ਅੰਗਕੋਰ ਵਾਟ
ਕੰਬੋਡਿਆ ਸਥਿਤ ਅੰਕੋਰਵਾਟ ਮੰਦਿਰ ਦਾ ਉਸਾਰੀ ਸਮਰਾਟ ਸੂਰਿਆਵਰਮਨ ਦੂਸਰਾ (1112 - 53ਈ .) ਦੇ ਸ਼ਾਸਣਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੀਕਾਂਗ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਡੇ ਸਿਮਰਿਪ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਬਣਾ ਇਹ ਮੰਦਿਰ ਅੱਜ ਵੀ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਿਰ ਹੈ ਜੋ ਅਣਗਿਣਤ ਵਰਗ ਮੀਲ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਰਾਸ਼ਟਰ ਲਈ ਸਨਮਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਨੂੰ 1983 ਵਲੋਂ ਕੰਬੋਡਿਆ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਧਵਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਦਰ ਮੇਰੁ ਪਹਾੜ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਦੀਵਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਭਾਰਤੀ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਅਪਸਰਾਵਾਂ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਚਿਤਰਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਅਸੁਰੋਂ ਅਤੇ ਦੇਵਤਰਪਣ ਦੇ ਵਿੱਚ ਅਮ੍ਰਿਤ ਮੰਥਨ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵੀ ਵਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਸੈਰ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਮੰਦਿਰ ਯੂਨੇਸਕੋ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਅਮਾਨਤ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਪਰਯਟਨ ਇੱਥੇ ਕੇਵਲ ਵਸਤੂਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਅਨੁਪਮ ਸੌਂਦਰਿਆ ਦੇਖਣ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ਸਗੋਂ ਇੱਥੇ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਤ ਅਤੇ ਆਥਣ ਦੇਖਣ ਵੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਲੱਛਮੀ ਲੋਕ ਇਸਨੂੰ ਪਵਿਤਰ ਤੀਰਥਸਥਾਨ ਮੰਣਦੇ ਹਨ।
ਰਾਜਗੀਰੀ
ਸੋਧੋਖਮੇਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਰਾਜਗੀਰੀ ਵਾਲੇ ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਦਾ ਉਸਾਰੀ ਕਾਰਜ ਸੂਰਿਆਵਰਮਨ ਦੂਸਰਾ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਪਰ ਉਹ ਇਸਨੂੰ ਸਾਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ। ਮੰਦਿਰ ਦਾ ਕਾਰਜ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭਾਨਜੇ ਅਤੇ ਵਾਰਿਸ ਧਰਣੀਂਦਰਵਰਮਨ ਦੇ ਸ਼ਾਸਣਕਾਲ ਵਿੱਚ ਸੰਪੂਰਣ ਹੋਇਆ। ਮਿਲਿਆ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮੇਕਸਿਕੋ ਦੇ ਸਟੇਪ ਪਿਰਾਮਿਡੋਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸੀੜੀ ਉੱਤੇ ਉੱਠਦਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮੂਲ ਸਿਖਰ ਲਗਭਗ 64 ਮੀਟਰ ਉੱਚਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਅੱਠਾਂ ਸਿਖਰ 54 ਮੀਟਰ ਉਂਚੇ ਹਨ। ਮੰਦਿਰ ਸਾੜ੍ਹੇ ਤਿੰਨ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਲੰਬੀ ਪੱਥਰ ਦੀ ਦਿਵਾਰ ਵਲੋਂ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਬਾਹਰ 30 ਮੀਟਰ ਖੁੱਲੀ ਭੂਮੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬਾਹਰ 190 ਮੀਟਰ ਚੌਡੀ ਖਾਈ ਹੈ। ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਚੋਲ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਮੰਦਿਰਾਂ ਵਲੋਂ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਹੈ। ਦੱਖਣ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਗਰੰਥਾਲਏ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਵੀਥੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅੰਦਰ ਵਾਲੀ ਜਿਆਦਾ ਉੱਚਾਈ ਉੱਤੇ ਹੈ। ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਕੁੱਝ ਹੀ ਸਾਲ ਬਾਦ ਚੰਪਾ ਰਾਜ ਨੇ ਇਸ ਨਗਰ ਨੂੰ ਲੂਟਾ। ਉਸ ਦੇ ਉੱਪਰਾਂਤ ਰਾਜਾ ਜੈਵਰਮਨ - 7 ਨੇ ਨਗਰ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਪੁਨਰਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ। 14ਵੀਂ ਜਾਂ 15ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਥੇਰਵਾਦ ਬੋਧੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਿਅੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ।
ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਗਲਿਆਰੋਂ ਵਿੱਚ ਤਤਕਾਲੀਨ ਸਮਰਾਟ, ਕੁਰਬਾਨੀ - ਮਧਰਾ, ਸਵਰਗ - ਨਰਕ, ਸਮੁੰਦਰ ਮੰਥਨ, ਦੇਵ - ਦਾਨਵ ਲੜਾਈ, ਮਹਾਂਭਾਰਤ, ਹਰਿਵੰਸ਼ ਪੁਰਾਣ ਅਤੇ ਰਾਮਾਇਣ ਵਲੋਂ ਜੁੜਿਆ ਅਨੇਕ ਸ਼ਿਲਾਚਿਤਰ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਚਿਤਰੋਂ ਵਿੱਚ ਰੁਪਾਇਿਤ ਰਾਮ ਕਥਾ ਬਹੁਤ ਸੰਖਿਪਤ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼ਿਲਾਚਿਤਰੋਂ ਦੀ ਸ਼੍ਰੰਖਲਾ ਰਾਵਣ ਹੱਤਿਆ ਹੇਤੁ ਦੇਵਤਰਪਣ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਰਾਧਨਾ ਵਲੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸੀਤਾ ਸਵਯੰਵਰ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੈ। ਬਾਲਕਾਂਡ ਦੀ ਇਸ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵਿਰਾਧ ਅਤੇ ਕਬੰਧ ਹੱਤਿਆ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅਗਲੇ ਸ਼ਿਲਾਚਿਤਰ ਵਿੱਚ ਰਾਮ ਧਨੁਸ਼ - ਤੀਰ ਲਈ ਸੋਨਾ ਮਿਰਗ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਭੱਜਦੇ ਹੋਏ ਵਿਖਾਈ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਉੱਪਰਾਂਤ ਸੁਗਰੀਵ ਵਲੋਂ ਰਾਮ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੈ। ਫਿਰ, ਬਾਲੀ ਅਤੇ ਸੁਗਰੀਵ ਦੇ ਦਵੰਦਵ ਲੜਾਈ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪਰਵਰਤੀ ਸ਼ਿਲਾਚਿਤਰੋਂ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ੋਕ ਬਗੀਚੀ ਵਿੱਚ ਹਨੁਮਾਨ ਦੀ ਹਾਜਰੀ, ਰਾਮ-ਰਾਵਣ ਲੜਾਈ, ਸੀਤਾ ਦੀ ਅੱਗ ਪਰੀਖਿਆ ਅਤੇ ਰਾਮ ਦੀ ਅਯੋਧਯਾ ਵਾਪਸੀ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਹਨ। ਅੰਕੋਰਵਾਟ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਚਿਤਰੋਂ ਵਿੱਚ ਰੁਪਾਇਿਤ ਰਾਮ ਕਥਾ ਹਾਲਾਂਕਿ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਰਲ ਅਤੇ ਸੰਖਿਪਤ ਹੈ, ਤਦ ਵੀ ਇਹ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ ਆਦਿਕਾਵਿਅ ਦੀ ਕਥੇ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੋਈ ਹੈ।
