ਵਿਠੋਬਾ (ਵਿਠਲ) ਦੇਵਤਾ
ਵਿਠੋਬਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੀ (ਟ) ਲ ਅਤੇ ਪਾਂਡੂਰੰਗਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵਤਾ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇਵਤਾ, ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਅਵਤਾਰ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਠੋਬਾ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਕਾਲੇ ਜਵਾਨ ਲੜਕੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
| ਵਿਟੋਬਾ ਵਿਠਲ | |
|---|---|
 ਵਿੱਠਲ ਮੰਦਰ ਪੰਧੇਰਪੁਰ ਵਿਖੇ | |
| ਦੇਵਨਾਗਰੀ | विठोबा विठ्ठल |
| ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਲਿਪੀਅੰਤਰਨ | Viṭhobā Viṭhṭhala |
| ਮਾਨਤਾ | ਵਿਸ਼ਨੁੰ / ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਵਿਚੋਂ |
| ਨਿਵਾਸ | Pandharpur |
| ਮੰਤਰ | Om vitthalaya namah |
| ਹਥਿਆਰ | Chakra, Shankha |
| ਵਾਹਨ | Garuda |
| Consort | Rakhumai, Satyabhama, Rahi |
ਵਿਠੋਬਾ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਇੱਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ-ਈਸ਼ਵਰਵਾਦੀ, ਗੈਰ-ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਵਾਦੀ ਭਗਤੀ-ਸੰਚਾਲਿਤ ਵਰਕਾਰੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਹਰਿਦਾਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਹੈ।[1][2] ਪੰਧਰਪੁਰ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਦਰ 'ਵਿਠੋਬਾ ਮੰਦਰ' ਹੈ। ਵਿਠੋਬਾ ਦੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਉਸ ਦੇ ਭਗਤ ਪੁੰਡਲਿਕ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਪੰਧੇਰਪੁਰ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਵਰਕਾਰੀ ਧਰਮ ਦੇ ਕਵੀ-ਸੰਤਾਂ ਲਈ ਮੁਕਤੀਦਾਤਾ ਵਜੋਂ ਵਿਥੋਬਾ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ। ਵਰਕਾਰੀ ਕਵੀ-ਸੰਤ ਆਪਣੀ ਵਿਲੱਖਣ ਵਿਧਾ ਭਗਤੀ ਗੀਤ, ਅਭੰਗ, ਵਿਠੋਬਾ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਅਤੇ ਮਰਾਠੀ ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਗਏ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਵਿਠੋਬਾ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋਰ ਭਗਤੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਹਰਿਦਾਸ ਦੇ ਕੰਨੜ ਭਜਨ ਅਤੇ ਆਮ ਆਰਤੀ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਮਰਾਠੀ ਸੰਸਕਰਣ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜੋ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਭੇਟ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ।
ਵਿਠੋਬਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੰਥ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਉਸ ਦੇ ਨਾਮ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਵੀ ਨਿਰੰਤਰ ਬਹਿਸ ਦਾ ਖੇਤਰ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਦੇ ਪੰਥ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਦਰ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਬਾਰੇ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਹਿਸ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਬੂਤ ਹਨ ਕਿ ਉਹ 13 ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ।
ਸ਼ਬਦ-ਨਿਰੁਕਤੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਨਾਂ
ਸੋਧੋਵਿਠੋਬਾ (ਮਰਾਠੀ: विठोबा IAST: Viπhobā) ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ: ਵਿਠਲ, ਪਾਂਡੂਰੰਗ, ਪੰਧਾਰੀਨਾਥ, ਹਰੀ ਅਤੇ ਨਾਰਾਇਣ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਤੇ ਅਰਥਾਂ ਬਾਰੇ ਕਈ ਸਿਧਾਂਤ ਹਨ। ਵਰਕਾਰੀ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿੱਠਲਾ ਨਾਮ (ਵਿੱਠਲ, ਵਿੱਠਲ, ਵਿੱਠਲ, ਵਿੱਠਲਾ ਅਤੇ ਵਿੱਠਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ; ਮਰਾਠੀ: विठ्ठल, ਕੰਨੜ: ವಿಠ್ಠಲ, ਤੇਲਗੂ: విఠ్ఠల ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤੀ: વિઠ્ઠલ; ਸਾਰੇ ਆਈਏਐਸਟੀ: ਵਿਸ਼ਾਲਾ) ਦੋ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ-ਮਰਾਠੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ: ਵਾਈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ 'ਇੱਟ'; ਅਤੇ ਥਲ, ਜੋ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਸਥੱਲ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ 'ਖੜ੍ਹਾ'।[3]
ਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ Zelliot and Berntsen (1988) p. xviii "Varkari cult is rural and non-Brahman in character"
- ↑ Sand (1990), p. 33 "According to Raeside the Varkari tradition is essentially monotheistic and without ritual, and, for this tradition, Vithoba represents Hari Krsna, while for the badavas or hereditary priests "Vithoba is neither Visnu nor Siva. Vithoba is Vithoba (...)"; p. 34 "the more or less anti-ritualistic and anti-brahmanical attitudes of Varkari sampradaya."
- ↑ Novetzke (2005) pp. 115–16