ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ

ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਮੰਦਿਰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ (ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ: گوردوارہ شہید بھائی تارو سنگھ) ਜਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਅਸਥਾਨ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਜੀ[1][2] ਲਾਹੌਰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਨੌਲੱਖਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹੈ, ਜੋ ਉਸ ਥਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[3][4][5][6] ਇਹ ਅਸਥਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਮਸਜਿਦ ਦੇ ਗਰਾਊਂਡ 'ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ 1850 ਵਿੱਚ ਮਾਲਕੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਵਿਵਾਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ[7] ਪਹਿਲਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ, ਅਦਾਲਤਾਂ ਨੇ ਅਸਥਾਨ 'ਤੇ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ।[8] ਜਦੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਟੋਲੇ ਨੇ 7-8 ਜੁਲਾਈ 1935 ਨੂੰ ਮਸਜਿਦ ਢਾਹ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਫਿਰਕੂ ਦੰਗੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ।[9] ਦਸੰਬਰ 2022 ਵਿੱਚ, ਸਰਕਾਰੀ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ, ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਸਜਿਦ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਟਿਕਾਣਾ

ਸੋਧੋ

ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨੌਲੱਖਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਹੈ।[10][11][12][13]

ਇਤਿਹਾਸ

ਸੋਧੋ

ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਮਸਜਿਦ ਦੇ ਗਰਾਊਂਡ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ,[14][15][16][17] ਜੋ ਕਿ ਫਲਕ ਬੇਗ ਖਾਨ ਨੇ 1722 ਵਿੱਚ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।[18] ਮਸਜਿਦ ਸੂਫੀ ਸੰਤ ਪੀਰ ਸ਼ਾਹ ਕਾਕੂ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ਦੇ ਅਹਾਤੇ 'ਤੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ।[19] ਭੰਗੀ ਮਿਸਲ ਦੇ ਅਧੀਨ 1762 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਮਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ,[20][21] ਅਤੇ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਨਵਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮਸਜਿਦ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਅਤੇ ਪੀਰ ਸ਼ਾਹ ਕਾਕੂ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ਦੇ ਕੋਲ਼ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।[22] ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਮਸਜਿਦ ਤੁਰੰਤ ਨਹੀਂ ਢਾਹੀ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ। [23] ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ 1849 ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਹਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ,[14] ਜਗ੍ਹਾ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਲਈ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਟੀਸ਼ਨ ਪਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।

ਮਹੱਤਵ

ਸੋਧੋ
 
ਸ਼ਹੀਦੀ ਅਸਥਾਨ `ਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇੱਕ ਡਾਇਓਰਾਮਾ

ਇਹ "ਸ਼ਹੀਦੀ ਅਸਥਾਨ" ਉਸ ਥਾਂ 'ਤੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਨ ਨੇ 1745 ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੇਸ ਕਟਵਾਉਣ ਜਾਂ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਦੀ ਖੋਪੜੀ ਉਤਰਵਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।[24] ਸਿੱਖ ਸੂਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਖੋਪੜੀ ਕੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਅਸਹਿ ਦਰਦ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਪਿਸ਼ਾਬ ਕਰਨ ਤੋਂ ਅਸਮਰਥ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।[25] ਆਖ਼ਰੀ ਉਪਾਅ ਵਜੋਂ, ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਲਈ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਤੋਂ ਮੁਆਫ਼ੀ ਦੀ ਭੀਖ ਮੰਗੀ। ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਨ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਜੁੱਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਾਰੇ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਹਾਲਤ ਸੁਧਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਜੁੱਤੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਨਾਲ ਖਾਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਠੀਕ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਦੇ 22 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਮਰ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਹੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੀ 1 ਜੁਲਾਈ 1745 ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ।[26]

ਵਿਵਾਦ

ਸੋਧੋ

1849 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ, ਮਸਜਿਦ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਪਟੀਸ਼ਨ 1849 ਵਿੱਚ ਨੂਰ ਅਹਿਮਦ ਨੇ ਪਾਈ ਸੀ[27][28] ਬਰਤਾਨਵੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਅਸਥਾਨ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਜਿਉਂ ਦਾ ਤਿਉਂ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ,[28] ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਬਣੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।[29] ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ 22 ਦਸੰਬਰ 1927 ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।[30] ਅੰਜੁਮਨ-ਏ-ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਸਕੱਤਰ ਸਈਅਦ ਮੋਹਸਿਨ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸਿੱਖ ਮਾਲਕੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਪੀਲ 1934 ਵਿੱਚ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ,[31] ਅਤੇ 8 ਜੁਲਾਈ 1935 ਨੂੰ ਮਸਜਿਦ ਢਾਹ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ,[28] ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ।[32] ਇਸ ਗੱਲ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਫਿਰਕੂ ਦੰਗੇ ਭੜਕਾ ਦਿੱਤੇ।[32] 1938 ਵਿਚ, ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕ ਹੋਰ ਅਪੀਲ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।[33] ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧੀਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਫਜ਼ਲ-ਏ-ਹੁਸੈਨ, ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜਗ੍ਹਾ 'ਤੇ ਦਾਅਵਾ ਛੱਡਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ,[28] ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਕਿ ਫਿਰਕੂ ਅੰਦੋਲਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪੱਖੀ ਯੂਨੀਅਨਿਸਟਾਂ ਦੇ ਕਾਜ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਏਗਾ।[28]

ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਖ਼ਾਲੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸਿੱਖ ਅਸਥਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। 1950 ਵਿਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਮੁੜ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਅਪੀਲ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਮਸਜਿਦ ਵਿਚ ਬਦਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[34] 1980 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਪੀਲ ਵੀ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।[34] ਜਨਰਲ ਮੁਹੰਮਦ ਜ਼ਿਆ-ਉਲ-ਹੱਕ ਨੇ ਇਹ ਜਗ੍ਹਾ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।[35] ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਵਾਲ਼ੀ ਥਾਂ 'ਤੇ 2004 ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਇਮਾਰਤ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ[34]

ਸਾਲ 2012 ਤੋਂ ਸੋਹੇਲ ਬੱਟ ਗਰੁੱਪ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਨੌਲੱਖਾ ਬਜ਼ਾਰ ਦੀ ਮਾਰਕੀਟ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਦੀ 90 ਫੀਸਦੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਮਜ਼ਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ 600 ਵਰਗ ਗਜ਼ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚੋਂ 18 ਤੋਂ 20 ਵਰਗ ਗਜ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਕੱਪੜਾ ਤਾਣ ਕੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।[36][37][38] 16 ਜੁਲਾਈ 2011 ਨੂੰ ਸ਼ਬ-ਏ-ਬਰਾਤ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਦਿਹਾੜੇ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿਚ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਬਰਸੀ ਵੀ ਉਸੇ ਦਿਨ ਸੀ।[39][40]

ਜੁਲਾਈ 2020

ਸੋਧੋ

ਜੁਲਾਈ 2020 ਵਿੱਚ, ਸੋਹੇਲ ਬੱਟ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਮੌਲਵੀ ਅਤੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਵੀਡੀਓ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹ ਜ਼ਮੀਨ ਸ਼ਾਹ ਕਾਕੂ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ਅਤੇ ਪਿਛਲੀ ਮਸਜਿਦ ਦੀ ਹੈ।[41] ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੁਖੀ ਗੋਪਾਲ ਚਾਵਲਾ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਮਾਲਕੀ ਦੇ ਸਬੂਤ ਦੇ ਪੀਰ ਸ਼ਾਹ ਕਾਕੂ ਦੀ ਦਰਗਾਹ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।[42] ਬੱਟ 'ਤੇ 2012 ਵਿਚ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਲਈ ਅਲਾਟ ਕੀਤੀ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।[43]

ਬੱਟ ਦੀਆਂ ਧਮਕੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕੁਝ ਭਾਰਤੀ ਅਖਬਾਰਾਂ ਨੇ ਖਬਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਮਸਜਿਦ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਹੈ।[44][45][46] ਭਾਰਤੀਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਮਸਜਿਦ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੀ "ਕੋਸ਼ਿਸ਼" ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ।[47] ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰਾਲੇ ਨੇ 27 ਜੁਲਾਈ 2020 ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਕੋਲ "ਅਸਥਾਨ ਨੂੰ ਮਸਜਿਦ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ" ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ 'ਤੇ ਵਿਰੋਧ ਦਰਜ ਕਰਵਾਇਆ।[48] ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਸੁਹੇਲ ਬੱਟ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਸਖ਼ਤ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਹੈ।[49]

ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ

ਸੋਧੋ

ਹਵਾਲੇ

ਸੋਧੋ
  1. ↑ "India objects to Pakistan's decision to convert Lahore gurdwara into mosque". 28 July 2020.
  2. ↑ "Lahore gurdwara to be made mosque? | India News - Times of India".
  3. ↑ "Gurdwara Sri Shaheed Ganj Bhai Taru: Discover Sikhism". discoversikhism.com. Retrieved 2019-11-28.
  4. ↑ "GURDWARA SHAHID GANJ BHAI TARU SINGH (PAKISTAN)". Shiromani Gurdwara Parbandhak Committee. Retrieved 2019-11-28.
  5. ↑ Alpjan: A Chronicle of Minorities (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Social Advancement and Development Trust. 2006.
  6. ↑ The Sikh Review (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Sikh Cultural Centre. 2004.
  7. ↑ Ahmed, Hilal (2015-06-03). Muslim Political Discourse in Postcolonial India: Monuments, Memory, Contestation (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Routledge. ISBN 978-1-317-55955-9.
  8. ↑ "Explained: Behind row over Pakistan 'gurdwara conversion', a video and a dispute that began in 1880s". The Indian Express (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 2020-07-30. Retrieved 2020-08-03.
  9. ↑ Daniyal, Shoaib. "A mosque dispute in colonial Lahore could hold lessons for the Babri Masjid case". Scroll.in (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). Retrieved 2020-07-28.
  10. ↑ "274th martyrdom anniversary of Shaheed Bhai Taru Singh observed in Pakistan". www.sikh24.com. 18 July 2019. Retrieved 2019-11-28.
  11. ↑ Singh, Preetam; Q.C. (2003). Baisakhi Of The Khalsa Panth (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Hemkunt Press. ISBN 978-81-7010-327-1.
  12. ↑ "I'm treated like a dog, alleges pro-Khalistani leader Gopal Singh Chawla". Business Standard India. 2019-07-17. Retrieved 2019-11-28.
  13. ↑ Lari, Yasmeen (2003). Lahore: Illustrated City Guide (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Heritage Foundation Pakistan. ISBN 978-969-8655-01-3.
  14. ↑ 14.0 14.1 Ahmed, Hilal (2015-06-03). Muslim Political Discourse in Postcolonial India: Monuments, Memory, Contestation (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Routledge. ISBN 978-1-317-55955-9.
  15. ↑ Macpherson, William; Cowell, Herbert; Talbot, Arthur Maynard (1940). The Law Reports : Indian Appeals: Being Cases in the Privy Council on Appeal from the East Indies (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Council of Law Reporting.
  16. ↑ Limaye, Madhu (1994). Religious Bigotry: A Threat to Ordered State (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Ajanta Publications. ISBN 978-81-202-0409-6.
  17. ↑ Imy, Kate (2019-12-10). Faithful Fighters: Identity and Power in the British Indian Army (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Stanford University Press. ISBN 978-1-5036-1075-0.
  18. ↑ Narang, Gokul Chand (1956). Transformation of Sikhism (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). New Book Society of India.
  19. ↑ Journal of Sikh Studies (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Department of Guru Nanak Studies, Guru Nanak Dev University. 1975.
  20. ↑ Noorani, Abdul Gafoor Abdul Majeed (2003). The Babri Masjid Question, 1528-2003: A Matter of National Honour (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Tulika Books. ISBN 978-81-85229-78-2.
  21. ↑ Fyzee, Asaf Ali Asghar (2008). Outlines of Muhammadan Law (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-569169-6.
  22. ↑ Ahmed, Hilal (2015-06-03). Muslim Political Discourse in Postcolonial India: Monuments, Memory, Contestation (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Routledge. ISBN 978-1-317-55954-2.
  23. ↑ Ahmad, Syed Nur (2019-08-30). From Martial Law To Martial Law: Politics In The Punjab, 1919-1958 (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Routledge. ISBN 978-0-429-71656-0.
  24. ↑ "Bhai Taru Singh Ji". Amritsarovar (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). 2015-07-18. Archived from the original on 2019-11-28. Retrieved 2019-11-28.
  25. ↑ Singh, Harjeet (2009). Faith & Philosophy of Sikhism. Gyan Publishing House. p. 159. ISBN 9788178357218.
  26. ↑ Iqbal Qaiser. "Gurudwara Shaheed Ganj Bhai Taru Singh". All About Sikhs. Archived from the original on 2006-11-05.
  27. ↑ The Herald (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). July 2007.
  28. ↑ 28.0 28.1 28.2 28.3 28.4 Daniyal, Shoaib. "A mosque dispute in colonial Lahore could hold lessons for the Babri Masjid case". Scroll.in (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). Retrieved 2020-07-28.
  29. ↑ Ahmed, Hilal (2015-06-03). Muslim Political Discourse in Postcolonial India: Monuments, Memory, Contestation (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Routledge. ISBN 978-1-317-55954-2.
  30. ↑ Narang, Gokul Chand (1956). Transformation of Sikhism (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). New Book Society of India.
  31. ↑ Ahmad, Syed Nur (2019-08-30). From Martial Law To Martial Law: Politics In The Punjab, 1919-1958 (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Routledge. ISBN 978-0-429-71656-0.
  32. ↑ 32.0 32.1 Sueur, James D. Le (2003). The Decolonization Reader (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Psychology Press. ISBN 978-0-415-23117-6.
  33. ↑ Mirza, Sarfaraz Hussain (1991). The Punjab Muslim Students Federation, 1937-1947: A Study of the Formation, Growth, and Participation in the Pakistan Movement (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). National Institute of Historical and Cultural Research. ISBN 978-969-415-026-0.
  34. ↑ 34.0 34.1 34.2 Khalid, Haroon. "Ayodhya parallel: A gurdwara in Lahore was at the core of a bitter battle between Sikhs and Muslims". Scroll.in (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). Retrieved 2020-07-28.
  35. ↑ Gadre, G. D. (1990). The Role of Islam in South Asia (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Al Fatiha Foundation. p. 77.
  36. ↑ Rana, Yudhvir. "Market committee of Lahore encroach upon gurdwara land". The Times of India (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2019-11-28.
  37. ↑ "No Muslim shrine in gurdwara". The Tribune. Archived from the original on 2017-07-18. Retrieved 2019-11-28.
  38. ↑ "SGPC to send 5-member team to Pakistan". The Tribune. Archived from the original on 2021-01-26. Retrieved 2019-11-28.
  39. ↑ "Sikhs kept out of their own temple for Shab-e-Barat". The Express Tribune (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 2011-07-17. Retrieved 2019-11-28.
  40. ↑ "Sikh community in Lahore prevented from celebrating festival". Deccan Herald (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 2011-07-17. Retrieved 2019-11-28.
  41. ↑ "Muslim cleric in Lahore threatens Sikh community, aims to occupy gurudwara land". BW Businessworld (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2020-07-28. Sohail claims that the land on which Gurdwara Shaheed Bhai Taru Singh and its adjoining 4-5 kanals of Gurdwara land belong to Mazar of Muslim prophet Hazrat Shah Kaku Chesti and adjoining Masjid Shaheed Ganj.{{cite web}}: CS1 maint: url-status (link)
  42. ↑ Paayel. "India protested over Gurudwara in Lahore being converted into a mosque". Inventiva (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). Archived from the original on 2020-07-28. Retrieved 2020-07-28. Sohail Butt stated, "Gopal Singh Chawla had accused Pakistan while confronting at the premises of this Mazar last year. Why are Sikhs turning out to be evil men? What is the reason behind the evolution of Sikh gurudwaras in the past 10-15 years? Pakistan was created on a two-nation theory and is intolerable as when Chawla warns us that he will come with a group of Sikhs and obtain the land belonging to Mazar". He added, "Pakistan is a Muslim country and we are faithful to this country and Islam and this holy site. Gopal Singh Chawla is a liar who is threatening us for this site. He was showing his authority on this land, but he must show some proof that this place belongs to the Sikhs". Share this:
  43. ↑ Rana, Yudhvir (December 25, 2012). "Market committee of Lahore encroach upon gurdwara land". The Times of India (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2020-07-28.
  44. ↑ "India Protests Pak Move To Convert Gurdwara Into Mosque In Lahore". NDTV.com. Retrieved 2020-07-28.
  45. ↑ "India protests against Pakistan's move to convert Sikh gurdwara into mosque in Lahore". Deccan Chronicle (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 2020-07-28. Retrieved 2020-07-28.
  46. ↑ "India protests Pak's attempt to convert Lahore gurdwara into mosque". Malaysia Sun (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Archived from the original on 2020-07-28. Retrieved 2020-07-28.
  47. ↑ "Punjab CM Amarinder Singh condemns attempt to convert Pakistan gurdwara into mosque". Hindustan Times (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 2020-07-28. Retrieved 2020-07-28. Punjab chief minister Amarinder Singh on Tuesday condemned attempts to convert a historic gurdwara into a mosque in Pakistan's Lahore and called upon the Centre to communicate the state's concerns to the neighbouring country.{{cite web}}: CS1 maint: url-status (link)
  48. ↑ "India lodges protest with Pak over reported attempts to convert Lahore gurdwara into mosque". BW Businessworld (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2020-07-28. India on Monday lodged a strong protest with Pakistan High Commission over reports of attempts being made to convert Gurdwara 'Shahidi Asthan' in Lahore into a mosque, Ministry of External Affairs spokesperson Anurag Srivastava said.{{cite web}}: CS1 maint: url-status (link)
  49. ↑ Singh, Surjit (2020-07-28). "Sikhs in Pakistan want Imran Khan government to tackle Lahore gurdwara row at its own level: PSGPC". Hindustan Times. Retrieved 2020-07-28.
"https://pa.wikipedia.org/w/index.php?title=ਗੁਰਦੁਆਰਾ_ਸ਼ਹੀਦ_ਭਾਈ_ਤਾਰੂ_ਸਿੰਘ&oldid=766042" ਤੋਂ ਲਿਆ