ਸੰਪ੍ਰਤੀ
ਸੰਪ੍ਰਤੀ (ਸ਼. 224 – 215 BCE) ਮੌਰੀਆ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦਾ 5ਵਾਂ ਸਮਰਾਟ ਸੀ। ਉਹ ਤੀਜੇ ਮੌਰੀਆ ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਪੁੱਤਰ ਕੁਨਾਲ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ,[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ] ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ, ਚੌਥੇ ਮੌਰੀਆ ਸਮਰਾਟ ਦਸ਼ਰਥ ਨੂੰ ਮੌਰੀਆ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਸਮਰਾਟ ਬਣਾਇਆ। ਉਸਨੇ 1,50,000 ਜੈਨ ਡੇਰੇ (ਜੈਨਲਯ/ਜੈਨ ਮੰਦਰ/ਜੈਨ ਮੰਦਰ) ਬਣਾਏ ਅਤੇ 1,50,00,000 ਜੈਨ ਮੂਰਤੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ। ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਜਿਨਾਲੇ ਦੀ ਨੀਂਹ ਖੋਦਣ ਦੀ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਹੀ ਉਹ ਨਵਕਰਸ਼ੀ (ਜੈਨ ਨਾਸ਼ਤਾ) ਕਰਦਾ ਸੀ।
| ਸੰਪ੍ਰਤੀ | |
|---|---|
| ਚੱਕਰਵਰਤਿਨ | |
 | |
| 5ਵਾਂ ਮੌਰੀਅਨ ਰਾਜਾ | |
| ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ | ਅੰ. 224 – ਅੰ. 215 BCE |
| ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ | 224 ਬੀਸੀਈ |
| ਪੂਰਵ-ਅਧਿਕਾਰੀ | ਸਮਰਾਟ ਦਸ਼ਰਥ ਮੌਰੀਆ |
| ਵਾਰਸ | ਸਮਰਾਟ ਸ਼ਲਿਸ਼ੂਕਾ ਮੌਰੀਆ |
| ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ | ਮੌਰੀਆ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦਾ ਕਰਾਊਨ ਪ੍ਰਿੰਸ |
| ਰਾਜਵੰਸ਼ | ਮੌਰੀਆ |
| ਪਿਤਾ | ਕਰਾਊਨ ਪ੍ਰਿੰਸ ਕੁਨਾਲ |
| ਮਾਤਾ | ਕਰਾਊਨ ਪ੍ਰਿੰਸਿਸ ਕੰਚਨਮਾਲਾ |
| ਧਰਮ | ਜੈਨ ਧਰਮ[1] |
ਗੱਦੀ
ਸੋਧੋਸੰਪ੍ਰਤੀ ਅਸ਼ੋਕ ਦੀ ਪੋਤੀ ਸੀ।[2] ਕੁਨਾਲਾ ਅਸ਼ੋਕ ਦੀ ਰਾਣੀ ਪਦਮਾਵਤੀ (ਜੋ ਜੈਨ ਸੀ) ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ, ਪਰ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਅੰਨ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਕੁਨਾਲ ਨੂੰ ਦਸ਼ਰਥ ਦੁਆਰਾ ਗੱਦੀ ਦਾ ਵਾਰਸ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੁਣਾਲਾ ਆਪਣੀ "ਢਾਈ ਮਾਂ" ਨਾਲ ਉਜੈਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਸੰਪ੍ਰਤੀ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਉੱਥੇ ਹੋਇਆ। ਸਿੰਘਾਸਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਕੁਣਾਲਾ ਅਤੇ ਸੰਪ੍ਰਤੀ ਨੇ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਕੀਤੀ। ਅਸ਼ੋਕ ਆਪਣੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਗੱਦੀ ਨਹੀਂ ਸੌਂਪ ਸਕਿਆ, ਪਰ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸੰਪ੍ਰਤੀ ਦਸ਼ਰਥ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਰਸ ਹੋਵੇਗੀ। ਦਸ਼ਰਥ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸੰਪ੍ਰਤੀ ਨੂੰ ਮੌਰੀਆ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਗੱਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]
ਰਾਜ
ਸੋਧੋਜੈਨ ਪਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸਨੇ 53 ਸਾਲ ਰਾਜ ਕੀਤਾ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ] ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥ ਪਰਿਸਿਤਪਰਵਾਨ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਪਾਟਲੀਪੁਤਰ ਅਤੇ ਉਜੈਨ ਦੋਵਾਂ ਤੋਂ ਰਾਜ ਕੀਤਾ।[3] ਇੱਕ ਜੈਨ ਪਾਠ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ, ਆਂਧਰਾ ਅਤੇ ਮੈਸੂਰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਂਤ ਅਸ਼ੋਕ ਦੀ ਮੌਤ (ਅਰਥਾਤ ਦਸ਼ਰਥ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ) ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਸਾਮਰਾਜ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਪਰ ਸੰਪ੍ਰਤੀ ਦੁਆਰਾ ਦੁਬਾਰਾ ਜਿੱਤ ਲਏ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਭੇਸ ਵਿੱਚ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।[4]
ਸੰਪ੍ਰਤਿ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ
ਸੋਧੋਸੰਪ੍ਰਤੀ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਫੈਲਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਲਈ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਇੱਕ ਸਰੋਤ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਇੱਕ ਜੈਨ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ (ਸਥਾਵੀਰਾਵਲੀ 9.53), ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਬਿਰਤਾਂਤ ਜੈਨ ਭਿਕਸ਼ੂ ਸ਼੍ਰੀ ਸੁਹਸਤਿਸੁਰੀ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਉਸਦੇ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ,[5] ਮਹਾਵੀਰ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਮੰਡਲੀ ਦਾ ਅੱਠਵਾਂ ਆਗੂ।[1] ਉਸਦੇ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਫੈਲਾਉਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ,[2] ਦੋਵੇਂ ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ ਲਈ ਵਹਿਸ਼ੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਬਣਾ ਕੇ, ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਅਤੇ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਲੱਖਾਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਕੇ।[6] ਉਹ ਸੁਹਸਤਿਸੁਰਜੀ ਦੇ ਚੇਲੇ ਸਨ।[7][2]
ਕਲਪ-ਸੂਤਰ-ਭਾਸ਼ਯ ਵਿੱਚ ਸੰਪ੍ਰਤੀ ਆਂਧਰਾ, ਦ੍ਰਵਿੜ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਕੂਰ੍ਗ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਜੈਨ ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ।[2]
ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ
ਸੋਧੋ1100 ਈਸਵੀ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਪੂਰਨਤੱਲਾ ਗੱਚਾ ਦੇ ਦੇਵਚੰਦਰਸੂਰੀ ਨੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਅਧਿਆਏ ਵਿੱਚ ਮੂਲ ਸ਼ੁੱਧਤਾ (ਮੂਲਸ਼ੁਧੀ ਪ੍ਰਕਾਰਣ) ਦੀ ਪਾਠ ਪੁਸਤਕ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਟਿੱਪਣੀ ਵਿੱਚ ਸੰਪ੍ਰਤੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸੀ।[8] ਇੱਕ ਸਦੀ ਬਾਅਦ, ਬ੍ਰਿਹਦ ਗਚਾ ਦੇ ਅਮਰਦੇਵਸੁਰੀ ਨੇ ਸੰਪ੍ਰਤੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ (ਅਖਿਆਨਾ ਮਨੀਕੋਸ਼) ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਟਿੱਪਣੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ।[8] 1204 ਵਿੱਚ, ਪੂਰਨਿਮਾ ਗੱਚਾ ਦੇ ਮਨਤੁੰਗਸੁਰੀ ਦੇ ਇੱਕ ਚੇਲੇ ਮਲਾਇਆਪ੍ਰਭਾਸੂਰੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਪਕ ਦੇ ਜਯੰਤੀ (ਜਯੰਤੀ ਕਾਰਿਤਾ) ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਟਿੱਪਣੀ ਲਿਖੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਸੰਪ੍ਰਤੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਦਇਆ ਦੇ ਗੁਣ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ (ਕੌਧਰੀ 1973: 201-2)।[8] ਸੰਪ੍ਰਤੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕੁਝ ਅਗਿਆਤ ਅਤੇ ਅਣਪਛਾਤੇ ਮੱਧਕਾਲੀ ਗ੍ਰੰਥ ਵੀ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਜਾ ਸੰਪ੍ਰਤੀ ਦੇ 461-ਛੰਦ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਕਰਤੱਬ (ਸੰਪ੍ਰਤੀ ਨ੍ਰਿਪ ਚਰਿਤ੍ਰ)।[8]
ਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ 1.0 1.1 Cort 2010, p. 199.
- ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 Vyas 1995, p. 30.
- ↑ Thapar, Romila (2001). Aśoka and the Decline of the Maurya, New Delhi: Oxford University Press, ISBN 0-19-564445-X, p.187
- ↑ Moti Chandra (1977). Trade and Trade Routes in Ancient India. Abhinav Publications. pp. 75–. ISBN 978-81-7017-055-6.
- ↑ Tukol, T. K., Jainism in South India
- ↑ Cort 2010, p. 199-200.
- ↑ Natubhai Shah 2004, p. 46.
- ↑ 8.0 8.1 8.2 8.3 Cort 2010, p. 202.