ਜੈਸਲਮੇਰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਜੈਨ ਮੰਦਰ

ਜੈਸਲਮੇਰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਜੈਸਲਮੇਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸੱਤ ਜੈਨ ਮੰਦਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਹੈ। ਜੈਸਲਮੇਰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਯੂਨੈਸਕੋ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤ ਸਥਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਜੈਨ ਮੰਦਰਾਂ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ।^[1] ਮੰਦਰ ਆਪਣੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਇਤਿਹਾਸ

ਜੈਸਲਮੇਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ 12-16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਪੀਲੇ ਰੇਤਲੇ ਪੱਥਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸੱਤ ਜੈਨ ਮੰਦਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਕੰਪਲੈਕਸ ਹੈ।^[1]^[2]^[3]^[4] ਚੰਦਰਪ੍ਰਭਾ ਮੰਦਰ 1509 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।^[5] ਮੇਰਟਾ ਦੇ ਅਸਕਰਨ ਚੋਪੜਾ ਨੇ ਸੰਭਵਨਾਥ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੰਦਿਰ ਬਣਾਇਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 600 ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੂਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਭੰਡਾਰ (ਮਹਾਨ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ) ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭੋਜਪਤਰਾ ਅਤੇ ਤਾਡਪੁਤਰ ਉੱਤੇ ਲਿਖੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹਨ।^[6] ਇੱਥੇ ਲਗਭਗ 1,000 ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਹਨ ਜੋ ਪਾਮ ਦੇ ਪੱਤੇ 'ਤੇ ਪੇਂਟ ਕੀਤੇ ਲੱਕੜ ਦੇ ਢੱਕਣਾਂ ਨਾਲ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ 12ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਹਨ।^[7]^[8] ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਪੇਂਟਿੰਗਜ਼, ਜੋਤਿਸ਼ ਚਾਰਟ, ਅਤੇ ਦਰੋਣਾਚਾਰੀਆ ਦੀ ਓਘਨਿਰਯਕਤਿਵਰਤੀ ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਪੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।^[9] ਚੋਪੜਾ ਪੰਜਾਜੀ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਸ਼ਟਪਧ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਇਆ।^[6]

ਇਮਾਰਤ ਕਲਾ

ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਮੰਦਰ ਵਿਖੇ ਤੋਰਾਨਾ

ਜੈਸਲਮੇਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸੱਤ ਜੈਨ ਮੰਦਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕੰਪਲੈਕਸ ਹੈ। ਜੈਸਲਮੇਰ ਦੇ ਇਹ ਜੈਨ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦਾ ਅਜੂਬਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਦੇ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਮੰਦਰ, ਸੰਭਵਨਾਥ ਮੰਦਰ, ਸ਼ੀਤਲਨਾਥ ਮੰਦਰ, ਸ਼ਾਂਤੀਨਾਥ ਅਤੇ ਕੁੰਥੁਨਾਥ ਮੰਦਰ, ਚੰਦਰਪ੍ਰਭਾ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਭਾਨਾਥ ਮੰਦਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।^[7]^[10]

ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਫ੍ਰੈਸਕੋ, ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਅਤੇ ਵੇਰਵੇ ਦੇ ਹੋਰ ਰੂਪ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਹਨ, ਮੰਦਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਲਵਾੜਾ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਹਨ।^[5]^[11]^[12]

ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਮੰਦਰ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁੰਦਰ ਮੰਦਰ ਹੈ। ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਲੇ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਸੱਪ ਦੇ ਹੁੱਡ ਦੇ ਨਾਲ ਕਈ ਸਿਰ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੋਧੁਰਵਾ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਹੈ।^[13] ਮੰਦਰ ਕਾਰੀਗਰੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਮੀਰ ਹੈ।^[14] ਗਰਭਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਕੰਧ 'ਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੀ ਉੱਕਰੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਮੰਦਰ ਦੇ ਸ਼ਿਖਰ ਨੂੰ ਅਮਲਕਾ ਨਾਲ ਤਾਜ ਪਹਿਨਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।^[15] ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਜਾਵਟੀ ਦਲਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਅਸਥਾਨ 52 ਛੋਟੇ ਧਰਮ ਅਸਥਾਨਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।^[16]

ਚੰਦਰਪ੍ਰਭਾ ਮੰਦਿਰ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਵਾਲਾ ਮੰਡਪ ਹੈ। ਰਿਸ਼ਭਨਾਥ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਕੱਚ ਦੀਆਂ ਅਲਮਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਿਸ਼ਭਨਾਥ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਦੇ ਦੋ ਮੰਦਰਾਂ ਭਾਵ ਸ਼ਾਂਤੀਨਾਥ ਅਤੇ ਕੁੰਥੂਨਾਥ ਵਿੱਚ ਸੁੰਦਰ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।^[5] ਅਸ਼ਟਪਧ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਨੂੰ, ਕਾਲੀ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਮੀ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਹਨ।^[16]