ਸਥਾਨਕ ਰਾਜਾ ਰਾਏ ਜੋਧ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ^[2] ^[10] ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ 'ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿਚੋਂ ਘੋੜੇ ਲਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਹਮਦਰਦ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਦਰਬਾਰ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੌਣ ਗੁਰੂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੈ। ਕਾਬੁਲ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਨੂੰ ਗੁਲਾਬ। ਉਸਨੂੰ 35,000 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਕਮਰ ਬੇਗ, ਕਮਰ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਕਾਸਮ ਬੇਗ ਅਤੇ ਸ਼ਮਸ ਬੇਗ ਅਤੇ ਲਾਲਾ ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਕਾਬੁਲ ਬੇਗ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ। ^[11] ਮੁਗ਼ਲ ਜਰਨੈਲਾਂ ਨੇ ਜਲਦੀ ਜਿੱਤ ਦੀ ਇੱਛਾ ਵਿਚ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਇਨਾਮਾਂ ਦੇ ਵਾਅਦੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਤਿਅੰਤ, ਹੱਡੀਆਂ-ਠੰਢੀਆਂ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਥਾਨ ਵੱਲ ਲਗਾਤਾਰ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ। ^[11] ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਮੁਗ਼ਲ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ 3,000 ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਡੇਰਾ ਲਾਇਆ ਸੀ, ਕਾਂਗੜੇ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਦੇ ਰਾਏ ਜੋਧ ਦੇ ਅਧੀਨ 1,000 ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ। ^[12]

ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਨੇ ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ ਨਾਂ ਦਾ ਜਾਸੂਸ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੇ ਡੇਰੇ ਵਿਚ ਭੇਜਿਆ। ਉਸਨੇ ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰ ਸਨ। ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਨੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਕੋਲ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ ਡੇਰੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਮੁਗਲ ਸੈਨਾਪਤੀਆਂ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਸੈਨਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਨੇ ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ ਨੂੰ ਅਸੀਸ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਦੀ ਥਾਂ ਕਾਬਲ ਦਾ ਅਗਲਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣੇਗਾ। ^[13] ^[2]

ਲੜਾਈ

ਕਮਰ ਬੇਗ

ਲੜਾਈ ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਤੋਂ 4 ਘੰਟੇ 30 ਮਿੰਟ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਅਤੇ ਰਾਏ ਜੋਧ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਬਿਠਾਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਝੀਲ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਸੀ। ^[2] ਕਮਰ ਬੇਗ ਨੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ 7000 ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ। ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਅਤੇ ਰਾਏ ਜੋਧ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਰਾਏ ਜੋਧ ਨੇ ਕਮਰ ਬੇਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀ 1,000 ਦੀ ਫੌਜ ਲੈ ਲਈ। ਰਾਏ ਜੋਧ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਗੋਲ਼ੀਆਂ ਦੀ ਵਰਖਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਮਰ ਬੇਗ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਨਾ ਆਉਣ ਦਿੱਤਾ। ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਬਾਰਿਸ਼ ਨੇ ਕਮਰ ਬੇਗ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਵਿੱਚ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਲੜਨ ਲੱਗ ਪਏ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਸਨ। ਰਾਇ ਜੋਧ ਨੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਈ ਜਿਸ ਨੇ ਕਮਰ ਬੇਗ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਕ ਹੋਰ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕਮਰ ਬੇਗ ਨੂੰ ਰਾਏ ਜੋਧ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਏ ਗਏ ਬਰਛੇ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। 1 ਘੰਟਾ 12 ਮਿੰਟ ਵਿੱਚ 7000 ਦੀ ਪੂਰੀ ਫੋਰਸ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਰਾਏ ਜੋਧ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਆਪਣੀ ਜਿੱਤ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਦਿੱਤੀ। ^[2] ^[14]

ਸਮਸ ਬੇਗ

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ ਦੇਖਿਆ। ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਨੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਪਰ ਕਮਰ ਬੇਗ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ਮਸ ਬੇਗ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਅੱਗੇ ਵਧੇਗਾ। ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ ਨੇ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸ਼ਮਸ ਬੇਗ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਇੱਕ ਤਕੜੇ ਯੋਧੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇਗੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਨੂੰ 500-1500 ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਭੇਜਿਆ। ਸਮਸ ਬੇਗ ਦੇ ਨਾਲ 7000 ਸਿਪਾਹੀ ਸਨ। ^[2] ^[15]

ਦੋਵੇਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਲੜੀਆਂ। ਇਹ ਲੜਾਈ 1 ਘੰਟਾ 30 ਮਿੰਟ ਤੱਕ ਚੱਲੀ। ਸਮਸ ਬੇਗ ਦੀ 7000 ਦੀ ਸਾਰੀ ਫ਼ੌਜ ਮਾਰੀ ਗਈ। ਸਮਸ ਬੇਗ ਨੇ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਅੱਧਾ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਆਪਣੇ ਭਤੀਜੇ ਨੂੰ ਮਰਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਰੁੱਝ ਗਿਆ।

ਕਾਸਮ ਬੇਗ

ਉਸਦੇ ਦੂਜੇ ਭਤੀਜੇ ਕਾਸਮ ਬੇਗ ਨੇ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ 7000 ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ ਭੇਜਿਆ। ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਦੂਰੋਂ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਯੋਧਾ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਨੂੰ 500 ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਕਾਸਮ ਬੇਗ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ। ^[15] ^[2]

ਕਾਸਮ ਬੇਗ ਦੇ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਨਾਲ ਆਹਮੋ-ਸਾਹਮਣੇ ਹੋਣ 'ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ, "ਹੇ ਸਲੇਟੀ ਦਾੜ੍ਹੀ, ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਤਬਾਹੀ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਐਨੀ ਪਤਲੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਆਇਆ ਹੈ? ਜਾ ਥੋੜੇ ਦਿਨ ਹੋਰ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣੋ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਭੇਜੋ ਜਿਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਹੈ। ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਿਆਂ ਕਾਸਮ ਬੇਗ ਨੂੰ ਜੰਗ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਛੱਡਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਅਜੇ ਜਵਾਨ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਕਾਸਮ ਬੇਗ ਨੂੰ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਲੜਾਈ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰਨ ਅਤੇ ਲੜਾਈ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜੇਕਰ ਲੜਾਈ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ^[16]

ਦੋਹਾਂ ਜਰਨੈਲਾਂ ਦੇ ਬੋਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਤੋਪਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਹਰ ਹਥਿਆਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਤੀਰਾਂ ਦੀ ਵਰਖਾ ਹੋਈ। ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਕੋਈ ਹੁਕਮ ਨਹੀਂ ਸੀ। "ਉਸਨੂੰ ਮਾਰੋ" ਦੀਆਂ ਚੀਕਾਂ। ਉਹ ਸਭ ਸੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ. ਕਾਸਮ ਬੇਗ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਮਰ ਗਈ। ਕਾਸਮ ਬੇਗ ਦਾ ਘੋੜਾ ਤੀਰਾਂ ਦੀ ਵਰਖਾ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਨੇ ਕਾਸਮ ਬੇਗ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਾਸਮ ਬੇਗ ਦੀ ਸਾਰੀ ਫੌਜ ਮਾਰੀ ਗਈ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ। ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਦੀ ਫੌਜ ਵੀ 500 ਵਿਚੋਂ ਇਕੱਲੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮਾਰੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਨੇ ਆਪ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ^[16] ^[2]

ਲਾਲਾ ਬੇਗ

ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਦੀ 4,000 ਫੌਜ ਨੇ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਦੂਰੋਂ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਫ਼ੌਜ ਭੇਜਣ ਤੋਂ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਇਕੱਲੇ ਲੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ^[2] ਅਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ੇਰ ਵਾਂਗ ਸੀ ਜੋ ਸਾਰੀ ਮੁਗ਼ਲ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਮਾਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ^[16]

ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਨੂੰ ਘੇਰਨ ਵਾਲੇ 4,000 ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਤੀਰ, ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ ਅਤੇ ਬਰਛੇ ਸੁੱਟੇ। ਜੇਠਾ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਈਲਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਜਾਂ ਚਕਮਾ ਦੇਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਹੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਜੇਠਾ ਦੁਆਰਾ ਜਲਦੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਖੂਨ ਦਾ ਤਲਾਬ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਨੂੰ ਕਾਲੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਨੂੰ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਾਂਗ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ। ਜੇਠਾ ਨੂੰ ਹਵਾ ਦੇ ਤੇਜ਼ ਚੱਲਣ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੇਠਾ ਨੇ 48 ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ 4000 ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ^[2] ^[16]

ਆਪਣੀ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਮੌਤ ਦੇਖ ਕੇ ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਆਪ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਜੇਠਾ ਜੀ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਤਲਵਾਰ ਸੀ। ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਨੇ ਤੀਰ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਜੋ ਜੇਠਾ ਦੁਆਰਾ ਕੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ^[2] ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਫਿਰ ਇੱਕ ਲਾਂਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਜੇਠਾ ਦੁਆਰਾ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਫਿਰ ਸਾਡੀ ਤਲਵਾਰ ਖਿੱਚ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇਠਾ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ। ^[17] ਇੱਕ ਸਖ਼ਤ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਅਤੇ ਜੇਠਾ ਬੇਗ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ। ਜੇਠਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਸੁੱਟਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਨਿਹੱਥੇ ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਨਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਆਦਮੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਲੜਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਲੱਤ ਮਾਰਦੇ ਅਤੇ ਮੁੱਕਾ ਮਾਰਦੇ ਹਨ। ਜੇਠਾ ਬੇਗ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਪਹਿਲਵਾਨ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਛੱਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਇੱਕ ਤਲਵਾਰ ਲੱਭੋ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਚੁੱਕੋ. ਜੇਠਾ ਬੇਗ ਨੂੰ ਮੁੱਕਾ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਜੇਠਾ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ, ਬੇਗ ਨੇ ਜੇਠਾ ਦੇ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਸਿਰ ਵੱਢ ਦਿੱਤਾ। ^[2] ਜੇਠਾ ਜੀ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸ਼ਬਦ “ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ” ਕਹੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ। ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਦਾ ਹਰ ਅੰਗ ਅਤੇ ਵਾਲ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਲਈ ਸੱਚਖੰਡ ਤੋਂ ਹੀਰੇ ਦਾ ਰੱਥ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਸੱਚਖੰਡ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੁਰਸਿੱਖ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਗਾਇਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਨਾਲ ਰੱਥ 'ਤੇ ਸਚਖੰਡ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ^[17]

ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਾਲਾ ਬੇਗ 3,000 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ। ਭਾਈ ਜਤੀ ਮੱਲ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਤੋਂ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਮੰਗੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਤੀ ਮੱਲ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਾਤੀ ਮੱਲ ਨੇ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਹੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਤੀਰ ਚਲਾ ਕੇ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਹੀ ਇੱਕ ਤੀਰ ਨਾਲ ਜਾਤੀ ਮੱਲ ਨੂੰ ਛਾਤੀ ਵਿੱਚ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਦਾ ਹੈ। ^[17]

ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜਾਤੀ ਮੱਲ ਨੂੰ ਡਿੱਗਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ। ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਨੇ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਤੀਰ ਚਲਾਏ ਜਿਸ ਤੋਂ ਸਾਰੇ ਖੁੰਝ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਦੇ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਬੇਗ ਨੂੰ ਉੱਡਦੇ ਹੋਏ ਭੇਜਿਆ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਉਤਰ ਗਏ। ਉਹ ਝਗੜਾ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਕਈ ਵਾਰ ਕੀਤੇ ਜੋ ਸਭ ਖੁੱਸ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਦਾ ਸਿਰ ਕਲਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ^[17] ^[2]

ਕਾਬੁਲ ਬੇਗ

ਕਾਬੁਲ ਬੇਗ, ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਬਾਕੀ ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਜਰਨੈਲ, ਬਾਕੀ ਬਚੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ। ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ। ਬਿਧੀ ਚੰਦ, ਰਾਏ ਜੋਧ ਅਤੇ ਜਾਤੀ ਮੱਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੋਸ਼ ਆ ਗਈ ਸੀ, ਨੇ ਕਾਬਲ ਬੇਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹੁਣ ਦੀ ਛੋਟੀ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾਈ। ਕਾਬਲ ਬੇਗ ਨੇ ਤਿੰਨ ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲਾਂ ਨੂੰ ਤੀਰਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ^[17] ਕਾਬਲ ਬੇਗ ਨੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਉੱਤੇ ਤੀਰ ਚਲਾਏ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਘੋੜਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ^[2] ਕਾਬੁਲ ਬੇਗ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਉੱਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕੀਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਕਾਬਲ ਬੇਗ ਦਾ ਸਿਰ ਵੱਢ ਕੇ ਜੰਗ ਜਿੱਤ ਲਈ। ^[17]

ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ

1,200 ਸਿੱਖ ^[17] ਅਤੇ ਰਾਏ ਜੋਧ ਦੇ 500 ਸਿਪਾਹੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਕੁੱਲ 1,700 ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। 100 ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਦੇ ਨਾਲ 35,000 ਮੁਗਲ ਸਿਪਾਹੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ^[2]

ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ

ਮਰੇ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਕਾਂਗੜੇ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰੀਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਮਰੇ ਹੋਏ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਦਫ਼ਨਾਉਣ ਲਈ 100 ਮੁਗਲ ਕੈਦੀ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਹੁਸੈਨ ਖ਼ਾਨ ਆਪਣੇ ਨਾਲ 100 ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਲੈ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ 'ਤੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਹੁਸੈਨ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਕਾਬੁਲ ਦਾ ਨਵਾਂ ਗਵਰਨਰ ਬਣਾਇਆ। ਉਸ ਨੂੰ 125,000 ਰੁਪਏ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 8 ਦਿਨ ਹੋਰ ਰੁਕੇ ਸਨ। ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੰਨੀਦਾ ਖਾਨ ਨੇ ਸ਼ੇਖ਼ੀ ਮਾਰੀ ਕਿ ਜੇ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜਿੰਦਾ ਹੁੰਦਾ। ^[2] ^[18]

ਹਵਾਲੇ

↑ Gurbilas Patashai 6 Chapter 19
↑ ^2.00 ^2.01 ^2.02 ^2.03 ^2.04 ^2.05 ^2.06 ^2.07 ^2.08 ^2.09 ^2.10 ^2.11 ^2.12 ^2.13 ^2.14 ^2.15 Gurbilas Patashai 6 Chapter 19
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000030-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Gurbilas Patashai 6 Chapter 19
↑ Gurbilas Patashai 6 Chapter 19
↑ Gurbilas Patashai 6 Chapter 19
↑ Gurbilas Patashai 6 Chapter 20
↑ Gurbilas Patashai 6 Chapter 19
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000031-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000032-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ ^11.0 ^11.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000033-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Suraj Granth Raas 7
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000034-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000035-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ ^15.0 ^15.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000036-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":3" defined multiple times with different content
↑ ^16.0 ^16.1 ^16.2 ^16.3 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000037-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":4" defined multiple times with different content
↑ ^17.0 ^17.1 ^17.2 ^17.3 ^17.4 ^17.5 ^17.6 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000038-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":5" defined multiple times with different content
↑ Gurbilas Patashahi 6 Chapter 20

ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:<ref> tag defined in <references> has no name attribute.

[1] Gurbilas Patashai 6 Chapter 19

[:1-2] 2.00 ^2.01 ^2.02 ^2.03 ^2.04 ^2.05 ^2.06 ^2.07 ^2.08 ^2.09 ^2.10 ^2.11 ^2.12 ^2.13 ^2.14 ^2.15 Gurbilas Patashai 6 Chapter 19

[3] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000030-QINU`"'</ref>" does not exist.

[4] Gurbilas Patashai 6 Chapter 19

[5] Gurbilas Patashai 6 Chapter 19

[6] Gurbilas Patashai 6 Chapter 19

[7] Gurbilas Patashai 6 Chapter 20

[8] Gurbilas Patashai 6 Chapter 19

[9] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000031-QINU`"'</ref>" does not exist.

[10] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000032-QINU`"'</ref>" does not exist.

[:2-11] 11.0 ^11.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000033-QINU`"'</ref>" does not exist.

[:0-12] Suraj Granth Raas 7

[13] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000034-QINU`"'</ref>" does not exist.

[14] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000035-QINU`"'</ref>" does not exist.

[:3-15] 15.0 ^15.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000036-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":3" defined multiple times with different content

[:4-16] 16.0 ^16.1 ^16.2 ^16.3 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000037-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":4" defined multiple times with different content

[:5-17] 17.0 ^17.1 ^17.2 ^17.3 ^17.4 ^17.5 ^17.6 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000038-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":5" defined multiple times with different content

[18] Gurbilas Patashahi 6 Chapter 20

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]