ਰਾਈ
ਰਾਈ (ਸੇਕੈਲ ਸਿਰੀਅਲ) ਇੱਕ ਅਨਾਜ, ਇੱਕ ਕਵਰ ਫਸਲ ਅਤੇ ਇੱਕ ਫਲਾਂ ਦੇ ਫਸਲ ਵਜੋਂ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਉਗਾਇਆ ਇੱਕ ਘਾਹ ਹੈ। ਇਹ ਕਣਕ ਕਬੀਲੇ (ਟਰੀਟਿਸੇਏ) ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੈ ਅਤੇ ਜੌਂ (ਜੀਨਸ ਹੌਰਡਯੂਮ) ਅਤੇ ਕਣਕ (ਟਰਟਿਕਮ)[1] ਨਾਲ ਨੇੜਿਓਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਰਾਈ ਅਨਾਜ ਆਟਾ, ਰਾਈ ਰੋਟੀ, ਰਾਇ ਬੀਅਰ, ਕ੍ਰੀਜ਼ਪ ਬਰੈੱਡ, ਕੁਝ ਵ੍ਹਿਸਕੀ, ਕੁਝ ਵੋਡਕਾ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਚਾਰਾ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਵੀ ਖਾਧਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਬਾਲੇ ਹੋਏ ਰਾਈ ਉਗ ਜਾਂ ਰੋਲ ਹੋਏ ਹੋ ਕੇ, ਰੋਲ ਓਟ ਵਾਂਗ ਹੀ।
ਰਾਈ ਇੱਕ ਅਨਾਜ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਰਾਈ ਘਾਹ ਨਾਲ ਉਲਝਣ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਲਾਵਾਂ, ਚਰਾਂਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਲਈ ਪਰਾਗ (ਚਾਰੇ) ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਰਾਈ ਦਾ ਪੌਦਾ ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ ਪੌਦੇ ਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਫਲ ਇਸ ਦਾ ਫਲੀਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਬੀਜਾਂ ਵਰਗੇ ਬੀਜ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਆਚਾਰ, ਕਾਂਜੀ, ਚੱਟਣੀ ਆਦਿ ਵਿਚ ਖਟਾਈ ਵਜੋਂ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਬੀਜ ਤੇ ਤੇਲ ਕਈ ਦਵਾਈਆਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਹਾੜੀ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਜਦ ਖੇਤੀ ਸਾਰੀ ਮੀਹਾਂ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਫਸਲ ਬੀਜਦੇ ਸਨ। ਰਾਈ ਵੀ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਘਰ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਹਰ ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਬੀਜਦਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਆਮ ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਰਾਈ ਨਹੀਂ ਬਾਜਦਾ। ਹੁਣ ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਹਰ ਫ਼ਸਲ ਵਪਾਰ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਬੀਜਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਹੁਣ ਰਾਈ ਨੂੰ ਵਪਾਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੀ ਬੀਜਦੇ ਹਨ।[2]
ਇਤਿਹਾਸ
ਸੋਧੋ
ਰਾਈ ਮੱਧ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਤੁਰਕੀ ਵਿਚ ਅਤੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਜੰਗਲੀ ਵਧਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਘਰੇਲੂ ਰਾਈ ਛੋਟੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ (ਏਸ਼ੀਆ ਮਾਈਨਰ) ਟਰਕੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਨਿਉਲੀਥਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪ੍ਰੀ-ਪੈਟਰੀ ਨਿਓਲੀਲੀਕ ਬੀ ਕਾਨ ਹਸਨ ਤੀਜੀ ਕੋਲਾਲੋਯੁਕ ਦੇ ਕੋਲ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਰਿਕਾਰਡ ਤੋਂ ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਕਾਂਸੀ ਦੀ ਉਮਰ ਤਕ ਨਹੀਂ ਹੈ 1800-1500 ਬੀ.ਸੀ.ਈ।[3][4] ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਰਾਈ (ਏਸ਼ੀਆ ਮਾਈਨਰ) ਤੁਰਕੀ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਕਣਕ ਵਿਚ ਇਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਸੰਕਰਮਣ (ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਵੀਲੋਵੀਅਨ ਮਿਮਿਕਰੀ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ) ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਹੀ ਉਗਾਇਆ ਗਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਅਨਾਜ ਦੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਰਾਈਨ, ਡੈਨਿਊਬ ਅਤੇ ਆਇਰਲੈਂਡ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿਚ ਰੋਮੀ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਲੱਭੇ ਗਏ ਹਨ, ਪਲੀਨੀ ਐਲਡਰ ਨੇ ਰਾਈ ਨੂੰ ਬਰਖ਼ਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ[5], ਇਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਹ "ਬਹੁਤ ਮਾੜੀ ਭੋਜਨ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਭੁੱਖਮਰੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ"[6] ਅਤੇ ਸਪੈਲ ਇਸ ਨੂੰ "ਇਸਦੇ ਕੌੜੀ ਸੁਆਦ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ" ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਪੇਟ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਖਰਾਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। [7][8]
ਵਿੰਟਰ ਰਾਈ ਸਰਦੀਆਂ ਲਈ ਗਰਾਉਂਡ ਕਵਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਪਤਝੜ ਵਿੱਚ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਰਾਈ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਨਸਲ ਹੈ। ਇਹ ਸਰਦੀ ਦੇ ਨਿੱਘੇ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉੱਗਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਰੁਕਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ ਤੇ ਪੌਦੇ ਨੂੰ ਸਮੇਟਦੀ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉੱਥੇ ਆਮ ਬਰਫ਼ ਕਵਰ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਸਰਦੀਆਂ-ਹਾਰਡਡੀ ਬੂਟੀ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਅਗਲੀ ਗਰਮੀ ਦੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਜੈਵਿਕ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਬੋਨਸ ਫਸਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕਣਕ ਜਾਂ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਫੈਦ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕਸਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਈ ਵਾਰੀ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਬਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਆਮ ਨਰਸ ਫਸਲ ਹੈ।
ਬੀਮਾਰੀਆਂ
ਸੋਧੋਰਾਈ ਅਰਗੋਟ ਫੰਗਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਐਰੋਗਟ-ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਰਾਈ ਦੀ ਖਪਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਮੈਡੀਕਲ ਹਾਲਤ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਐਗੋਸਿਟੀਮ ਵਿੱਚ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਦੋਵੇਂ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੜਵੱਲ ਪੈਣ, ਗਰਭਪਾਤ, ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੀ ਨਰਕੋਰੋਸ, ਮਨੋ-ਭਰਮਾਰ ਅਤੇ ਮੌਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ਤੇ, ਉੱਤਰੀ ਦੇਸ਼ ਜੋ ਰਾਈ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਫਸਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਸ਼ਰਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਦੀ ਮਹਾਂਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। 1692 ਵਿਚ ਮੈਸੇਚਿਉਸੇਟਸ ਵਿਚ ਸਲੇਮ ਦੀਆਂ ਡਾਂਸ ਟ੍ਰਾਇਲਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਅਚਾਨਕ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਚਾਨਕ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਾਦੂਗਰ ਹੋਣਾ, ਪਰ ਪੁਰਾਣੇ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਯੂਰਪ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।"[9]
ਉਪਯੋਗ
ਸੋਧੋਰਾਈ ਅਨਾਜ ਇੱਕ ਆਟੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਈ ਦਾ ਆਟਾ ਗਲਾਇਡਿਨ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਗਲੂਟੇਨਿਨ ਵਿਚ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕਣਕ ਦੇ ਆਟੇ ਦੀ ਬਜਾਏ ਘੱਟ ਗਲੂਸ਼ਨ ਸਮੱਗਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਰੇਸ਼ਾ ਦੇ ਉੱਚ ਅਨੁਪਾਤ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਅਲਕਲੀਰੇਸੋਰਸਿਨਲਜ਼ ਫੀਨੋਲਿਕ ਲਿਪਾਈਡਜ਼ ਹਨ ਜੋ ਕਣਕ ਅਤੇ ਰਾਈ (0.1-0.3% ਸੁੱਕੇ ਭਾਰ ਦੇ) ਦੇ ਬਰੈਨ ਪਰਤ (ਜਿਵੇਂ ਪੇਰੀਕਾਰਪ, ਟੈਸਟਾ ਅਤੇ ਅਲੂਰੋਨ ਲੇਅਰਾਂ) ਦੀ ਉੱਚ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਰਾਈ ਰੋਟੀ, ਪਾਮਪਰਨਿਕਲ ਸਮੇਤ, ਰਾਈ ਦੇ ਆਟੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਇਕ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਖਾਧ ਭੋਜਨ ਹੈ। ਰਾਈ ਨੂੰ ਵੀ ਕਰਿਸਪ ਰੋਟੀ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[10][11][12]
ਰਾਈ ਅਨਾਜ, ਅਲਕੋਹਲ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਰਾਈ ਵਿਸਕੀ ਅਤੇ ਰਾਈ ਬੀਅਰ। ਰਾਈ ਅਨਾਜ ਦੇ ਹੋਰ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਕਵਾਸ ਅਤੇ ਰਾਈ ਐਬਸਟਰੈਕਟ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹਰਬਲ ਦਵਾਈ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਰਾਇ ਸਟ੍ਰਾਅ ਨੂੰ ਕਵਰ ਫਸਲ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਸੋਧ ਲਈ ਹਰੀ ਖਾਦ ਵਜੋਂ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਬਿਸਤਰੇ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੱਕੀ ਡੂਲੀਜ ਵਰਗੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ।
ਕਟਾਈ
ਸੋਧੋਰਾਈ ਦੀ ਕਟਾਈ ਲਗਭਗ ਕਣਕ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਮਬਾਈਨਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਕੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤੋਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਕੱਟਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਤੂੜੀ ਨੂੰ ਵਾਹਨਾਂ' ਤੇ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਖੇਤ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸੋਧ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਤੀਜਾ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਸਿੰਲੋਸ ਵਿੱਚ ਸਟੋਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਖੇਤਰੀ ਅਨਾਜ ਐਲੀਵੇਟਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਟੋਰੇਜ ਅਤੇ ਦੂਰ ਦਰਾਮਦ ਲਈ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਕੈਨਕੀ ਖੇਤੀ ਦੇ ਦੌਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਰਾਈ ਦੀ ਕਟਾਈ, ਸਕਾਈਟਸ ਜਾਂ ਦਾਤਰੀ ਨਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਸੀ। ਕਟਾਈ ਰਾਈ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਸੁਕਾਉਣ ਜਾਂ ਸਟੋਰੇਜ ਲਈ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਖੋਦਣ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੰਜ਼ਿਲ ਜਾਂ ਹੋਰ ਵਸਤੂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਬੀਜਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਟ ਕੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[13][14]
ਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ "Forage Identification: Rye". University of Wyoming: Department of Plant Sciences. September 26, 2017. Retrieved September 26, 2017.
- ↑ ਕਹਿਲ, ਹਰਕੇਸ਼ ਸਿੰਘ (2013). ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸਾ ਕੋਸ਼. ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ: Unistar books pvt.ltd. ISBN 978-93-82246-99-2.
- ↑ Hillman, Gordon (1978). "On the Origins of Domestic rye: Secale Cereale: The Finds from Aceramic Can Hasan III in Turkey". Anatolian Studies. 28: 157–174. doi:10.2307/3642748. JSTOR 3642748. – via JSTOR (subscription required)(subscription required)
- ↑ Zohary, Daniel; Hopf, Maria; Weiss, Ehud (2012). Domestication of Plants in the Old World: The Origin and Spread of Domesticated Plants in Southwest Asia, Europe, and the Mediterranean Basin. Oxford: Oxford University Press. p. 62. ISBN 978-0-19-954906-1 – via Google Books.
- ↑ McElroy, J. Scott (2014). "Vavilovian Mimicry: Nikolai Vavilov and His Little-Known Impact on Weed Science". Weed Science. 62 (02). Cambridge University Press (CUP): 207–216. doi:10.1614/ws-d-13-00122.1. Retrieved 2017-02-22.
- ↑ Gyulai, Ferenc (2014). "Archaeobotanical overview of rye (Secale Cereale L.) in the Carpathian-basin I. from the beginning until the Roman age". Journal of Agricultural and Environmental Science. 1 (2): 25–35. Retrieved July 14, 2016. page 26.
- ↑ Evans, L. T.; Peacock, W. J. (March 19, 1981). Wheat Science: Today and Tomorrow. Cambridge University Press. p. 11. ISBN 978-0-521-23793-2 – via Google Books.
- ↑ Pliny the Elder (1855) [c. 77–79]. The Natural History. Translated by Bostock, John; Riley, H. T. London: Taylor and Francis. Book 18, Ch. 40. Retrieved July 12, 2016 – via Perseus Digital Library, Trufts University.
- ↑ Wong, George J. (1998). "Ergot of Rye: History". Botany 135 Syllabus. University of Hawai‘i at Mānoa, Botany Department. Retrieved July 12, 2016.
- ↑ Suzuki, Yoshikatsu; Esumi, Yasuaki; Yamaguchi, Isamu (1999). "Structures of 5-alkylresorcinol-related analogues in rye". Phytochemistry. 52 (2): 281–289. doi:10.1016/S0031-9422(99)00196-X.
- ↑ "Grains: Rye" Archived 2018-11-13 at the Wayback Machine. (in Dutch) bakkerijmuseum.nl
- ↑ Prättälä, Ritva; Helasoja, Ville; Mykkänen, Hannu (2000). "The consumption of rye bread and white bread as dimensions of health lifestyles in Finland". Public Health Nutrition. 4 (3): 813–819. doi:10.1079/PHN2000120. PMID 11415489. Retrieved July 15, 2016.
- ↑ Jensen, Joan M. (1988). Loosening the Bonds: Mid-Atlantic Farm Women, 1750–1850. New Haven: Yale University Press. p. 47. ISBN 978-0-300-04265-8. Retrieved 2016-07-17.
- ↑ Jones, Peter M. (2016). Agricultural Enlightenment: Knowledge, Technology, and Nature, 1750–1840. Oxford: Oxford University Press. p. 123. ISBN 978-0-19-102515-0. Retrieved 2016-07-17.