ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ

ਸਲੀਮਾ ਸੁਲਤਾਨ ਬੇਗਮ

ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਦੀ ਤੀਜੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਪਤਨੀ (1539-1613)

ਸਲੀਮਾ ਸੁਲਤਾਨ ਬੇਗਮ (23 ਫਰਵਰੀ 1539 – 2 ਜਨਵਰੀ 1613)[1] ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਦੀ ਤੀਜੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਪਤਨੀ[2] ਅਤੇ ਬਾਬਰ ਦੀ ਪੋਤੀ ਸੀ।

ਸਲੀਮਾ ਸੁਲਤਾਨ ਬੇਗਮ
ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਮਹਾਰਾਣੀ ਪਤਨੀ
ਸਲੀਮਾ ਬੇਗਮ ਅਤੇ ਅਬਦੁਲ ਰਹੀਮ ਨੂੰ 1561 ਵਿੱਚ ਬੈਰਮ ਖਾਨ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਜਨਮ23 ਫਰਵਰੀ 1539
ਮੌਤ2 ਜਨਵਰੀ 1613(1613-01-02) (ਉਮਰ 73)
ਆਗਰਾ, ਮੁਗਲ ਸਲਤਨਤ
ਦਫ਼ਨ
ਮੰਦਾਰਕਰ ਗਾਰਡਨ, ਆਗਰਾ
ਜੀਵਨ-ਸਾਥੀ
  • ​
    ​
    (ਵਿ. 1557; ਮੌ. 1561)​
  • ​
    ​
    (ਵਿ. 1561; ਮੌ. 1605)​
ਘਰਾਣਾਤਿਮੁਰਿਦ (ਵਿਆਹ ਤੋਂ)
ਪਿਤਾਨਕਸ਼ਬੰਦੀ ਖਵਾਜ਼ਾ ਦਾ ਨੂਰੁਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਮਿਰਜ਼ਾ
ਮਾਤਾਗੁਲਰੁਖ ਬੇਗਮ
ਧਰਮਇਸਲਾਮ

ਸਲੀਮਾ ਅਕਬਰ ਦੀ ਭੂਆ, ਗੁਲਰੁਖ ਬੇਗਮ, ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਤੀ, ਕਨੌਜ ਦੇ ਵਾਇਸਰਾਏ, ਨਰੂਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੀ ਧੀ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ ਉਸਦੇ ਮਾਮੇ, ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੁਆਰਾ ਅਕਬਰ ਦੇ ਰਾਜੇ, ਬੈਰਮ ਖਾਨ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਦੁਲਹਨ ਸ਼ਾਇਦ ਬੈਰਾਮ ਦੁਆਰਾ ਹੁਮਾਯੂੰ ਲਈ ਕੀਤੀਆਂ ਉੱਤਮ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਇਨਾਮ ਸੀ। ਅਕਬਰ ਦੇ ਤੀਜੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੁਮਾਯੂੰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1557 ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਲਗਭਗ ਚਾਲੀ ਸਾਲ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਅੰਤਰ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਸੰਖੇਪ ਸੰਘ, ਜਿਸ ਨੇ ਕੋਈ ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਸਿਰਫ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ ਕਿਉਂਕਿ 1561 ਵਿੱਚ ਅਫਗਾਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਦੁਆਰਾ ਬੈਰਮ ਖਾਨ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਲੀਮਾ ਦਾ ਵਿਆਹ ਉਸਦੇ ਪਹਿਲੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ, ਅਕਬਰ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੋਵੇਂ ਵਿਆਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਔਲਾਦ ਰਹੀ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਪਹਿਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਅਕਬਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪੁੱਤਰ ਮੁਰਾਦ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਪਾਲਿਆ।

ਸਲੀਮਾ ਅਕਬਰ ਦੀ ਉੱਚ ਦਰਜੇ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਜਹਾਂਗੀਰ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ।[3] ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੈਨਰੀ ਬੇਵਰਿਜ ਦੁਆਰਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਅਕਬਰ ਦੇ ਮੁਸਲਿਮ ਹਰਮ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ (ਜਹਾਂਗੀਰ) ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਠਕ, ਕਵੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਮਖਫੀ (ਸ਼ਾ.ਅ. 'Hidden One') ਦੇ ਉਪਨਾਮ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਮਾਫੀ ਲਈ ਅਕਬਰ ਕੋਲ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਬੁੱਧੀ ਲਈ ਖਦੀਜਾ-ਉਜ਼-ਜ਼ਮਾਨੀ (ਸ਼ਾ.ਅ. 'Khadija of the Age') ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।[4]

ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਵੰਸ਼

ਸੋਧੋ

ਸਲੀਮਾ ਸੁਲਤਾਨ ਬੇਗਮ ਮੁਗਲ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਗੁਲਰੁਖ ਬੇਗਮ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਤੀ, ਕਨੌਜ ਦੇ ਵਾਇਸਰਾਏ, ਨਰੂਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੀ ਧੀ ਸੀ।[5] ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਖਵਾਜਾ ਹਸਨ ਨਕਸ਼ਬੰਦੀ ਦੇ ਪੋਤੇ ਸਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਕਸ਼ਬੰਦੀ ਖਵਾਜਾ ਦੇ ਇੱਕ ਵੰਸ਼ ਸਨ,[6] ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਇੱਜ਼ਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ, ਸੁਲਤਾਨ ਮਹਿਮੂਦ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੁਆਰਾ ਤੈਮੂਰਦ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ਅਬੂ ਸਈਦ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ।[7]

ਸਲੀਮਾ ਦੀ ਮਾਂ, ਗੁਲਰੁਖ ਬੇਗਮ, ਪਹਿਲੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਾਬਰ ਦੀ ਧੀ ਸੀ। ਗੁਲਰੁਖ ਬੇਗਮ ਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਵਿਵਾਦਿਤ ਹੈ। ਕੁਝ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਸਲੀਹਾ ਸੁਲਤਾਨ ਬੇਗਮ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਾਬਰ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ਬਾਬਰਨਾਮੇ ਜਾਂ ਗੁਲਬਦਨ ਬੇਗਮ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ਹੁਮਾਯੂੰ-ਨਾਮੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨਾਮ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸਲਈ ਅਜਿਹੀ ਔਰਤ ਦੀ ਹੋਂਦ 'ਤੇ ਸਵਾਲੀਆ ਨਿਸ਼ਾਨ ਹੈ। ਉਹ ਦਿਲਦਾਰ ਬੇਗਮ ਦੀ ਧੀ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਲੀਹਾ ਸੁਲਤਾਨ ਬੇਗਮ ਵਰਗੀ ਔਰਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।[8][9]

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਲਰੁਖ ਦੂਜੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੀ ਮਤਰੇਈ ਭੈਣ ਸੀ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਉਹ ਦਿਲਦਾਰ ਦੀ ਧੀ ਸੀ ਤਾਂ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਹਿੰਦਲ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੀ ਭਰੀ ਭੈਣ ਸੀ।[10]

ਇਸ ਲਈ ਸਲੀਮਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਦੀ ਅੱਧੀ ਚਚੇਰੀ ਭੈਣ ਸੀ। ਗੁਲਰੁਖ ਬੇਗਮ, ਜੋ ਸ਼ਾਹੀ ਘਰਾਣੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ,[10] ਧੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ਤੋਂ ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।[11]

ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ

ਸੋਧੋ

ਸਲੀਮਾ ਇੱਕ ਉੱਚ ਪੜ੍ਹੀ-ਲਿਖੀ ਅਤੇ ਨਿਪੁੰਨ ਔਰਤ ਸੀ,[12][13] ਉਸਨੂੰ ਅਕਸਰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ[14][15] ਅਤੇ ਸਮਝਦਾਰ ਦ੍ੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।[3] ਫਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ,[16] ਉਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਮਖਫੀ ਦੇ ਉਪਨਾਮ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ, ਇੱਕ ਉਪਨਾਮ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਕਦਮ-ਪੜਪੋਤੀ, ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਕਵੀ, ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਜ਼ੇਬ-ਉਨ-ਨਿਸਾ ਦੁਆਰਾ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ।[17] ਸਲੀਮਾ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਵੀ ਸ਼ੌਕੀਨ ਸੀ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕੀਨ ਸੀ।[18] ਉਸਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ ਬਲਕਿ ਅਕਬਰ ਦੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ] ਮਾਸਿਰ ਅਲ-ਉਮਾਰਾ ਦੇ ਲੇਖਕ ਅਬਦੁਸ ਹੇਯ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਦੋਹੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ:

ਆਪਣੇ ਜਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਤਾਲੇ ਨੂੰ 'ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਧਾਗਾ' ਕਿਹਾ
ਮੈਂ ਜੰਗਲੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕੀਤਾ[19]

ਅਕਬਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ, ਬਦਾਉਨੀ, ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਮੁੰਤਖਬ-ਉਤ-ਤਵਾਰੀਖ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਈ ਸਲੀਮਾ ਦੇ ਪਿਆਰ 'ਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ।[18] ਹਵਾਲਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਲਦਾ ਹੈ: "ਖਿਰਾਦ-ਅਫਜ਼ਾ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਜੋ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਸਲੀਮਾ ਸੁਲਤਾਨ ਬੇਗਮ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਬਾਰੇ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ [ਅਕਬਰ] ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਵਾਇਆ, ਇੱਕ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਮੇਰਾ ਭੱਤਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।" ਉਹ ਅੱਗੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਬੂਲ ਫਜ਼ਲ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅੱਗੇ ਆਪਣਾ ਖੰਡਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਇਸ ਅਜੀਬ ਸ਼ੱਕ ਨੂੰ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸਲੀਮਾ ਦੀ ਲੋੜੀਂਦੀ ਕਿਤਾਬ ਨਾਲ ਕੀ ਕੀਤਾ ਸੀ।[20]

ਬੈਰਮ ਖਾਨ ਨਾਲ ਵਿਆਹ (1557-1561)

ਸੋਧੋ
 
Bairam Khan is assassinated by an Afghan at Patan, 1561

18 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਸਲੀਮਾ ਬੇਗਮ ਦਾ ਵਿਆਹ 7 ਦਸੰਬਰ 1557 ਨੂੰ ਜਲੰਧਰ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡੇ ਬੈਰਮ ਖ਼ਾਨ (ਜੋ ਆਪਣੇ ਪੰਜਾਹਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੀ) ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ।[15][21] ਬੈਰਾਮ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਦਾ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜਨੇਤਾ ਸੀ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਕਬਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਲੀਮਾ ਦੇ ਮਾਮੇ, ਹੁਮਾਯੂੰ, ਨੇ ਬੈਰਾਮ ਨਾਲ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਜਿੱਤਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੀ ਭਤੀਜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਉਸ ਨਾਲ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ (ਜੋ ਅਕਬਰ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ ਸੀ)। ਦੁਲਹਨ ਸ਼ਾਇਦ ਬੈਰਾਮ ਦੁਆਰਾ ਹੁਮਾਯੂੰ ਲਈ ਕੀਤੀਆਂ ਉੱਤਮ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਇਨਾਮ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਆਹ ਨੇ ਮੁਗਲ ਰਿਆਸਤਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਮਾਣ ਵਧਾਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।[22]

ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਆਹ ਨੇ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲਈ. ਇਸਨੇ ਅਲੀ ਸ਼ੁਕਰ ਬੇਗ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਦੀਆਂ ਦੋ ਧਾਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਿਆ, ਯਾਨੀ ਬੈਰਮ ਖਾਨ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਬਲੈਕਸ਼ੀਪ ਤੁਰਕੋਮਾਨ ਅਤੇ ਸਲੀਮਾ ਦੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਤੈਮੂਰ ਕਿਉਂਕਿ ਸਲੀਮਾ ਆਪਣੇ ਨਾਨਾ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਾਬਰ, ਅਤੇ ਮਹਿਮੂਦ ਦੁਆਰਾ, ਉਸਦੇ ਪੜਦਾਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਤੈਮੂਰਦੀ ਸੀ।[23] ਸਲੀਮਾ ਬੈਰਾਮ ਦੀ ਦੂਜੀ ਪਤਨੀ ਬਣੀ।[24] ਮੇਵਾਤ ਦੇ ਜਮਾਲ ਖਾਨ ਦੀ ਧੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜੋ ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਬਦੁਲ ਰਹੀਮ ਦੀ ਮਾਂ ਸੀ।[25] ਸਲੀਮਾ ਅਤੇ ਬੈਰਮ ਖਾਨ ਦੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਨੇ ਕੋਈ ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।[3]

1561 ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਬੈਰਮ ਖਾਨ ਨੇ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਵੱਕਾਰੀ ਅਹੁਦਾ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੂੰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਕਬਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਕਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਖਾਨ ਦੀ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਅਕਬਰ ਨੇ ਦੋ ਵਾਰ ਨਕਾਰ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਦੇ ਬਗਾਵਤਾਂ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਵਜੋਂ, ਬੈਰਾਮ ਤੋਂ ਉਸਦੇ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਖੋਹ ਲਏ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਅਕਬਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਤਿੰਨ ਵਿਕਲਪ ਦਿੱਤੇ: ਕਾਲਪੀ ਅਤੇ ਚੰਦੇਰੀ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਜਾਗੀਰ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਗੁਪਤ ਸਲਾਹਕਾਰ ਦਾ ਅਹੁਦਾ, ਅਤੇ ਮੱਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ। ਬੈਰਮ ਖਾਨ ਨੇ ਆਖਰੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣਿਆ।[25]

ਅਕਬਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ (1561-1605)

ਸੋਧੋ

ਮੱਕਾ ਜਾਂਦੇ ਸਮੇਂ, ਬੈਰਮ ਖਾਨ 'ਤੇ 31 ਜਨਵਰੀ 1561 ਨੂੰ ਅਫਗਾਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਜਥੇ ਦੁਆਰਾ ਪਾਟਨ, ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਅਗਵਾਈ ਮੁਬਾਰਕ ਖਾਨ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਪਿਤਾ 1555 ਵਿੱਚ ਮਾਛੀਵਾੜਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਬੈਰਾਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਦਿਆਂ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।[26][27] ਬੈਰਮ ਖਾਨ ਦੇ ਡੇਰੇ ਨੂੰ ਵੀ ਲੁੱਟਣ ਲਈ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਵਿਧਵਾ, ਸਲੀਮਾ ਬੇਗਮ, ਆਪਣੇ ਮਤਰੇਏ ਪੁੱਤਰ, ਅਬਦੁਲ ਰਹੀਮ (ਉਮਰ ਚਾਰ ਸਾਲ) ਦੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਝੱਲ ਕੇ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਬਕਾ ਅਧਿਆਪਕ ਅਤੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਦੁਖਦਾਈ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਸਦਮਾ ਲੱਗਾ। ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਲੀਮਾ ਅਤੇ ਅਬਦੁਲ ਰਹੀਮ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਹੇਠ ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਬੜੇ ਮਾਣ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਅਕਬਰ ਨੇ ਖੁਦ 7 ਮਈ 1561 ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਰਹੂਮ ਪਤੀ ਦੁਆਰਾ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਲਈ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਉੱਚੇ ਵੰਸ਼ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ।[18][26] ਉਹ ਉਸ ਤੋਂ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਵੱਡੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਤੀਜੀ ਪਤਨੀ ਬਣ ਗਈ ਸੀ।[2]

ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਸਲੀਮਾ ਰੁਕਈਆ ਸੁਲਤਾਨ ਬੇਗਮ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅਕਬਰ ਦੀ ਇਕਲੌਤੀ ਦੂਜੀ ਪਤਨੀ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਵੰਸ਼ ਦੀ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਆਪਣੀ ਨਾਨਕੀ ਵੰਸ਼ ਰਾਹੀਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਾਬਰ ਦੀ ਪੋਤੀ ਸੀ। ਸਲੀਮਾ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਅਕਬਰ ਦੀ ਸੀਨੀਅਰ ਦਰਜੇ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਪਤਨੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਈ ਸੀ।[10] ਸਲੀਮਾ ਆਪਣੇ ਵਿਆਹ ਦੌਰਾਨ ਬੇਔਲਾਦ ਰਹੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕੁਝ ਸਰੋਤਾਂ ਨੇ ਗਲਤੀ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਪਛਾਣ ਅਕਬਰ ਦੇ ਪੁੱਤਰ, ਸੁਲਤਾਨ ਮੁਰਾਦ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੀ ਮਾਂ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ।[28] ਜਹਾਂਗੀਰਨਾਮਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਰਾਦ ਇੱਕ ਸ਼ਾਹੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਕੁੜੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ।[29] ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੁਝ ਸਰੋਤ ਮਰਿਅਮ-ਉਜ਼-ਜ਼ਮਾਨੀ ਨੂੰ ਮੁਰਾਦ ਦੀ ਜਨਮ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਮਾਂ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਸਲੀਮਾ ਸੁਲਤਾਨ ਬੇਗਮ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਲਈ ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਲੀਮਾ ਬੇਗਮ 1575 ਵਿੱਚ ਹੱਜ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆ ਗਈ ਸੀ।

ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਪਾਠਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਉਸਨੇ ਸਮਰਾਟ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਅਤੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ ਰੱਖਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਲੀਮਾ ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਔਰਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। 1575 ਵਿੱਚ, ਸਲੀਮਾ ਆਪਣੀ ਮਾਸੀ, ਗੁਲਬਦਨ ਬੇਗਮ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਤਿਮੂਰਦੀ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੱਜ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮੱਕਾ ਗਈ। ਉਹ ਅਕਬਰ ਦੀ ਇਕਲੌਤੀ ਪਤਨੀ ਸੀ ਜੋ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਗਈ ਸੀ।[30] ਅਕਬਰ ਖੁਦ ਅਬੂਲ ਫਜ਼ਲ ਦੀਆਂ ਬੇਨਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਮਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[31] ਅਕਬਰ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਵਾਲੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ ਉੱਚ ਦਰਜੇ ਦੀ ਇਸਤਰੀ ਦਲ ਨੇ 15 ਅਕਤੂਬਰ 1575 ਨੂੰ ਫਤਿਹਪੁਰ ਸੀਕਰੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਜਾਣ ਲਈ ਇਕ ਸਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 17 ਅਕਤੂਬਰ 1576 ਨੂੰ ਮੱਕਾ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਕੀਤੀ। ਅੱਧਾ ਸਾਲ ਅਰਬ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਚਾਰ ਵਾਰ ਹੱਜ ਕੀਤਾ, ਮਾਰਚ 1582 ਵਿੱਚ ਆਗਰਾ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ।[32]

ਮੌਤ

ਸੋਧੋ

ਸਲੀਮਾ ਦੀ ਮੌਤ 1613 ਵਿੱਚ ਆਗਰਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਈ। ਉਸਦਾ ਮਤਰੇਆ ਪੁੱਤਰ, ਜਹਾਂਗੀਰ, ਉਸਦੇ ਜਨਮ ਅਤੇ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ; ਉਸਦੇ ਵਿਆਹ ਉਸਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਨਾਲ, ਉਸਦੀ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਆਗਰਾ ਦੇ ਮੰਦਾਰਕਰ ਗਾਰਡਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਸਨੇ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।[33]

ਜਹਾਂਗੀਰ ਸਲੀਮਾ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਗੁਣਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੋਵਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ "ਉਹ ਸਾਰੇ ਚੰਗੇ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰੀ ਸੀ। ਔਰਤਾਂ ਵਿੱਚ, ਹੁਨਰ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਦੀ ਇਹ ਡਿਗਰੀ ਘੱਟ ਹੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।"[1] ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਨਮੋਹਕ ਅਤੇ ਕਾਸ਼ਤਕਾਰੀ ਔਰਤ ਵਜੋਂ ਛਾਪਦੀ ਹੈ।[33]

ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ

ਸੋਧੋ
  • ਸਲੀਮਾ ਸੁਲਤਾਨ ਬੇਗਮ ਇੰਦੂ ਸੁੰਦਰੇਸਨ ਦੇ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ ਦ ਟਵੈਂਟੀਥ ਵਾਈਫ (2002) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਤਰ ਹੈ।[34]
  • ਸਲੀਮਾ ਨੂੰ ਜ਼ੀ ਟੀਵੀ ਦੇ ਕਾਲਪਨਿਕ ਡਰਾਮੇ ਜੋਧਾ ਅਕਬਰ ਵਿੱਚ ਮਨੀਸ਼ਾ ਯਾਦਵ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।[35][36]
  • ਰੀਆ ਦੀਪਸੀ ਨੇ ਸੋਨੀ ਟੀਵੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਟਕ ਭਾਰਤ ਕਾ ਵੀਰ ਪੁੱਤਰ - ਮਹਾਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਵਿੱਚ ਸਲੀਮਾ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।[37]
  • ਪਾਰਵਤੀ ਸਹਿਗਲ ਨੇ ਕਲਰਜ਼ ਟੀਵੀ ਦੇ ਕਾਲਪਨਿਕ ਡਰਾਮੇ ਦਾਸਤਾਨ-ਏ-ਮੁਹੱਬਤ ਸਲੀਮ ਅਨਾਰਕਲੀ ਵਿੱਚ ਸਲੀਮਾ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।

ਹਵਾਲੇ

ਸੋਧੋ
  1. ↑ 1.0 1.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000050-QINU`"'</ref>" does not exist.
  2. ↑ 2.0 2.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000051-QINU`"'</ref>" does not exist.
  3. ↑ 3.0 3.1 3.2 Henry Beveridge (26 March 1906). "Journal & Proceedings of the Asiatic Society of Bengal" (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). II. Calcutta: Asiatic Society.: 509–510. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
  4. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000054-QINU`"'</ref>" does not exist.
  5. ↑ Gulbadan, p. 270
  6. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000055-QINU`"'</ref>" does not exist.
  7. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000056-QINU`"'</ref>" does not exist.
  8. ↑ Gulbadan, p. 276
  9. ↑ Gulbadan, p. 277
  10. ↑ 10.0 10.1 10.2 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000057-QINU`"'</ref>" does not exist.
  11. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000058-QINU`"'</ref>" does not exist.
  12. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000059-QINU`"'</ref>" does not exist.
  13. ↑ Findly, p. 20
  14. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005A-QINU`"'</ref>" does not exist.
  15. ↑ 15.0 15.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005B-QINU`"'</ref>" does not exist.
  16. ↑ Findly, p. 112
  17. ↑ Findly, p. 113
  18. ↑ 18.0 18.1 18.2 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005C-QINU`"'</ref>" does not exist.
  19. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005D-QINU`"'</ref>" does not exist.
  20. ↑ Gulbadan, p. 76
  21. ↑ Gulbadan, p. 57
  22. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005E-QINU`"'</ref>" does not exist.
  23. ↑ Gulbadan, p. 278
  24. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005F-QINU`"'</ref>" does not exist.
  25. ↑ 25.0 25.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000060-QINU`"'</ref>" does not exist.
  26. ↑ 26.0 26.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000061-QINU`"'</ref>" does not exist.
  27. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000062-QINU`"'</ref>" does not exist.
  28. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000063-QINU`"'</ref>" does not exist.
  29. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000064-QINU`"'</ref>" does not exist.
  30. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000065-QINU`"'</ref>" does not exist.
  31. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000066-QINU`"'</ref>" does not exist.
  32. ↑ Findly, p. 121
  33. ↑ 33.0 33.1 Gulbadan, p. 279
  34. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000067-QINU`"'</ref>" does not exist.
  35. ↑ Talreja, Vinod (19 June 2014). "Jodha Akbar: Rajat Tokas earns the title of Akbar!". Bollywoodlife.com. Retrieved 19 February 2017.
  36. ↑ "In pics: Meet Manisha Yadav aka Salima Begum of Jodha Akbar in real life". Dailybhaskar.com. 12 May 2014. Retrieved 19 February 2017.
  37. ↑ IANS (2 February 2015). "Riya Deepsi to enter 'Bharat Ka Veer Putra – Maharana Pratap' – Times of India". The Times of India. Retrieved 19 February 2017.
ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:<ref> tag defined in <references> has no name attribute.

Bibliography

ਸੋਧੋ
"https://pa.wikipedia.org/w/index.php?title=ਸਲੀਮਾ_ਸੁਲਤਾਨ_ਬੇਗਮ&oldid=764229" ਤੋਂ ਲਿਆ