ਜੈਸਲਮੇਰ ਕਿਲ੍ਹਾ

ਜੈਸਲਮੇਰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਜੈਸਲਮੇਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ "ਜੀਵਤ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ" ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਾਰਕਸੋਨ, ਫਰਾਂਸ), ਕਿਉਂਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਇੱਕ ਚੌਥਾਈ ਹਿੱਸਾ ਅਜੇ ਵੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।^[1] ਇਸਦੇ 860 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਬਿਹਤਰ ਹਿੱਸੇ ਲਈ, ਕਿਲ੍ਹਾ ਜੈਸਲਮੇਰ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਸੀ। ਜੈਸਲਮੇਰ ਦੀ ਵਧਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਣ ਲਈ ਕਿਲੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਪਹਿਲੀ ਬਸਤੀਆਂ, 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ ਦੱਸੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।^[1]

ਜੈਸਲਮੇਰ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਹੈ, ਜੋ 1156 ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਰਾਜਪੂਤ^[2] ਰਾਵਲ ( ਸ਼ਾਸਕ ) ਜੈਸਲ ਦੁਆਰਾ ਈ.^[1]

ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੀਲੇ ਰੇਤਲੇ ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਦਿਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਤਿੱਖੇ ਸ਼ੇਰ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸ਼ਹਿਦ-ਸੋਨੇ ਵਿੱਚ ਫਿੱਕਾ ਪੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਪੀਲੇ ਮਾਰੂਥਲ ਵਿੱਚ ਛਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨੂੰ ਸੋਨਾਰ ਕਿਲਾ ਜਾਂ ਗੋਲਡਨ ਫੋਰਟ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।^[3] ਸੋਨਾਰ ਕਿਲਾ (ਸੁਨਹਿਰੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਲਈ ਬੰਗਾਲੀ) ਨਾਮ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸੇ ਨਾਮ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਬੰਗਾਲੀ ਫਿਲਮ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਉੱਘੇ ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ਸਤਿਆਜੀਤ ਰੇ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ੂਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਕਿਲ੍ਹਾ ਤ੍ਰਿਕੁਟਾ ਪਹਾੜੀ 'ਤੇ ਮਹਾਨ ਥਾਰ ਮਾਰੂਥਲ ਦੇ ਰੇਤਲੇ ਫੈਲਾਅ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਤ੍ਰਿਕੁਟਗੜ੍ਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਅੱਜ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਕਿਨਾਰੇ ਦੇ ਨਾਲ ਸਥਿਤ ਹੈ ਜੋ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਰੱਖਦਾ ਹੈ; ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਹਾੜੀ ਟਿਕਾਣਾ ਇਸ ਦੇ ਕਿਲੇਬੰਦੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਟਾਵਰਾਂ ਨੂੰ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਕਈ ਮੀਲਾਂ ਤੱਕ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।^[4]

2013 ਵਿੱਚ, ਫਨੋਮ ਪੇਨ, ਕੰਬੋਡੀਆ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤ ਕਮੇਟੀ ਦੇ 37ਵੇਂ ਸੈਸ਼ਨ ਵਿੱਚ, ਜੈਸਲਮੇਰ ਕਿਲ੍ਹੇ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਪੰਜ ਹੋਰ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਨੂੰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਸਮੂਹ ਪਹਾੜੀ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਯੂਨੈਸਕੋ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤ ਸਥਾਨ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਇਤਿਹਾਸ

ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਕਿਲੇ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼

ਦੰਤਕਥਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਲ੍ਹਾ ਰਾਵਲ ਜੈਸਲ, ਇੱਕ ਭਾਟੀ ਰਾਜਪੂਤ, ਦੁਆਰਾ 1156 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।^[5] ਕਹਾਣੀ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸਨੇ ਲੋਧਰੁਵਾ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੇ ਨਿਰਮਾਣ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਜੈਸਲ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਜਦੋਂ ਜੈਸਲ ਨੇ ਜੈਸਲਮੇਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ।

1299 ਈਸਵੀ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ, ਰਾਵਲ ਜੈਤ ਸਿੰਘ I ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਲਜੀ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਉੱਤੇ ਭਾਟੀ ਦੇ ਛਾਪੇ ਦੁਆਰਾ ਭੜਕਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ, ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹਾਰ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਭਾਟੀ ਰਾਜਪੂਤ ਔਰਤਾਂ ਨੇ 'ਜੌਹਰ' ਦਾ ਵਚਨਬੱਧ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਮੂਲਰਾਜ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਮਰਦ ਯੋਧੇ ਸੁਲਤਾਨ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਘਾਤਕ ਅੰਤ ਹੋਇਆ। ਸਫਲ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ, ਕਿਲ੍ਹਾ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ, ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਬਚੇ ਹੋਏ ਭਾਟੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਮੁੜ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ।^[6]

ਰਾਵਲ ਲੁਨਾਕਰਨ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ, ਲਗਭਗ 1530-1551 ਈਸਵੀ, ਇੱਕ ਅਫਗਾਨ ਮੁਖੀ ਅਮੀਰ ਅਲੀ ਦੁਆਰਾ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਰਾਵਲ ਨੂੰ ਜਾਪਿਆ ਕਿ ਉਹ ਹਾਰੀ ਹੋਈ ਲੜਾਈ ਲੜ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਜੌਹਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦੁਖਦਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਅਤੇ ਜੈਸਲਮੇਰ ਦੀ ਫੌਜ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਜੇਤੂ ਹੋ ਗਈ।

1541 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ, ਰਾਵਲ ਲੁਨਾਕਰਨ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਸਮਰਾਟ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨਾਲ ਵੀ ਲੜਾਈ ਕੀਤੀ ਜਦੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਨੇ ਅਜਮੇਰ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਕਿਲ੍ਹੇ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ।^[7] ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਧੀ ਨੂੰ ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ 1762 ਤੱਕ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕੀਤਾ^[8]

ਇਹ ਕਿਲ੍ਹਾ 1762 ਤੱਕ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਹੇਠ ਰਿਹਾ, ਜਦੋਂ ਮਹਾਰਾਵਲ ਮੂਲਰਾਜ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।

ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਅਤੇ ਮੂਲਰਾਜ ਵਿਚਕਾਰ 12 ਦਸੰਬਰ 1818 ਨੂੰ ਹੋਈ ਸੰਧੀ ਨੇ ਮੂਲਰਾਜ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। 1820 ਵਿੱਚ ਮੂਲਰਾਜ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਦੇ ਪੋਤਰੇ ਗਜ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ।^[8]

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਆਗਮਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਸਮੁੰਦਰੀ ਵਪਾਰ ਦੇ ਉਭਾਰ ਅਤੇ ਬੰਬਈ ਦੀ ਬੰਦਰਗਾਹ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੇ ਜੈਸਲਮੇਰ ਦੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਆਰਥਿਕ ਗਿਰਾਵਟ ਵੱਲ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵਪਾਰਕ ਮਾਰਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਸਥਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ, ਜੈਸਲਮੇਰ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਰਣਨੀਤਕ ਮਹੱਤਤਾ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚਕਾਰ 1965 ਅਤੇ 1971 ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਦੌਰਾਨ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।^{[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]}

ਹਾਲਾਂਕਿ ਜੈਸਲਮੇਰ ਦਾ ਕਸਬਾ ਹੁਣ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਪਾਰਕ ਸ਼ਹਿਰ, ਜਾਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਫੌਜੀ ਚੌਕੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਅਜੇ ਵੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਸਥਾਨ ਵਜੋਂ ਮਾਲੀਆ ਕਮਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਜੈਸਲਮੇਰ ਦੀ ਪੂਰੀ ਆਬਾਦੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਪੁਰਾਣੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 4,000 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਸਨੀਕ ਆਬਾਦੀ ਬਰਕਰਾਰ ਹੈ ਜੋ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਤੇ ਰਾਜਪੂਤ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਨ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਦੇ ਭਾਟੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਲਈ ਕਾਰਜਬਲ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਸੇਵਾ ਨੇ ਫਿਰ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਪਹਾੜੀ ਦੀ ਚੋਟੀ 'ਤੇ ਅਤੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ।^[4] ਖੇਤਰ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਵਾਧੇ ਦੇ ਨਾਲ, ਕਸਬੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਸਨੀਕ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਤ੍ਰਿਕੁਟਾ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਏ। ਉਥੋਂ ਕਸਬੇ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ, ਅਤੇ ਹੇਠਾਂ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ ਹੈ।

ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ

ਕਿਲ੍ਹਾ 1,500 ft (460 m) ਹੈ ਲੰਬੀ ਅਤੇ 750 ft (230 m) ਚੌੜਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਹਾੜੀ 'ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ 250 ft (76 m) ਦੀ ਉਚਾਈ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ 15 ft (4.6 m) ਹੈ ਉੱਚੀ ਕੰਧ ਜੋ ਕਿਲੇ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਰਿੰਗ ਨੂੰ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਇਸਦੇ ਤੀਹਰੀ ਰਿੰਗ ਵਾਲੇ ਰੱਖਿਆ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਅੰਦਰ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਬੁਰਜ ਜਾਂ ਬੁਰਜ ਇੱਕ ਰੱਖਿਆਤਮਕ ਅੰਦਰੂਨੀ-ਕੰਧ ਦਾ ਘੇਰਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਲਗਭਗ 2.5 mi (4.0 km) ਹੈ। ਲੰਬਾ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਹੁਣ 99 ਬੁਰਜ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 92 1633-47 ਦੀ ਮਿਆਦ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ ਜਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕਸਬੇ ਦੇ ਚਾਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਜਾਂ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵੀ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਪਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਾਖੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।^[8] ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਅਤੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦੇ ਹੋਰ ਨੁਕਤੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ:

ਸੁਰਜ ਪੋਲ, ਜੈਸਲਮੇਰ ਕਿਲੇ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ
ਚਾਰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਲੰਘਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਹੁੰਚ ਦੇ ਨਾਲ ਸਥਿਤ ਹੈ।
ਰਾਜ ਮਹਿਲ ਪੈਲੇਸ, ਜੈਸਲਮੇਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਵਲ ਦਾ ਸਾਬਕਾ ਨਿਵਾਸ।
ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਦਾ ਗਲਿਆਰਾ - ਜੈਸਲਮੇਰ ਦਾ ਕਿਲਾ
ਜੈਨ ਮੰਦਰ : ਜੈਸਲਮੇਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦਰ, 12-16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਪੀਲੇ ਰੇਤਲੇ ਪੱਥਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ 7 ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਹਨ।^[9]^[10] ਮੇਰਟਾ ਦੇ ਅਸਕਰਨ ਚੋਪੜਾ ਨੇ ਸੰਭਵਨਾਥ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੰਦਰ ਬਣਾਇਆ। ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੁਰਾਣੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਲ 600 ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੂਰਤੀਆਂ ਹਨ।^[11] ਚੋਪੜਾ ਪੰਜਾਜੀ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਸ਼ਟਪਧ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਇਆ।^[11]
ਜੈਸਲਮੇਰ ਦਾ ਲਕਸ਼ਮੀਨਾਥ ਮੰਦਿਰ, ਲਕਸ਼ਮੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ।
ਜੈਸਲਮੇਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਹਵੇਲੀ
ਕਈ ਵਪਾਰੀ ਹਵੇਲੀਆਂ। ਇਹ ਵੱਡੇ ਘਰ ਹਨ ਜੋ ਅਕਸਰ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਕਸਬਿਆਂ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਮੀਰ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਰੇਤਲੇ ਪੱਥਰ ਦੀ ਸਜਾਵਟੀ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਨਾਲ। ਕੁਝ ਹਵੇਲੀਆਂ ਕਈ ਸੌ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਹਨ। ਜੈਸਲਮੇਰ ਵਿੱਚ ਪੀਲੇ ਰੇਤਲੇ ਪੱਥਰ ਤੋਂ ਉੱਕਰੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਹਵੇਲੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਅਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਕਮਰੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਜਾਈਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ, archways, ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਅਤੇ ਬਾਲਕੋਨੀ ਹਨ। ਕੁਝ ਹਵੇਲੀਆਂ ਅੱਜ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਹਨ ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਜੈਸਲਮੇਰ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਆਸ ਹਵੇਲੀ ਹੈ ਜੋ 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਮੂਲ ਬਿਲਡਰਾਂ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੈ। ਇਕ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਨ ਸ਼੍ਰੀ ਨਾਥ ਪੈਲੇਸ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਜੈਸਲਮੇਰ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੁਆਰਾ ਆਬਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੁਝ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਅਤੇ ਛੱਤਾਂ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਉੱਕਰੀਆਂ ਲੱਕੜ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ।
ਨਾਥਮਲ ਹਵੇਲੀ ਆਰਕੀਟੈਕਟਾਂ ਦੇ ਦਸਤਖਤ ਸੀਲਾਂ ਨਾਲ
ਨਾਥਮਲ ਹਵੇਲੀ^[12] ਜੈਸਲਮੇਰ ਕਿਲੇ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਮਾਰਕ ਹੈ। ਇਹ ਪੀਲੇ ਰੇਤ ਦੇ ਪੱਥਰ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਸੂਰਜ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਸੋਨੇ ਵਾਂਗ ਚਮਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਹਵੇਲੀ ਦਾ ਨਾਮ ਜੈਸਲਮੇਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਤਤਕਾਲੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਾਥਮਲ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।^[13] ਇਸ ਨੂੰ ਦੋ ਭਰਾਵਾਂ ਲੂਲੂ ਅਤੇ ਹਾਥੀ ਨੇ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ, ਇਮਾਰਤ ਦੀ ਕੋਈ ਸਮਰੂਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਕਲਾ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਨਮੂਨਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਜਾਵਟੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਰਕੀਟੈਕਟਾਂ ਨੇ ਹਾਥੀ 'ਤੇ ਰਾਜਪੂਤਾਨਾ ਦੇ ਯੋਧੇ ਦੀ ਉੱਕਰੀ ਵਜੋਂ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਥੰਮ੍ਹ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਦਸਤਖਤ ਛੱਡੇ। ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਦੋ ਹਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਪਛਾਣਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਮਾਰਤ ਇਸਲਾਮੀ ਅਤੇ ਰਾਜਪੂਤਾਨਾ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ।

ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਘੁੱਟ ਨਾਲੀ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਨਿਕਾਸੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿਲੇ ਦੇ ਚਾਰੇ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਬਰਸਾਤੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਨਿਕਾਸੀ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਬੇਤਰਤੀਬੇ ਉਸਾਰੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਨਵੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਨੇ ਇਸਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।^[4]

ਜੈਸਲਮੇਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਝਰੋਖਾ

ਗੈਲਰੀ

ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਮਹਿਲ
ਜੈਸਲਮੇਰ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਤੋਪ
ਜੈਸਲਮੇਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼
ਕੰਧਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ
ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ
ਮੁੱਖ ਮਾਰਗ 'ਤੇ ਗਾਵਾਂ
ਫੋਰਟ ਪੈਲੇਸ - ਜੈਸਲਮੇਰ ਦਾ ਕਿਲਾ
ਦਰਜਾਬੰਦੀ
ਜੈਸਲਮੇਰ ਕਿਲਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ
ਜੈਸਲਮੇਰ ਗੜ੍ਹ
ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਨੱਕਾਸ਼ੀ
ਹਵੇਲੀ ਕਲਾ
ਜੈਸਲਮੇਰ ਕਿਲੇ ਦੀਆਂ ਤੰਗ ਗਲੀਆਂ। ਪੀਲੇ ਰੇਤਲੇ ਪੱਥਰ ਵਿੱਚ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਡਿਜ਼ਾਈਨ
ਜੈਸਲਮੇਰ ਕਿਲੇ ਦੀਆਂ ਤੰਗ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਠਪੁਤਲੀਆਂ ਦੀ ਵਿਕਰੀ
ਜੈਸਲਮੇਰ ਕਿਲੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਗਲੀ ਬਾਜ਼ਾਰ
ਨਾਥਮਲਜੀ ਹਵੇਲੀ ਹਾਥੀ ਦੀ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਉੱਚੀ ਰਾਹਤ
ਨਾਥਮਲਜੀ ਹਵੇਲੀ ਹਾਥੀ ਦੀ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਘੱਟ ਰਾਹਤ ਵਿੱਚ

ਹਵਾਲੇ

↑ ^1.0 ^1.1 ^1.2 "Fort full of life". www.frontline.in. Retrieved 2017-12-10.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001A-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "The Fantastic 5 Forts: Rajasthan Is Home to Some Beautiful Forts, Here Are Some Must-See Heritage Structures". DNA : Daily News & Analysis. 28 January 2014. Archived from the original on 24 September 2015. Retrieved 5 July 2015 – via HighBeam Research.
↑ ^4.0 ^4.1 ^4.2 ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named thehindu
↑ Rajasthan Guides (Everyman Guides). By Vivien Crump et al. 2002. Pg. 208. ISBN 1-85715-887-3
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001D-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "Fort full of life". www.frontline.in. Retrieved 2017-12-11.
↑ ^8.0 ^8.1 ^8.2 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001F-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "Hill Forts of Rajasthan". UNESCO. 21 June 2013.
↑ Melton 2014.
↑ ^11.0 ^11.1 Jain 2005.
↑ https://www.incredibleindia.org/content/incredibleindia/en/destinations/jaisalmer/nathmal-ki-haveli.html
↑ https://www.tourism-rajasthan.com/nathmal-ki-haveli.html

ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:<ref> tag defined in <references> has no name attribute.

ਸਰੋਤ

Melton, J. Gordon (2014), Faiths Across Time: 5,000 Years of Religious History [4 Volumes], ABC-CLIO, ISBN 9781610690263
Jain, Chanchalmal Lodha, History of Oswals, Panchshil Publications, ISBN 9788192373027

ਹੋਰ ਪੜ੍ਹਨਾ

Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000023-QINU`"'</ref>" does not exist.
Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000024-QINU`"'</ref>" does not exist.
Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000025-QINU`"'</ref>" does not exist.

[Fort_full_of_life-1] 1.0 ^1.1 ^1.2 "Fort full of life". www.frontline.in. Retrieved 2017-12-10.

[2] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001A-QINU`"'</ref>" does not exist.

[3] "The Fantastic 5 Forts: Rajasthan Is Home to Some Beautiful Forts, Here Are Some Must-See Heritage Structures". DNA : Daily News & Analysis. 28 January 2014. Archived from the original on 24 September 2015. Retrieved 5 July 2015 – via HighBeam Research.

[thehindu-4] 4.0 ^4.1 ^4.2 ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named thehindu

[5] Rajasthan Guides (Everyman Guides). By Vivien Crump et al. 2002. Pg. 208. ISBN 1-85715-887-3

[6] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001D-QINU`"'</ref>" does not exist.

[7] "Fort full of life". www.frontline.in. Retrieved 2017-12-11.

[Verma-8] 8.0 ^8.1 ^8.2 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001F-QINU`"'</ref>" does not exist.

[9] "Hill Forts of Rajasthan". UNESCO. 21 June 2013.

[FOOTNOTEMelton2014-10] Melton 2014.

[FOOTNOTEJain2005-11] 11.0 ^11.1 Jain 2005.

[12] ttps://www.incredibleindia.org/content/incredibleindia/en/destinations/jaisalmer/nathmal-ki-haveli.html

[13] ttps://www.tourism-rajasthan.com/nathmal-ki-haveli.html

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]