ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ

ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ (Poetics) ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਫਲਸਫਾ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਵਿ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੈ। ਪਰ ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਏਨੇ ਵਿਆਪਕ ਅਧਾਰ ਤੇ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਖੁਦ ਸਿਧਾਂਤ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਕਲਾਵੇ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।^[1]

ਯੁੱਗ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਕੰਟੈਂਟ ਅਤੇ ਰੂਪ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ; ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਗਾਤਾਰ ਤਬਦੀਲੀ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਭਰਤ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸੁਕਰਾਤ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਚੇਲੇ ਅਫਲਾਤੂਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਨਵਆਲੋਚਨਾ ਤੱਕ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸਰਵੇ ਤੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ ਨਾਟਕ ਆਦਿ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਲਕਸ਼ ਗਰੰਥ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਲੱਛਣ ਗਰੰਥ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲੱਛਣ ਗਰੰਥ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਕਸ਼ ਗਰੰਥਾਂ ਦੇ ਅਨੁਗਾਮੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਹਾਨ‌ ਕਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦਸੀਆਂ ਲੀਹਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦੇ ਵੇਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਲਈ ਪੁਰਾਣੇ ਨਾਮ ਸਾਹਿਤਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਅਲੰਕਾਰਸ਼ਾਸਤਰ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਰਚਨਾਤਮਕ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲੈਣ ਉੱਤੇ ਇਸਨੂੰ ਸਮੀਖਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲਗਾ। ਮੂਲ ਤੌਰ ਤੇ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਚਿੰਤਨ ਸ਼ਬਦ ਕਾਵਿ ਅਤੇ ਨਾਟਕ ਦੇ ਹੀ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਿਧਾਂਤ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਅਰਸਤੂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਪੋਇਟਿਕਸ ਵਿੱਚ ਕਾਮੇਡੀ, ਟਰੈਜੇਡੀ, ਅਤੇ ਐਪਿਕ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆਤਮਕ ਕਸੌਟੀ ਦਾ ਆਕਲਨ ਹੈ ਅਤੇ ਭਰਤ ਦਾ ਨਾਟਸ਼ਾਸਤਰ ਕੇਵਲ ਰੂਪਕ ਜਾਂ ਨਾਟਕ ਦੇ ਹੀ ਸਮੀਖਿਆ ਸਿਧਾਂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਇਹ ਚਿੰਤਨ ਈ. ਪੂ. ਤੀਜੀ ਚੌਥੀ ਸਦੀ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰੋਢ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਲਖਾਇਕ ਹੈ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।

ਜਾਣ ਪਹਿਚਾਣ

ਕਾਵਿ ਹੋਂਦ ਵਿਧੀ ਮੂਲ ਤੌਰ ਤੇ ਤੀਹਰੇ ਪਸਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੈ – ਕਵਿਤਾ, ਕਵੀ, ਕਾਵਿ-ਰਸੀਆ। ਜਿੱਥੇ ਤੱਕ ਨਾਟਰੂਪ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਕਵੀ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕ ਖੇਡਣ ਵਾਲੇ ਵੀ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਚਿੰਤਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ ਵੱਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਸਵਾਲ ਜੋ ਕਵੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਉੱਠਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਵੀ ਜਾਂ ਕਲਾਕਾਰ ਹੋਰਨਾਂ ਨਾਲੋਂ, ਧਰਮ-ਉਪਦੇਸ਼ਕ, ਫਿਲਾਸਫਰ, ਵਿਗਿਆਨਕ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਚਾਰਕ ਤੋਂ ਕਿਸ ਗੱਲੋਂ ਭਿੰਨ ਹੈ, ਅਤੇ ਕਿਉਂ ਖਾਸ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਹੀ ਕਵੀ ਜਾਂ ਕਲਾਕਾਰ ਬਣਦੇ ਹਨ ? ਸੁਕਰਾਤ ਅਤੇ ਪਲੇਟੋ ਕਾਵਿ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਦੈਵੀ ਆਵੇਸ਼ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਫਲ ਨਹੀਂ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਅਭਿਆਸ ਨੂੰ ਵੀ ਘੱਟ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ। ਪਰੰਪਰਾਵਾਦੀ ਆਲੋਚਕ ਕੇਵਲ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਹੇਤੁ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ। ਉੱਧਰ ਪੱਛਮ ਦੇ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਵਿਚਾਰਕ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਮੂਲ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਇੱਕਮਾਤਰ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਹੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਚਿੰਤਕ ਸਹਿਮਤ ਹਨ ਕਿ ਕਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ੀਲ ਵਿਅਕਤੀ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਜਨ

ਦੂਜਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹੈ, ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਕੀ ਹੈ ? ਅਖਿਰ ਕਵੀ ਕਵਿਤਾ ਕਿਉਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਚਿੰਤਕਾਂ ਦੇ ਦੋ ਦਲ ਹਨ–ਪਰੰਪਰਾਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਨੈਤਿਕ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਕਵਿਤਾ ਦੁਆਰਾ ਕਵੀ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਮੁੱਲਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਠੀਕ ਉਸੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਧਾਰਮਿਕ ਉਪਦੇਸ਼ਕ। ਪਰ ਫਰਕ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਰਚਨਾ ਸ਼ੈਲੀ ਸ਼ਿਲਪ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਰਮਣੀ ਅਤੇ ਰਸਮਈ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਧਰਮਗਰੰਥਾਂ ਜਾਂ ਨੀਤੀਗਰੰਥਾਂ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰੋਮਾਂਸਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ ਇਸਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਵੀਕਾਰਦਾ। ਉਹ ਕਵੀ ਨੂੰ ਉਪਦੇਸ਼ਕ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ। ਉਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਵੀ ਸਿਰਜਕ ਹੈ, ਜੋ ਬ੍ਰਹਮਾ ਤੋਂ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ, ਆਪਣੀ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਵਾਕਈ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਅਨੁਭੂਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਰਾਹੀਂ ਬਾਣੀਰੂਪ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਹੋਰ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ, ਉਸਦੀਆਂ ਕੁਲ ਅਨੁਭੂਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਰ ਤੱਤ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਅੰਤਹ‌ ਵਿੱਚ ਉਮੜਦੇ ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਹਿੰਦਾ ਪਰਵਾਹ ਮਾਤਰ ਹੈ। ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਦੇ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸਾਰੇ ਮਤਮਤਾਂਤਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਸਮੇਟੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਕਾਵਿਕ ਸੱਚ ਦਾ ਸਵਾਲ

ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਪੱਖ ਉਹ ਰਚਨਾ ਹੈ, ਜੋ ਦੇਖਣ, ਸੁਣਨ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਮਨ ਜਾਂ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਚਿੰਤਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਉਹ ਪ੍ਰਧਾਨ ਪੱਖ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਅਨੇਕ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਦੇ ਵਿਚਾਰਕ ਪਿਛਲੇ ਢਾਈ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਖੋਜ ਕਰਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਸਵਾਲ ਜੋ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਕੰਟੈਂਟ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਉੱਠਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਵਰਣਿਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਆਦਿ ਕਿੱਥੇ ਤੱਕ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੱਚ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸਾਰੇ ਅਲੋਚਕ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਸੱਚ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਅਸਲੀ ਸੱਚ ਨਾ ਹੋਕੇ ਸੰਭਾਵੀ ਸੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕਾਵਿ -ਵਿਰੋਧੀ ਵਿਦਵਾਨ ਕਵੀ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਸੱਚ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਫਲਾਤੂਨ ਨੇ ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਸੱਚ ਤੋਂ ਦੂਹਰਾ ਦੂਰ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਨੇ ਕਾਵਿ ਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਭਰਮ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇੱਕ ਥਾਂ ਭੱਟ ਲੋੱਲਟ ਨੇ ਰਸ ਸੂਤਰ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਭਿਨੈ ਵਿੱਚ ਰਾਮ ਆਦਿ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਦੇ ਨਟਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਮ ਆਦਿ ਦੇ ਭਰਾਂਤੀਗਿਆਨ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿੱਚ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਚਿੰਤਨ ਨੇ ਭਰਾਂਤੀਵਾਲੇ ਇਸ ਪੱਖ ਨੂੰ ਹੋਰ ਜਿਆਦਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਲਾ ਸਿਰਫ ਵਹਿਮ ਹੈ ( ਆਰਟ ਇਜ ਨਥਿੰਗ ਬਟ ਇਲਿਊਜਨ )। ਇਸ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਤ ਵੀ ਹੈ। ਕਲਾ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਮੋਹਨ ਹੈ ( ਆਰਟ ਇਜ ਨਥਿੰਗ ਬਟ ਹੇਲਿਊਸਿਨੇਸ਼ਨ )। ਫਿਰ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਸੰਮੋਹਿਨੀ ਸ਼ਕਤੀ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣ ਲਗਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਮਤ ਪ੍ਰਬਲ ਹੈ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਜਾਂ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਣੇ ਆਦਿਮ ਸਮਾਜ ਦੇ ਓਝਾਵਾਂ ਦੇ ਮੰਤਰਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਦੁਈ ਅਸਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ( ਆਰਟ ਇਜ ਮੈਜਿਕ )।

ਕਾਵਿ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਸਵਾਲ

ਇੱਥੇ ਇਹ ਸਵਾਲ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਖੀਰ ਇਹ ਵਹਿਮ, ਸੰਮੋਹਨ ਜਾਂ ਜਾਦੁਈ ਅਸਰ, ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਉਧਾਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਏ ਤਾਂ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਚਮਤਕਾਰ, ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਕਵਿਤਾ ਮੂਲ ਤੌਰ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦਾ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਟ ਰੂਪ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਪਹਿਲਾ ਸਵਾਲ ਇਹ ਉੱਠੇਗਾ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਕੇਵਲ ਸ਼ਬਦਮੂਲਕ ਹੈ ਜਾਂ ਸ਼ਬਦਾਰਥਮੂਲਕ। ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਇਹ ਦੋਨਾਂ ਮਤ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹਨ। ਭਾਮਹ, ਕੁੰਤਕ, ਮੰਮਟ ਵਰਗੇ ਚਿੰਤਕ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੇ ਸਮਿਲਤ ਤੱਤ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਕੇਵਲ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਜਾਂ ਕੇਵਲ ਅਰਥ ਨੂੰ ਨਹੀਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਮਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਚਮਤਕਾਰੀ ਜਾਂ ਸੰਮੋਹਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਰਮਣੀਅਤਾ ਉੱਤੇ ਕਵੀ ਨੂੰ ਸਮਾਨ ਜੋਰ ਦੇਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਦੂਜਾ ਮਤ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ ਉੱਤੇ, ਅਰਥਾਤ‌ ਉਸਦੇ ਬੌਧਿਕ ਪੱਖ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸੁਣਨ ਪੱਖ ਉੱਤੇ, ਜਿਆਦਾ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਆਚਾਰੀਆ ਪੰਡਿਤਰਾਜ ਜਗਨਨਾਥ ਦਾ ਇਹੀ ਮਤ ਹੈ। ਇਹ ਮਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਲੈਅ ( ਰਿਦਮ ), ਸ਼ਬਦਚੋਣ, ਛੰਦ ਅਤੇ ਬਿੰਬਾਂ ਉੱਤੇ ਜਿਆਦਾ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪੱਛਮ ਦੇ ਰੋਮਾਂਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਕ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਫ਼ਰਾਂਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਵਾਦੀ ਕਵੀ ਅਤੇ ਆਲੋਚਕ, ਸਾਫ਼ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਅਰਥ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਬਣਦੀ ਹੈ ( ਪੋਇਟਰੀ ਇਜ ਨਾਟ ਮੇਡ ਆਵ ਆਇਡਿਆਜ ਬਟ ਆਫ਼ ਵਰਡ‌ਸ )। ਜੇਕਰ ਇਸ ਮਤ ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਅਸੀਂ ਓਝਾਵਾਂ ਦੇ ਅਰਥਹੀਣ ਸ਼ਬਦਜਾਲ ਮੰਤਰਾਂ ਨਾਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਪਤਾ ਚੱਲੇਗਾ ਕਿ ਇੱਥੇ ਵੀ ਅਰਥ ਦਾ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਲੈਅ, ਝਾੜ ਫੂਕ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਓਝਾ ਦੇ ਮੰਤਰ ਉਚਾਰ ਦਾ ਲਹਿਜਾ ਹੀ ਰੋਗੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਮਨੋਇਲਾਜ ਕਰਦਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਪੱਧਤੀ ਮਨੋਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਉਪਚਾਰ ਦੀ ਵੀ ਹੈ।

ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਬੰਧ

ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਚਿੰਤਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਲਾਜਮੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਆਪਣੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਅਰਥ ਨਾਲ ਨਿਸਚਿਤ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਅਭਿਧਾ ਵਪਾਰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹਨ। ਪਰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਪਾਰ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਵਪਾਰ ਵੀ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਵੇਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਬਦ ਆਪਣੇ ਨਿਸਚਿਤ ਅਰਥ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਅਰਥ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਤੀ ਵੀ ਕਰਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਲਕਸ਼ਣਾ ਵਪਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਰਸਤੂ ਨੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਵਪਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਵੇਚਨ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਰੰਥ ਰਹੇਟੋਰਿਕਸ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਾਵਿ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਾਕਈ ਸ਼ਬਦ ਅਭਿਧਾਮੂਲਕ ਨਾ ਹੋਕੇ ਲੱਖਣੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਏਧਰ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣ ਲਗਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਰੋਮਾਂਸਵਾਦੀ ਕਵੀ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਕ ਕਾਲਰਿਜ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੁਲ ਕਾਵਿ ਭਾਸ਼ਾ ਲੱਖਣੀ ( ਮੇਟਾਫਰਿਕ ) ਹੈ। ਇਹ ਮਤ ਆਈ . ਏ . ਰਿਚਰਡ‌ਸ, ਐਮਪਸਨ ਆਦਿ ਹੋਰ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਵਿ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਮਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਉਪਾੱਤ ਬਿੰਬ, ਰੂਪਕ, ਪ੍ਰਤੀਕ ਅਤੇ ਮਿਥਕ ਸਾਰੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਲੱਖਣੀ ਪ੍ਰਕਰਿਆਵਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਛੰਦ ਵਿਧਾਨ, ਲੈਅ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਸ਼ਾਯਾ ਦੀ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਵੀ ਸਰਵਥਾ ਲੱਖਣੀ ਹੈ। ਇਸ ਮਤ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਮਤ ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਧੁਨੀਵਾਦੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਾਵਿ ਅਰਥ ਪ੍ਰਤੀਤੀ ਵਿੱਚ ਲਖਣਾ ਤੋਂ ਵੀ ਇੱਕ ਕਦਮ ਅੱਗੇ ਵਧਕੇ ਵਿਅੰਜਨਾ ਦੀ ਪਰਿਕਲਪਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਕੁਲ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਜਾਂ ਰਸਰੂਪ ਵਿਅੰਗ ਦਾ ਵਿਅੰਜਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਉੱਧਰ ਵਕਰੋਕਤੀਵਾਦੀ ਕੁੰਤਕ ਵੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਉਪਾੱਤ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੇ ਵਪਾਰ ਨੂੰ ਸਧਾਰਨ ਅਭਿਧਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨ ਕੇ ਵਕ੍ਰੋਕਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਵਕ੍ਰੋਕਤੀ ਦਾ ਵਿਨਿਯੋਗ ਵਰਣ, ਪਦ, ਵਾਕ, ਅਰਥਪ੍ਰਕਰਨ, ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਰਗੇ ਕਾਵਿ ਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰਦਿਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕੁੰਤਕ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਭਾਜਨ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਵਾਕਈ ਵਾਮਨ ਦੇ ਰੀਤੀਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਉੱਤੇ ਟਿਕੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰ ਉਸਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਸੰਮੋਹਕ ਤੱਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਵਿਤਾ ਸੁਣਨ ਜਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਇੱਕ ਤਰਫ ਵਿਆਕਰਨ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾਸ਼ਾਸਤਰ ਨਾਲ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਅਤੇ ਕਲਾਸ਼ਾਸਤਰੀ ਚਿੰਤਨ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਜੋ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਪੱਧਤੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਕਾਵਿ ਆਲੋਚਨਾ ਚੱਲ ਪਈ ਹੈ, ਉਹ ਉਸੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਚੱਲੀ ਜਿਸਦਾ ਸੂਤਰਪਾਤ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਕਾਵਿ ਦੇ ਵਿਵੇਚਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ - ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਾਮਨ, ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਅਤੇ ਕੁੰਤਕ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।

ਕਾਵਿ ਦੇ ਜੁੜਵੇਂ ਪੱਖ

ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਮੂਲ ਤੌਰ ਤੇ ਦੋ ਪੱਖ ਹਨ। ਇੱਕ ਹੈ ਕੰਟੈਂਟ ਪੱਖ, ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਡਿਜਾਈਨ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪਰਕਾਸ਼ਤ ਕਲਾਤਮਕ ਅਨੁਭਵ ਵਿੱਚ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਦੂਜਾ ਹੈ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸ਼ੈਲੀਪੱਖ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੈਅ, ਛੰਦ, ਸ਼ਬਦਚੋਣ, ਗੁਣ ਅਤੇ ਅਲੰਕਾਰ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਵਿਵੇਚਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੱਤਾਂ ਉੱਤੇ ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਦੇ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਨੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਚਿੰਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਰ ਇੱਥੇ ਇੰਨਾ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਮਗਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਅੰਗ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਸ ਸਮਗਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਕਰਦੇ ਵੇਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਅਲੰਕਾਰਵਾਦੀ ਅਤੇ ਰੀਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਅਕ ਇਸ ਸਮਗਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਾਲੇ ਮਤ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ। ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਚਮਤਕਾਰ ਸ਼ਬਦ ਅਰਥ ਦੇ ਅਲੰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਦਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਵਕਰੋਕਤੀਵਾਦੀ ਅਤੇ ਧੁਨੀਵਾਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਸਮਗਰਤਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਚਲਦੇ ਹਨ, ਭਲੇ ਹੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਉਹ ਵੀ ਉਸਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਮੀਮਾਂਸਾ ਕਰਦੇ ਹੋਣ। ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਪਰੰਪਰਾਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਅਕ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਸਮਗਰਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਆਂਕਦੇ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਅਲੰਕਾਰ, ਲਤਾਫ਼ਤ ( ਵਿਟ ), ਦੂਰਗਾਮੀ ਕਲਪਨਾ ( ਫੈਂਸੀ ) ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਉੱਥੇ ਵੀ ਈਸਾ ਦੀ ਦੂਜੀ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਚਿੰਤਕ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹੇ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਇਸ ਸਮਗਰਤਾ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਲੋਨਗਿਨੁਸ ( ਲਾਨਜਾਈਨਸ ) ਦੇ ਉਦਾੱਤ ਸਬੰਧੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਮੂਲ ਭਾਵ ਇਹੀ ਹੈ। ਪੱਛਮ ਦੇ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਕਵੀ ਅਤੇ ਆਲੋਚਕ ਵੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਚਮਤਕਾਰ ਸਮਗਰਤਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਧਾਰਨਾ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਛਾਇਆਵਾਦੀ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਛਾਇਆਵਾਦੀ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਇਧਰ ਅਲੰਕਾਰ, ਰੀਤੀ, ਵਕ੍ਰੋਕਤੀ, ਰਸ, ਧੁਨੀ ਅਤੇ ਔਚਿਤਿਆ ਵਰਗੇ ਸਭ ਕਾਵਿ ਸਿਧਾਂਤ ਮੂਲ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਹਨ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਚਮਤਕਾਰ ਕਿਸ ਅੰਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੈ।

ਸਰੋਤਾ ਜਾਂ ਸੁਹਿਰਦ

ਕਵੀ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਬਾਅਦ ਤੀਜਾ ਤੱਤ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸਰੋਤਾ ਜਾਂ ਪਾਠਕ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਕ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਧੁਨੀਵਾਦੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਹਿਰਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੁਹਿਰਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਮਾਨ ਦਿਲ ਵਾਲਾ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਜੋ ਕਾਵਿ ਰਸ ਲੈਣ ਸਮੇਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋਕੇ ਕਵੀ ਦੇ ਸਮਾਨ ਦਿਲ ਵਾਲਾ ਬਣ ਜਾਵੇ। ਉਸਦੀ ਇਹ ਇੱਕਮਿੱਕਤਾ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਵਰਣਿਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਾਤਰ ਜਾਂ ਨਾਇਕ ਨਾਲ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਇੱਕਰੂਪਤਾ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਭਟਨਾਇਕ ਨੇ ਸਾਧਾਰਣੀਕਰਨ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਅਭਿਨਵਗੁਪਤ ਨੇ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਸਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਵਿ ਰਸੀਏ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਰਜ ਅਤੇ ਤਮ ਗੁਣ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੱਚ ਦੇ ਉਭਾਰ ਨਾਲ ਮਨ ਨੂੰ ਰਾਹਤ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਭਿਨਵਗੁਪਤ ਇਸ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਯੋਗੀਆਂ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਦੇ ਸਮਾਨ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਰਸ ਵਰਗੇ ਤੱਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੰਨਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਸਿੱਧਾਂਤ ਵਿਕਸਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ ਪਰ ਉੱਥੇ ਪਿੱਛਲੀ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਰੋਮਾਂਸਵਾਦ ਦੇ ਉਦੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸਿੱਧਾਂਤ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸਰੋਤਾ ਜਾਂ ਪਾਠਕ ਕਵੀ ਜਾਂ ਕਵੀ ਵਰਣਿਤ ਪਾਤਰ ਦੇ ਨਾਲ ਸਮਾਨੁਭੂਤੀ ( ਇੰਪੈਥੀ ) ਜਾਂ ਹਮਦਰਦੀ ( ਸਿੰਪੈਥੀ ) ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਸਾਨੂੰ ਸ਼ੈਕਸਪੀਅਰ ਦੇ ਹੈਮਲੇਟ ਜਾਂ ਮੈਕਬੇਥ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰਾਮਿਥਿਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਰਸ ਜਾਂ ਆਨੰਦ ਪ੍ਰਾਪਤੀ

ਰਸ ਦਸ਼ਾ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ, ਇਸਦਾ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਭਿਨਵਗੁਪਤ ਕੋਲੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਹ ਢਾਂਚਾ ਮਾਤਰ ਹੈ। ਹੁਣੇ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਹੋਈਆਂ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਗਤ ਸ਼ੋਧਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਪੱਖ ਉੱਤੇ ਜਿਆਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਿਆ ਹੈ। ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਾਖਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰੀਰਕਰਿਆ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸਾਡੇ ਤੰਤੂ ਕੇਂਦਰ ਦੇ ਉਤੇਜਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁਣਨ, ਦੇਖਣ, ਸਪਰਸ਼ ਕਰਨ, ਸੁੰਘਣ ਅਤੇ ਚੱਖਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬਿੰਬਾਂ ਦਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਮਾਤਰ ਦਾ ਸਾਡੇ ਮਸਤਕ ਉੱਤੇ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਮਨ ਕਿਵੇਂ ਅੰਦੋਲਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਉੱਤੇ ਖੋਜਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਕਾਵਿ ਰਸੀਏ ਉੱਤੇ ਕਿਵੇਂ, ਕਿਉਂ ਅਤੇ ਕਿੰਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਇਸਦੇ ਵਿਵੇਚਨ ਵਿੱਚ ਵਿਅਸਤ ਹਨ।

ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਖੇਤਰ

ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਵੇਚਨ ਤੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਅੱਜ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਖੇਤਰ ਕਿੰਨਾ ਫੈਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਤਰਫ ਵਿਆਕਰਨ, ਭਾਸ਼ਾਸ਼ਾਸਤਰ, ਕਲਾਸ਼ਾਸਤਰ, ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਛੰਦਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਕੰਨੇ ਛੂੰਹਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਕਿਰਿਆ ਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾ ਜੁੜਿਆ ਹੈ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ, ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਵੀ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਲੱਗਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਹੋਰ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਇਤਹਾਸ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਚਿੰਤਨ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾ ਜੁੜਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਅਜੋਕੇ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਚਿੰਤਨ ਵਿੱਚ ਕਈ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਭੰਗਿਮਾਵਾਂ ਮਿਲਣਗੀਆਂ। ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਪਰੰਪਰਾਵਾਦੀ ਪੂਰਬੀ ਜਾਂ ਪੱਛਮੀ ਸਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਢਲੀਆਂ ਹਨ, ਕੁੱਝ ਪੱਛਮ ਦੇ ਰੋਮਾਂਸਵਾਦੀ, ਕਲਾਵਾਦੀ, ਦਾਦਾਵਾਦੀ, ਭਵਿਖਵਾਦੀ ਜਾਂ ਹੋਂਦਵਾਦੀ ਸਿੱਧਾਂਤਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਜਾਂ ਤਾਂ ਫਰਾਇਡ ਦੇ ਮਨੋਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਵਾਦ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹਨ।

ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਨਾਮਕਰਣ

ਕਾਵਿ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਅਤੇ ਕਾਵਿ ਦੇ ਗੁਣਾਂ - ਅਵਗੁਣਾਂ ਦੀ ਪਰਿਖਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਵਿਦਿਆ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਸਾਹਿਤ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਆਦਿ ਅਨੇਕ ਨਾਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਮਕਰਣ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਣ ਹੈ ? ਇਹ ਨਾਮ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਏ ? ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਤੇ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਨਾ ਉਪਯੋਗੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ।^[2]

ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਨਾਮ ਆਲੰਕਾਰਸ਼ਾਸਤਰ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਸੌਂਦਰਯਸ਼ਾਸਤਰ, ਸਾਹਿਤਸ਼ਾਸਤਰ, ਕ੍ਰਿਆਕਲਪ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਪਿਆ। ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਨਾਂ 'ਅਲੰਕਾਰ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ' ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਭਲੀ-ਭਾਂਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੁੱਢਲੇ ਆਲੋਚਨਾ ਗ੍ਰੰਥਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ 'ਆਲੰਕਾਰ' ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਸੰਮਿਲਤ ਰਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਮਹ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਨਾਂ 'ਕਾਵਯਾਲੰਕਾਰ' ਹੈ, ਇਸ ਦੇ ਟੀਕਾਕਾਰ ਉਦਭਟ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ 'ਕਾਵਯਾਲੰਕਾਰ ਸੂਤ੍ਰ' ਤੇ ਕਾਵਯਾਲੰਕਾਰ ਹਨ। ਕੁੰਤਕ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥ ਵਕਰੋਕਤੀਜੀਵਿਤ ਨੂੰ ਕਾਵਯਾਲੰਕਾਰ ਆਖਿਆ ਹੈ। ਸ਼਼ੰਕਰਦੇਵ ਅਵਤਰੇ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਛੇ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਹਨ -

ਇਨ੍ਹਾ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਅਲੰਕਾਰ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਿਹਾ ਹੈ।^[3]

ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਨਾਂ 'ਸਾਹਿਤਯ ਸਾਸਤਰ' ਪਿਆ। ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ ਨੇ 'ਕਾਵਯ ਮੀਮਾਂਸਾ' ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸਹੀ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ 'ਸਾਹਿਤਯ' ਆਖਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਧਿਕ ਪ੍ਰਚਾਰ ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਚਲਿਆ ਸੀ। ਅਚਾਰੀਆ ਰੁੱਯਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਨਾਂ 'ਸਾਹਿਤਯ ਮੀਮਾਂਸਾ' ਰੱੱਖ ਕੇ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਮਹਾਨਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਕਵੀਰਾਜ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਨੇ 'ਸਾਹਿਤਯ ਦਰਪਣ' ਲਿਖ ਕੇ ਸਾਹਿੱਤ ਨਾ ਦੀ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 'ਸਾਹਿਤਯ' ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨਾਂ ਨੂੰ'ਆਲੋਚਨਾ'ਲਈ ਸਥਿਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।^[4]

1) ਅਲੰਕਾਰ ਸ਼ਾਸਤਰ - ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਤੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਨਾਮ 'ਅਲੰਕਾਰ ਸ਼ਾਸਤਰ' ਉਪਲਬਧ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਭਲੀ-ਭਾਂਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੁਢਲੇ (ਪ੍ਰਾਚੀਨ) ਆਲੋਚਨਾ ਗ੍ਰੰਥਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਨਾਮਾਂ ਵਿੱਚ 'ਅਲੰਕਾਰ' ਪਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਮਹ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਨਾਮ ਕਾਵਿ ਅਲੰਕਾਰ ਰੱਖਿਆ, ਇਸ ਦੇ ਟੀਕਾਕਾਰ ਆਚਾਰੀਆ ਉਦਭੱਟ ਨੇ 'ਕਾਵਿਆਲੰਕਾਰ ਸੰਗ੍ਰਹਿ', ਆਚਾਰੀਆ ਵਾਮਨ ਨੇ ਅਲੰਕਾਰ ਸੂਤ੍ਰਵਿ੍ਤੀ ਅਤੇ ਆਚਾਰੀਆ ਰੁਦ੍ਰਟ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਨਾਂ 'ਕਾਵਿ ਅਲੰਕਾਰ' ਹੀ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਸੋ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ 'ਚ ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ ਸਮੀਖਿਆ ਲਈ 'ਕਾਵਿਅਲੰਕਾਰ' ਅਥਵਾ ਅਲੰਕਾਰ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨਾਮ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ।

2) ਸੌਂਦਰਯਸ਼ਾਸਤਰ - ਕੁੱਝ ਆਚਾਰੀਆ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਇਸ ਵਿਦਿਆ ਨੂੰ 'ਸੌਂਦਰਯਸ਼ਾਸਤਰ' ਵੀ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਕਾਰਣ ਇਹ ਹੈ ਕਾਵਿ ਦਾ ਸੂਖਮਤਾ ਨਾਲ ਵਿਵੇਚਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਾਲੋਚਕ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਉਸਦੇ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸੌਂਦਰਯ ਤੇ ਹੀ ਜਾ ਕੇ ਟਿਕਦੀ ਹੈ। ਕਾਵਿ ਚ ਆਨੰਦ ਦੇਣ ਅਤੇ ਸਹ੍ਰਿਦਯ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਕ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਤੱਤ ਸੌਂਦਰਯ ਹੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕਾਵਿ ਚ ਸੌਂਦਰਯ ਦੇ ਨਾ ਹੋਣ ਤੇ ਨਾ ਤਾਂ ਅਲੰਕਾਰਤੱਵ, ਨਾ ਰਸਤੱਵ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਧੁਨੀਤੱਵ ਦਾ ਮਹਤੱਵ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਦੰਡੀ, ਆਚਾਰੀਆ ਵਾਮਨ,ਅਭਿਨਵਗੁਪਤ,ਆਚਾਰੀਆ ਭੋਜਰਾਜ ਆਦਿ ਆਚਾਰੀਆ ਨੇ ਕਾਵਿ ਚ ਸੌਂਦਰਯ ਦੀ ਅਨਿਵਾਰਯਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਪਾਦਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਦੰਡੀ ਨੇ ਕਾਵਿ ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਆਲੰਕਾਰ ਮੰਨਿਆ ਹੈ, ਜਿਹੜੇ ਸੌਂਦਰਯ ਦਾ ਅਧਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਆਚਾਰੀਆ ਵਾਮਨ ਨੇ ਆਲੰਕਾਰ ਦਾ ਲਕਸ਼ਣ ਹੀ ਸੌਂਦਰਯ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਸੌਂਦਰਯ ਦਾ ਦੂਜਾ ਨਾਮ ਹੀ ਅਲੰਕਾਰ ਹੈ।

3) ਸਾਹਿਤਸ਼ਾਸਤਰ- ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸਮਾਲੋਚਨਾ ਦੀ ਵਿਦਿਆ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਾਮ ਸਾਹਿਤਸ਼ਾਸਤਰ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਵਿਦਿਆ ਨੂੰ ਆਚਾਰੀਆ ਰਾਜਸੇ਼ਖਰ ਨੇ ਸਹਿਤਵਿਦਿਆ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜਾਨਾਕ ਰੁੱਯਕ ਨੇ ਸਹਿਤਸੀਮਾਂਸਾ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਨੇ ਸਹਿਤਦਰਪਣ ਨਾਮ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਤਸ਼ਾਸਤਰ ਨਾਮ ਨੂੰ ਜਿਆਦਾ ਵਿਆਪਕ ਤੇ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਬਣਾਇਆ। ਕਾਵਿ ਚ ਸਾਹਿਤ ਪਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸਿਰਫ਼ ਕਾਵਿ ਲਈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਾਰੇ ਵਾਂ‌ਫਮਨ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੁਲਕਭੱਟ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਅਭਿਧਾਵ੍ਰਿਤੀਮਾਤ੍ਰਿਕਾ ਦੇ ਟੀਕਾਕਾਰ ਪ੍ਰਤਿਹਾਰੇ ਨੇ ਜਦੋਂ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਮੁਲਕਭੱਟ ਦੀ ਸਹਿਤਮੁਰਾਰੇ ਕਹਿ ਕੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਚ ਸਾਰੇ ਤਰਕ, ਵਿਆਕਰਨ, ਕਾਵਿ ਅਦਿਨਿਪੁਣਤਾ ਨੂੰ ਅਭਿਵਿਅਕਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਇਥੇ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਚ ਸਾਹਿਤ ਪਦ,ਸਾਹਿਤ ਸ਼ਾਸਤਰ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋਇਆ ਜਾਪਦਾ ਹੈ।

4) ਕ੍ਰਿਆਕਲਪ - ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ ਸਮੀਖਿਆ ਦੀ ਵਿਦਿਆ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਾਮ ਕ੍ਰਿਆਕਲਪ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਦੂਜੇ ਧਾਰਿਆਂ ਨਾਮਾਂ ਨਾਲੋ ਪੁਰਾਣਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਡਾ. ਵੀ.ਰਾਘਵਨ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਭਾਮਹ ਨੇ ਦੰਡੀ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਨਾਮ ਕ੍ਰਿਆਕਲਪ ਸੀ। ਆਚਾਰੀਆ ਵਾਤਸਿਆਯਾਨ ਦੇ ਕਾਮਸੂਤ੍ਰ ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਚੌਂਸਟ ਕਲਾਂਵਾਂ ਵਿੱਚੋ ਇੱਕ ਨਾਮ ਕ੍ਰਿਆਕਲਪ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਨਾਮ ਕਾਵਿ ਕ੍ਰਿਆਕਲਪ ਦਾ ਸੰਖਿਪਤ ਰੂਪ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।

5) ਕਾਵਿ- ਸ਼ਾਸਤਰ - ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ ਸਮੀਖਿਆ ਦੀ ਵਿਦਿਆ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਉਪਰੋਕਤ ਚਾਰ ਨਾਂਵਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਇਸ ਵਿਦਿਆ ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਕੇਤਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਕਾਵਿ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਵਿਦਿਆ ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਹਿਣਾ ਬਿਲਕੁਲ ਢੁੱਕਵਾਂ ਅਤੇ ਉਪਯੁਕਤ ਜਾਪਦਾ ਹੈ।^[5]

ਸਾਰ ਰੂਪ ਚ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਕਾਵਿ ਸਮੀਖਿਆ ਦੀ ਵਿਦਿਆ ਲਈ ਅਥਵਾ ਅਲੰਕਾਰਸ਼ਾਸਤਰ, ਸੌਂਦਰਯਸ਼ਾਸਤਰ, ਸਾਹਿਤਸ਼ਾਸਤਰ, ਕ੍ਰਿਆਕਲਪ, ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਨੇਕ ਨਾਮ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਚਾਹੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਭਾਵਾਂ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਸਧਾਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਾਮ ਇੱਕ ਹੀ ਅਰਥ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਤੀ ਲਈ ਪ੍ਰਯੁਕਤ ਹੋਏ ਜਾਪਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਹੈ ਕਾਵਿ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਗ੍ਰੰਥ।

ਕਾਵਿ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ

ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਆਚਾਰੀਆ ਨੇ ਕਾਵਿ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪੱਖੋਂ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਅਨੇਕ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਹੈ।ਇਹਨਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਆਪਣੇ -ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ ਹਨ।

ਆਚਾਰੀਆ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਦੇ 'ਸਾਹਿਤਦਰਪਣ,ਵਿਦਿਆਨਾਥ ਦੇ 'ਪ੍ਰਤਾਪਦਰੁਦ੍ਰਯਸ਼ੋਭੂਸ਼ਣ'ਵਿੱਚ ਕਾਵਿ -ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਵੇਚਨ ਹਨ।ਆਚਾਰੀਆ ਭਾਮਹ ਦੇ 'ਕਾਵਿਆਲੰਕਾਰ,ਦੰਡੀ ਦੇ ਕਾਵਿਆਦਰਸ਼,ਵਾਮਨ ਦੇ ਕਾਵਿਆਲੰਕਾਰਸੂਤ੍ਰਵ੍ਰਿਤੀ,ਮੰਮਟ ਦੇ ਕਾਵਿਪ੍ਰਕਾਸ਼,ਜਗਨਨਾਥ ਦੇ ਰਸਗੰਗਾਧਰ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ 'ਚ ਨਾਟ੍ਰਯ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਵਿਵੇਚਨ ਵਿਦਮਾਨ ਹੈ।ਪਰ ਭਰਤ ਮੁਨੀ ਦੇ ਨਾਟ੍ਰਯਸ਼ਾਸਤ੍ਰ,ਧਨੰਜਯ ਦੇ ਦਸ਼ਰੂਪਕ ਰਾਮਚੰਦ੍ਰ -ਗੁਣਚੰਦ੍ਰ ਦੇ ਨਾਟ੍ਰਯਦਰਪਣ ਆਦਿ ਰਚਨਾਵਾਂ,'ਚ ਸਿਰਫ਼ 'ਨਾਟ੍ਰਯ 'ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਵਿਸ਼ੇ ਹੀ ਵਿਵੇਚਨ ਹਨ।^[6]

ਜਿਵੇ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਚਾਰੀਆ ਨੇ ਆਪਣੇ -ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਵਿਵੇਚਨ ਕੀਤਾ ਹੈ-ਆਚਾਰੀਆ ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਧੁਨੀਆਲੋਕ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ, ਕੁੰਤਕ ਦੇ ਵਕ੍ਰੋਕਤੀਜੀਵਿਤਮ 'ਚ ਵਕ੍ਰਕੋਤੀ ਦਾ,ਕੁਸ਼ੇਮੇਦ੍ਰ ਦੇ ਔਚਿਤਯਵਿਚਾਰਚ'ਚ ਸਿਰਫ਼ ਔਚਿਤਯ ਦਾ ਆਦਿ।

ਇੱਥੇ ਇਹ ਗਲ ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਗ੍ਰੰਥ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਟੀਕੇ ਵੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹਨ।ਹੁਣ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗ੍ਰੰਥ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ^[7]

ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਕਾਵਿ -ਸਮੀਖਿਆ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੇਠਲੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ 15 ਵਿਸ਼ੇ ਹਨ-

1 ਕਾਵਿ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਜਨ

2 ਕਾਵਿ ਦੇ ਹੇਤੂ

3 ਕਾਵਿ ਦਾ ਲਕ੍ਰਸ਼ਣ

4 ਕਾਵਿ ਦੇ ਭੇਦ

5 ਸ਼ਬਦ ਅਰਥ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿੱਤ੍ਰੀਆਂ

6 ਨਾਟ੍ਰਯ ਸੰਬੰਧੀ ਤੱਤ

7 ਰਸ

8 ਅਲੰਕਾਰ

9 ਰੀਤੀ

10 ਧੁਨੀ

11 ਵਕ੍ਰਕੋਤੀ

12 ਔਚਿਤਯ

13 ਕਾਵਿ ਦੀ ਆਤਮਾ

14 ਕਾਵਿਗਤ ਦੋਸ਼

15 ਕਾਵਿਗਤ ਗੁਣ

1 ਕਾਵਿ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਜਨ -

ਕਾਵਿ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ, ਧਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਗਿਆਨ ਲਈ, ਅਮੰਗਲ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ, ਤੁਰੰਤ ਪਰਮ- ਆਨੰਦ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਅਤੇ ਪ੍ਰੀਤਮਾਂ ਵਾਂਗ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।^[8]

ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਮਹੰਤ,ਮਨੋਰਥ,ਮਕਸਦ ਜਾਂ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹਰ ਹਰਕਤ ਅਥਵਾ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਮਕਸਦ ਜਰੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸਾਡਾ ਕੋਈ ਵੀ ਕੰਮ ਮਨੋਰਥਹੀਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।ਤਾਂ ਫਿਰ ਕਾਵਿ ਜਿਹੀ ਉੱਚੀ ਤੇ ਉਦਾਤ ( sublime)ਕਲਾ ਦਾ ਅਵੱਸ਼ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ।^[9]

ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ -ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਆਚਾਰੀਆ ਕਾਵਿ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਜਨ 'ਚਤੁਰਵਰਗ"ਨੂੰ ਹੀ ਮੰਨਿਆ ਹੈ(ਧਰਮ, ਅਰਥ, ਕਮ, ਮਕੋਸ਼ )

2 ਕਾਵਿ ਦੇ ਹੇਤੂ-

ਕਾਵਿ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਦੇ ਵਰਣਨ ਕਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਚਾਰੀਆ ਮੰਮਟ ਦੇ ਉਪਰੋਕਤ ਕਾਰਿਕਾ ਵਿੱਚ ਕਾਵਿ ਦੇ ਹੇਤੂ (ਕਾਰਣਾਂ) ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ, ਨਿਪੁੰਨਤਾ, ਅਭਿਆਸ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਮਿਲਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ਦਾ ਹੇਤੂ (ਕਾਰਣ)ਮੰਨਿਆ ਹੈ।

ਆਚਾਰੀਆ ਰੁਦ੍ਰਟ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਕਤੀ, ਵਿਉਤਪਤੀ ਤੇ ਅਭਿਆਸ ਦੀ ਤਿਕੜੀ ਹੀ ਕਾਵਿ -ਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਹੇਤੂ ਪ੍ਰੇਰਕ ਤੱਤ ਹੈ।^[10]

3 ਕਾਵਿ ਦਾ ਲਕ੍ਰਸ਼ਣ -

ਲਕ੍ਰਸ਼ਣ (ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ )-ਕਾਵਿ ਦੇ ਲਕ੍ਰਸ਼ਣ ਅਤੇ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਨ ਸਮੇਂ -ਸਮੇਂ ਤੇ ਕਾਵਿ ਆਚਾਰੀਆ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਜਤਨ ਕੀਤੇ ਹਨ।

ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ - ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ, ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਚਾਰੀਆ ਭਾਮਹ ਨੇ,"ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੇ ਸਹਭਾਵ ਨੂੰ 'ਕਾਵਿ 'ਆਖ ਕੇ" ਸਪਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦਾਂ 'ਚ ਕਾਵਿ ਦੇ ਲਕ੍ਰਸ਼ਣ ਅਤੇ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਉਲੀਕਿਆ ਹੈ

4 ਕਾਵਿ ਦੇ ਭੇਦ-

ਕਾਵਿ ਦੇ ਭੇਦਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਆਚਾਰੀਆ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਰਹੀ ਹੈ-ਜਿਵੇਂ

ਇਹਨਾਂ ਭੇਦਾਂ ਦੇ ਗਹਿਰੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਕਾਵਿ ਦੇ ਭੇਦਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠਲੇ ਰੂਪਾਂ 'ਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ-

1 'ਕਾਵਿ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਰੂਪ (ਵਿਧਾ)ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ।

2 'ਕਾਵਿ ਦੇ ਅਰਥ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ।

3 'ਕਾਵਿ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ।^[11]

5 ਸ਼ਬਦ -ਅਰਥ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵ੍ਰਿਤੀਆ-

ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ਬਦ -ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵੀ ਰਸ,ਅਲੰਕਾਰ ਆਦਿ ਤੱਤਾਂ ਜਿਹਨਾਂ ਹੀ ਮਹੱਤਵ ਰਖਦੀਆ ਹਨ।ਸ਼ਬਦ -ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਆਚਾਰੀਆ ਨੇ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ -

1 ਅਭਿਧਾ ਸ਼ਬਦ -ਸ਼ਕਤੀਆਂ

2 ਲਕ੍ਰਸ਼ਣ ਸ਼ਬਦ -ਸ਼ਕਤੀਆਂ

3 ਵਿਅੰਜਨਾ ਸ਼ਬਦ -ਸ਼ਕਤੀਆਂ

ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਅਗੋਂ ਕਈ ਭੇਦ ਦੱਸੇ ਗਏ ਹਨ।

7 ਰਸ-

ਭਰਤਮੁਨੀ ਨੂੰ ਰਸ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦਾ ਮੋਢੀ ਮੰਨਿਆ ਹੈ।(ਭਰਤਮੁਨੀ ਦਾ ਗ੍ਰੰਥ -ਨਾਟ੍ਰਯਸ਼ਾਸਤ੍ਰ )ਵਿਚ ਰਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।ਉਹ ਰਸ ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਦੀ ਆਤਮਾ ਮੰਨਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਆਚਾਰੀਆ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਸ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

1 ਸ਼੍ਰਿੰਗਾਰ ਰਸ

2 ਹਾਸਯ ਰਸ

3 ਕਰੁਣ ਰਸ

4 ਰੌਦ੍ਰ ਰਸ

5 ਵੀਰ ਰਸ

6 ਭਯਾਨਕ ਰਸ

7 ਬੀਭਤਸ ਰਸ

8 ਅਦਭੁਤ ਰਸ

9 ਸ਼ਾਂਤ ਰਸ

10 ਭਕਤੀ ਰਸ^[12]

8 ਅਲੰਕਾਰ-

ਅਲੰਕਾਰ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿਣੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਭਾਮਹ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥ - ਕਾਵਯਅਲੰਕਾਰ ) ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਹੈ।

ਭਾਮਹ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ"ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ 'ਮੁਟਿਆਰ ਦਾ ਮੂੰਹ ਸੋਹਣਾ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਗਹਿਣਿਆਂ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਵਿ ਦੇ ਸਰਸ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਉਹ ਕਾਵਿਗਤ ਉਪਮਾ ਆਦਿ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।"^[13]

9 ਰੀਤੀ -

ਰੀਤੀ ਬਾਰੇ ਆਚਾਰੀਆ ਵਾਮਨ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥ ਕਾਵਯਅਲੰਕਾਰੁਸਤ੍ਰਵਿਤ੍ਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ-

ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਚਾਹੇ ਆਚਾਰੀਆ ਵਾਮਨ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਰੀਤੀ ਤੱਤ ਦੀ ਖੋਜ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।ਫਿਰ ਵੀ ਵਾਮਨ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 'ਰੀਤੀ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟ ਵਿਵੇਚਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, "ਰੀਤੀ ਹੀ ਕਾਵਿ ਦੀ ਆਤਮਾ ਹੈ"ਕਿਹਾ ਹੈ।

10 ਧੁਨੀ -

ਧੁਨੀ ਬਾਰੇ ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥ ਧੁਨਿਆਲੋਕ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ-ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਕਰਮ ਵਿੱਚ ਚੌਥਾ ਸਥਾਨ ਬਣਦਾ ਹੈ,ਧੁਨੀ ਦਾ ਅਰਥ -ਅਰਥਾਤ ਜੋ ਧੁਨਿਤ ਕਰੇ ਜਾਂ ਕਰਾਏ ਉਸ ਵਿਅੰਜਕ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਧੁਨੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

11 ਵਕ੍ਰਕੋਤੀ -

ਵਕ੍ਰਕੋਤੀ ਜੀਵਿਤਮ ਗ੍ਰੰਥ ਕੁੰਤਕ ਨੇ ਲਿਖਿਆ -ਇਸ ਮਹੰਤ ਦਾ ਮੂਲ ਆਧਾਰ ਚਮਤਕਾਰ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਉਤਪਤੀ ਵਿਅੰਗ -ਕਥਨ ਅਤੇ ਵਕ੍ਰਕੋਤੀ (ਵਕ੍ਰ-ਵਿੰਗੀ-ਟੇਢੀ +ਉਕਤੀ -ਕਥਨ )ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ।

12 ਔਚਿਤਯ -

ਔਚਿੱਤ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਗ੍ਰੰਥ ਕ੍ਰਸ਼ੇਮੇਦ੍ਰ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ।

ਔਚਿੱਤ ਦਾ ਮੂਲ ਰੂਪ 'ਔਚਿਤਯ ਹੈ,ਉਚਿਤ ਹੋਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੀ ਔਚਿੱਤ ਹੈ।ਔਚਿੱਤ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ,ਢੁਕਵਾਂ ਹੋਣਾ, ਮੁਨਾਸਬ, ਵਾਜਬ, ਸਹੀ ਜਾਂ ਯੋਗ ਹੋਣਾ^[14]

13 ਕਾਵਿ ਦੀ ਆਤਮਾ -

ਕਾਵਿ ਦੀ ਆਤਮਾ ਤੋਂ ਮੁਰਾਦ ਕਾਵਿ ਦਾ ਉਹ ਬੁਨਿਆਦੀ -ਤੱਤ ਜਾਂ ਕੇਂਦਰੀ ਬਿੰਦੂ ਹੈਂ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਧਰਮ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਅਤੇ ਉਤਕ੍ਰਿਸ਼ਟਤਾ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।ਆਚਾਰੀਆ ਨੇ ਆਪ ਖੁਦ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੱਤ ਲਈ ਆਤਮਾ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ।^[15]

14 ਕਾਵਿਗਤ ਦੋਸ਼ -

ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ- ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਰਹਿਤ ਹੋਣਾ ਅਤਿ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਇਹ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਸਕੇ,ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਆਚਾਰੀਆ ਨੇ ਆਪਣੇ -ਆਪਣੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਵਿ ਦੇ ਕਈ ਸਾਰੇ ਦੋਸ਼ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਆਚਾਰੀਆ ਮੰਮਟ ਨੇ ਦੋਸ਼ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਸ਼ਬਦਦੋਸ਼,ਅਰਥਦੋਸ਼, ਰਸ ਦੋਸ਼,ਕਾਵਿਗਤ ਦੋਸ਼ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੇਦ ਕੀਤੇ ਹਨ,ਪਰ ਬਾਅਦ 'ਚ ਸ਼ਬਦਕੋਸ਼ ਦੇ ਪਦ -ਦੋਸ਼,ਪਦਾਂਸ਼ਦੋਸ਼,ਵਾਕਦੋਸ਼ ਕਹਿ ਕੇ ਤਿੰਨ ਭੇਦਾਂ ਦੀ ਗਣਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ।^[16]

15 ਕਾਵਿਗਤ ਗੁਣ-

ਕਾਵਿ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਕਾਵਿ ਦੇ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਗੁਣ ਬਾਰੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸ਼ੁਰੂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਵਿਗਤ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।'ਅਰਥਸ਼ਾਸਤ੍ਰ'ਦੇ ਲੇਖਕ ਚਾਣਕਯ (400ਈ ਪੂਰਵ)ਨੇ ਰਾਜਕੀਯ ਆਦੇਸ਼ 'ਚ,ਸੰਬੰਧ, ਪਰਿਪੂਰਣਤਾ,ਮਾਧੁਰਯ,ਔਦਾਰਯ ਅਤੇ ਸਪਸ਼ਟਤਾ -ਛੇ ਗੁਣ ਜਰੂਰੀ ਮੰਨੇ ਹਨ^[17]

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੋਟੇ ਤੌਰ ਸਾਰੇ ਆਚਾਰੀਆ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਨ ਤੇ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਾਵਿਗਤ ਦੇ ਤਿੰਨ ਗੁਣ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਦੇ ਹਨ-

1 ਮਾਧੁਰਯ

2 ਓਜ

3 ਪ੍ਰਸਾਦ।।

ਹਵਾਲੇ

↑ Gérard Genette Essays In Aesthetics, Volume 4 p.14 quuotation:
My program then was named "Theory of Literary Forms" — a title that I supposed to be less ambiguous for minds a little distant from this specialty, if it is one, than its (for me) synonym Poetics.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000013-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000014-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000015-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000016-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000017-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000018-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000019-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001A-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001B-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001C-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001D-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001E-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001F-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000020-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000021-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000022-QINU`"'</ref>" does not exist.

[1] Gérard Genette Essays In Aesthetics, Volume 4 p.14 quuotation:
My program then was named "Theory of Literary Forms" — a title that I supposed to be less ambiguous for minds a little distant from this specialty, if it is one, than its (for me) synonym Poetics.

[2] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000013-QINU`"'</ref>" does not exist.

[3] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000014-QINU`"'</ref>" does not exist.

[4] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000015-QINU`"'</ref>" does not exist.

[5] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000016-QINU`"'</ref>" does not exist.

[6] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000017-QINU`"'</ref>" does not exist.

[7] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000018-QINU`"'</ref>" does not exist.

[8] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000019-QINU`"'</ref>" does not exist.

[9] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001A-QINU`"'</ref>" does not exist.

[10] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001B-QINU`"'</ref>" does not exist.

[11] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001C-QINU`"'</ref>" does not exist.

[12] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001D-QINU`"'</ref>" does not exist.

[13] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001E-QINU`"'</ref>" does not exist.

[14] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001F-QINU`"'</ref>" does not exist.

[15] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000020-QINU`"'</ref>" does not exist.

[16] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000021-QINU`"'</ref>" does not exist.

[17] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000022-QINU`"'</ref>" does not exist.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]