ਆਕਸੀਜਨ

ਆਕਸੀਜਨ (ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ: Oxygen) ਇੱਕ ਰਸਾਇਣਕ ਤੱਤ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ-ਅੰਕ 8 ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ O ਨਾਲ ਨਿਵੇਦਨ ਕਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ-ਭਾਰ 15.9994 amu ਹੈ। ਆਕਸੀਜਨ ਰੰਗਹੀਣ, ਸੁਆਦਹੀਣ ਅਤੇ ਗੰਧਹੀਣ ਗੈਸ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਖੋਜ, ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਅਰੰਭ ਦਾ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਜੇ . ਪ੍ਰੀਸਟਲੇ ਅਤੇ ਸੀ . ਡਬਲਿਊ . ਸ਼ੇਲੇ ਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਭੌਤਿਕ ਤੱਤਵ ਹੈ। ਸੰਨ 1772 ਈ . ਵਿੱਚ ਕਾਰਲ ਸ਼ੀਲੇ ਨੇ ਪੋਟੈਸ਼ਿਅਮ ਨਾਇਟਰੇਟ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰ ਕੇ ਆਕਸੀਜਨ ਗੈਸ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ, ਲੇਕਿਨ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਕਾਰਜ ਸੰਨ 1777 ਈ . ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ। ਸੰਨ 1774 ਈ . ਵਿੱਚ ਜੋਸੇਫ ਪ੍ਰਿਸਟਲੇ ਨੇ ਮਰਕਿਉਰਿਕ - ਆਕਸਾਇਡ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰ ਕੇ ਆਕਸੀਜਨ ਗੈਸ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਐਂਟਨੀ ਲੈਵੋਇਜਿਅਰ ਨੇ ਇਸ ਗੈਸ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਆਕਸੀਜਨ ਰੱਖਿਆ, ਜਿਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ - ਅੰਲ ਉਤਪਾਦਕ।

ਤਿਆਰੀ

ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡਾਂ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਨ ਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

• ਜਿਵੇ ਮਰਕਰੀ ਆਕਸਾਈਡ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਨ ਤੇ ਪਾਰਾ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

$2HgO\to 2Hg+O_{2}$

• ਲੈੱਡ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਨ ਤੇ ਲੈੱਡ ਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

$2PbO_{2}\to 2PbO+2O_{2}$

• ਆਕਸੀਜਨ ਯੁਕਤ ਅਣੂਆਂ ਜਿਵੇਂ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਨਾਈਟਰੇਟ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਨ ਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਨਾਈਟਰਾਈਟ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

$2KNO_{3}\to 2KNO_{3}+O_{2}$

• ਪਾਣੀ ਦੇ ਅਪਘਟਨ ਤੋਂ ਵੀ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

$2H_{2}O\to 2H_{2}+O_{2}$

ਭੌਤਿਕ ਗੁਣ

• ਆਕਸੀਜਨ ਰੰਗਹੀਨ, ਗੰਧਹੀਨ ਅਤੇ ਸਵਾਦਹੀਨ ਗੈਸ ਹੈ।
• ਇਹ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਥੋੜੀ ਹਲਕੀ ਹੈ।
• ਇਸ ਦੀ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁੱਧਤਾ 1.1053 ਹੈ।
• ਇਹ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁੱਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
• ਇਹ -218oC ਤੇ ਠੋਸ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ -183 oC (90oK) ਤੇ ਤਰਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣ

ਆਕਸੀਜਨ ਧਾਤਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰ ਕੇ ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ।

$M+O_{2}\to MO$

• ਸੋਡੀਅਮ, ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਅਤੇ ਜਿਸਤ ਆਕਸੀਜਨ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰ ਕੇ ਸੋਡੀਅਮ ਆਕਸਾਈਡ, ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਜਿਸਤ ਆਕਸਾਈਡ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ।

$4Na+O_{2}\to 2Na_{2}O$

$2Mg+O_{2}\to 2MgO$

$2Zn+O_{2}\to 2ZnO$

• ਆਕਸੀਜਨ ਅਧਾਤਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਕਿਰਿਆ ਕਰ ਕੇ ਆਕਸਾਈਡ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰ ਕੇ ਪਾਣੀ:

$2H_{2}+O_{2}\to 2H_{2}O$

• ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰ ਕੇ ਨਾਈਟ੍ਰਿਕ ਆਕਸਾਈਡ;

$N_{2}+O_{2}\to 2NO$

• ਸਲਫ਼ਰ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰ ਕੇ ਸਲਫ਼ਰ ਗੰਧਕ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ;

$S+O_{2}\to SO_{2}$

• ਫ਼ਾਸਫ਼ੋਰਸ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰ ਕੇ ਫ਼ਾਸਫੋਰਸ ਪੈਂਟਾਕਸਾਈਡ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ।

$P_{4}+5O_{2}\to 2P_{2}O_{5}$

ਬਾਹਰੀ ਕੜੀ

• Los Alamos National Laboratory – Oxygen Archived 2007-10-26 at the Wayback Machine.
• WebElements.com – Oxygen
• Oxygen (O2) Properties, Uses, Applications
• Oxidizing Agents > Oxygen
• Roald Hoffmann article on "The Story of O" Archived 2017-02-23 at the Wayback Machine.