ਤਰਾਇਣ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ
ਤਰਾਇਣ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਵਿਚਕਾਰ 1191 ਨੂੰ ਹੋਈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਦੀਆਂ ਰਾਜਪੂਤ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ। ਮੁਹੰਮਦ ਗ਼ੌਰੀ ਵਾਪਸ ਗਜ਼ਨੀ ਭੱਜ ਗਿਆ, ਪਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜ਼ਿਆ-ਉਦ-ਦੀਨ ਤੁਲਕੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਤਬਰਹਿੰਦ (ਅਜੋਕੇ ਬਠਿੰਡਾ)[3] ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰਨ ਲਈ 2000 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਫੌਜ ਛੱਡ ਗਿਆ ਜੋ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨਾਲ 13 ਮਹੀਨੇ ਖਹਿੰਦੀ ਰਹੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਮੁਹੰਮਦ ਗ਼ੌਰੀ ਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਖੜ੍ਹੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਤਰਾਇਣ ਦੀ ਦੂਜੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ।[4]
| ਤਰਾਇਣ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Belligerents | |||||||||
| ਗ਼ੌਰੀ ਰਾਜਵੰਸ਼ | ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਦੀ ਰਾਜਪੂਤ ਸੈਨਾ | ||||||||
| Commanders and leaders | |||||||||
|
ਮੁਹੰਮਦ ਗ਼ੌਰੀ (ਜ਼ਖ਼ਮੀ) ਕੁਤੁਬਦੀਨ ਐਬਕ ਕਾਜ਼ੀ ਜਿਆ ਉਦ ਦੀਨ ਤੁਲਕੀ |
ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਪਜਵਣ ਕਛਵਾਹਾ ਗੋਵਿੰਦ ਰਾਏ (ਜ਼ਖ਼ਮੀ) ਸਕੰਦਾ | ||||||||
| Strength | |||||||||
| ਅਗਿਆਤ(ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਤੋਂ ਘੱਟ)[1] | 100,000 ਰਾਜਪੂਤ ਘੋੜਸਵਾਰ[2] | ||||||||
ਲੜਾਈ ਦੇ ਸਰੋਤ
ਸੋਧੋਲੜਾਈ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹਸਨ ਨਿਜ਼ਾਮੀ ਦਾ ਤਾਜੁਲ-ਮਾਸਿਰ ਅਤੇ ਜੈਨਾਕਾ ਦਾ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜਾ ਵਿਜਯਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।[5]
ਲੜਾਈ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ:
- ਮਿਨਹਾਜ-ਇ-ਸਿਰਾਜ - ਤਬਕਤ-ਏ-ਨਸੀਰੀ (1260 ਈ.)
- ਅਬਦੁਲ ਮਲਿਕ ਇਸਾਮੀ - ਫੁਤੁਹ-ਉਸ-ਸਲਾਤੀਨ (1350 ਈ.)
- ਯਾਹੀਆ ਬਿਨ ਅਹਿਮਦ ਸਰਹਿੰਦੀ - ਤਾਰੀਖ-ਏ-ਮੁਬਾਰਕਸ਼ਾਹੀ (1434 ਈ.)
- ਨਿਜ਼ਾਮ ਅਲ-ਦੀਨ ਅਹਿਮਦ - ਤਬਕਤ-ਏ ਅਕਬਰੀ (1593-1594 ਈ.)
- ਅਬਦ ਅਲ-ਕਾਦਿਰ ਬਦਾਯੂਨੀ - ਮੁੰਤਖਬ-ਉਤ-ਤਵਾਰੀਖ (ਸੀ. 1590 ਈ.)
- ਮੁਹੰਮਦ ਕਾਸਿਮ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਾ - ਤਾਰੀਖ-ਏ ਫਿਰਿਸ਼ਤਾ (17ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ)
ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਨੂੰ "ਰਾਏ ਕੋਲਾਹ ਪਿਥੋਰਾ" (ਮਿਨਹਾਜ), "ਪਿਥੋਰ ਰਾਏ" (ਸਰਹਿੰਦੀ), ਅਤੇ "ਪਿਥੋ ਰੇ" (ਫਿਰਿਸ਼ਤਾ) ਸਮੇਤ ਕਈ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਗੋਵਿੰਦ ਰਾਏ ਤੋਮਰ ਨੂੰ "ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ" (ਮਿਨਹਾਜ), "ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ" (ਸਰਹਿੰਦੀ); ਖੰਡ, ਖੰਡਾ, ਜਾਂ ਖੰਡੀ (ਨਿਜ਼ਾਮ ਅਲ-ਦੀਨ ਅਤੇ ਬਦਾਯੂਨੀ) ਅਤੇ ਚਾਵੰਡ ਰੇ (ਫਿਰਿਸ਼ਤਾ) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।[6]
ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਗਏ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹਮੀਰਾ ਮਹਾਕਾਵਯ ਅਤੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਰਾਸੋ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।[7]
ਪਿਛੋਕੜ
ਸੋਧੋਮੁਈਜ਼ ਅਦ-ਦੀਨ ਨੇ 1175 ਵਿੱਚ ਮੁਲਤਾਨ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਅਤੇ 1178 ਵਿੱਚ, ਮੌਜੂਦਾ ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਚਾਲੁਕਿਆ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਅਸਫ਼ਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗ਼ੌਰੀਆਂ ਨੇ ਗ਼ਜ਼ਨਵੀਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ, ਅਤੇ 1186 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ।[8]
ਮੁਈਜ਼ ਅਦ-ਦੀਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੂਤ - ਮੁੱਖ ਜੱਜ ਕਿਵਾਮ-ਉਲ ਮੁਲਕ ਰੁਕਨੁਦ ਦੀਨ ਹਮਜ਼ਾ - ਨੂੰ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ, ਤਾਂ ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਸਮਝੌਤੇ 'ਤੇ ਆਉਣ ਲਈ ਮਨਾ ਸਕੇ। ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਨੇ ਰਾਜਦੂਤ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਸਨ ਨਿਜ਼ਾਮੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸਲਾਮ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਗੌਰੀਆਂ ਦੀ ਅਧੀਨਤਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।ਮੁਈਜ਼ ਅਦ-ਦੀਨ ਨੇ ਫਿਰ ਚਹਾਮਾਨਾ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸਲ ਲੜਾਈ ਸ਼ਾਇਦ 1191 ਈਸਵੀ ਦੀ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ।[9]
ਜੰਗ
ਸੋਧੋ
1191 ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਮੁਈਜ਼-ਅਦ-ਦੀਨ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਤਬਰਹਿੰਦ ਕਿਲ੍ਹੇ (ਮੌਜੂਦਾ ਬਠਿੰਡਾ) 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚਹਾਮਾਣਾ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ। ਸਰਹਿੰਦੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ 1191 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਨੇ ਪੈਦਲ, ਘੋੜਸਵਾਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹਾਥੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਗੌਰੀ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੂਚ ਕੀਤਾ। ਮੁਈਜ਼ ਅਦ-ਦੀਨ ਤਬਰਹਿੰਦਾ ਛੱਡਣ ਹੀ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਦੇ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ; ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੂਚ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਫੌਜਾਂ ਤਰਾਇਣ ਵਿਖੇ ਮਿਲੀਆਂ।
ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਦੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਸ਼ਾਸਕ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਨਹਾਜ ਹਿੰਦ ਦੇ ਰਾਣਿਆਂ ਵਜੋਂ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਗੋਵਿੰਦ ਰਾਏ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਸਰਹਿੰਦੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੋਵਿੰਦ ਰਾਏ ਤੋਮਰ, ਹਾਥੀ 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਸੀ, ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਦੀ ਸੈਨਾ ਦਾ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਸੀ। ਸਰਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਿਜ਼ਾਮ ਅਲ-ਦੀਨ ਅਤੇ ਬਦਯੂਨੀ, ਗੋਵਿੰਦ ਰਾਏ ਨੂੰ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਦਾ ਭਰਾ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ਫਰਿਸ਼ਤਾ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਅਤੇ ਗੋਵਿੰਦ ਰਾਏ ਨੂੰ ਭਰਾਵਾਂ ਵਜੋਂ ਵੀ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਦੋਵਾਂ ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਠਜੋੜ ਵਿੱਚ ਗੌਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ। ਫਰਿਸ਼ਤਾ ਨੇ ਗੋਵਿੰਦ ਰਾਏ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਜੋ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਜਿੰਨਾ ਹੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸੀ, ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਿਉਂਕਿ ਗੋਵਿੰਦ ਰਾਏ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਫਰਿਸ਼ਤਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੁਆਰਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ।
ਗ਼ੌਰੀ ਸੈਨਾ ਦੇ ਘੋੜਸਵਾਰਾਂ ਨੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਕੇਂਦਰ 'ਤੇ ਤੀਰ ਚਲਾ ਕੇ ਲੜਾਈ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਚਹਾਮਣਾ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਤਿੰਨ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਹਾਵੀ ਹੋ ਗਿਆ, ਘੁਰੀਦ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲਈ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ।[10] ਸਰਹਿੰਦੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਗੌਰ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਉਲਟਾ ਨੁਕਸਾਨ ਝੱਲਣਾ ਪਿਆ: ਜਦੋਂ ਮੁਈਜ਼ ਅਦ-ਦੀਨ ਨੇ ਇਹ ਦੇਖਿਆ, ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਗੋਵਿੰਦ ਰਾਏ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ। ਮਿਨਹਾਜ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਈਜ਼ ਅਦ-ਦੀਨ, ਜੋ ਕਿ ਘੋੜੇ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਸੀ, ਨੇ ਗੋਵਿੰਦ ਰਾਏ 'ਤੇ ਲਾਸ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਉਸਦੇ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਮਾਰਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦੋ ਦੰਦ ਤੋੜ ਦਿੱਤੇ। ਗੋਵਿੰਦ ਰਾਏ ਨੇ ਜਵਾਬੀ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਮੁਈਜ਼ ਅਦ-ਦੀਨ ਦੀ ਉਪਰਲੀ ਬਾਂਹ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।[11] ਮਿਨਹਾਜ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਮੁਈਜ਼ ਅਦ-ਦੀਨ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਜਾਂ ਫੜ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਜੇ ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਸਿਪਾਹੀ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵੱਲ ਨਾ ਲੈ ਜਾਂਦਾ। ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਤੋਂ ਉਸ ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਘੁਰੀਦ ਫੌਜਾਂ ਹਾਰ ਗਈਆਂ।
ਮੁਈਜ਼ ਅਦ-ਦੀਨ ਤਬਰਹਿੰਦਾਹ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਗੜੀ ਛੱਡ ਕੇ ਗਜ਼ਨੀ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ। ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਤਰੈਨ ਦੀ ਦੂਜੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।[12]
ਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ Paul K.Davis (2001). 100 Decisive Battles: From Ancient Times to the Present (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Oxford University Press. p. 133. ISBN 978-0-19-514366-9.
Never had Mohmmad's troops faced such a well-trained foe, and in 1191 (no particular date has been recorded) the Rajputs had the upper hand, no numbers have been recorded either, but all account states that the Rajputs outnumbered the Moslem army
- ↑ Kaushik Roy 2004, pp. 38–39: "The age of around 800 AD could be termed as age of steepe horsemens. The Rajputs were about to be outclassed by their outdated methods of War in era of brutuality. In 1191, Ghori fought the Rajput confederacy of one lakh Rajput calvalrymen led by Prithviraj at place called Tarain"
- ↑ "History | District Bathinda, Government of Punjab | India" (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). Retrieved 2023-06-01.
- ↑ Kaushik Roy (2004). India's Historic Battles: From Alexander the Great to Kargil. Orient Blackswan. ISBN 978-81-7824-109-8.
Cavalry was not suited for laying siege to forts and Rajputs lacked both the siege machines and infantry to storm and destroy fortress walls. Tulaki was able to keep Prithviraj at bay for thirteen months. Within this time, Mahmud Ghori had raised 120,000 cavalry.
- ↑ Cynthia Talbot (2015). The Last Hindu Emperor: Prithviraj Cauhan and the Indian Past, 1200–2000. Cambridge University Press. ISBN 9781107118560. pp. 29–30.
- ↑ Cynthia Talbot (2015). The Last Hindu Emperor: Prithviraj Cauhan and the Indian Past, 1200–2000. Cambridge University Press. ISBN 9781107118560. pp. 86–87.
- ↑ Cynthia Talbot (2015). The Last Hindu Emperor: Prithviraj Cauhan and the Indian Past, 1200–2000. Cambridge University Press. ISBN 9781107118560. p. 88.
- ↑ Cynthia Talbot (2015). The Last Hindu Emperor: Prithviraj Cauhan and the Indian Past, 1200–2000. Cambridge University Press. ISBN 9781107118560. p. 36.
- ↑ Cynthia Talbot (2015). The Last Hindu Emperor: Prithviraj Cauhan and the Indian Past, 1200–2000. Cambridge University Press. ISBN 9781107118560. p. 44.
- ↑ Spencer C. Tucker (2009). A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East. ABC-CLIO. ISBN 978-1-85109-672-5. p. 263.
- ↑ Cynthia Talbot (2015). The Last Hindu Emperor: Prithviraj Cauhan and the Indian Past, 1200–2000. Cambridge University Press. ISBN 9781107118560. p. 87.
- ↑ Cynthia Talbot (2015). The Last Hindu Emperor: Prithviraj Cauhan and the Indian Past, 1200–2000. Cambridge University Press. ISBN 9781107118560. p. 47.