ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ

1857/58 ਦਾ ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ
	; ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਕੇਂਦਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦਾ 1912 ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ
ਮਿਤੀ	10 ਮਈ 1857 – 1 ਨਵੰਬਰ 1858; (1 ਸਾਲ ਅਤੇ 6 ਮਹੀਨੇ)
ਥਾਂ/ਟਿਕਾਣਾ	ਭਾਰਤ
ਨਤੀਜਾ	ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਜਿੱਤ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਦਮਨ; ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਰਸਮੀ ਅੰਤ; ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੰਪਨੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਅੰਤ; ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕ੍ਰਾਊਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਤਬਾਦਲਾ;
ਰਾਜਖੇਤਰੀ; ਤਬਦੀਲੀਆਂ	ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਨੇ ਸਾਬਕਾ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਬਣਾਇਆ। ਕੁਝ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਮੂਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਦੂਜੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਤਾਜ ਦੁਆਰਾ ਜ਼ਬਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ।
Commanders and leaders
ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਦੂਸਰਾ ; ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ ; ਮਿਰਜ਼ਾ ਮੁਗ਼ਲ ; ਬਖਤ ਖਾਨ ; ਰਾਣੀ ਲਕਸ਼ਮੀਬਾਈ ; ਤਾਤਿਆ ਟੋਪੇ ; ਬੇਗਮ ਹਜਰਤ ਮਹਲ; ਲਿਆਕਤ ਅਲੀ; ਕੁਬੇਰ ਸਿੰਘ	ਜਾਰਜ ਏਨਸੋਨ (ਮਈ 1857 ਤੋਂ) ; ਸਰ ਪੈਟਰਿਕ ਗਰਾਂਟ ; ਕਾਲਿਨ ਕੈਂਪਬੈਲ (ਅਗਸਤ 1857 ਤੋਂ) ; ਜੰਗ ਬਹਾਦੁਰ; ਜੌਹਨ ਨਿਕੋਲਸਨ ; ਹਿਊਗ ਰੌਸ ; ਕਰਨਲ ਨੀਲ ; ਵਿਲੀਅਮ ਟੇਲਰ

1857 ਦਾ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਰੋਹ, ਜਿਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਜੰਗ, ਸਿਪਾਹੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਗਦਰ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਬਰਤਾਂਵੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਸ਼ਸਤਰਬੰਦ ਵਿਦਰੋਹ ਸੀ। 10 ਮਈ, 1857 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ 'ਚ ਮੇਰਠ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਦਿਤੀ। ਇਹ ਵਿਦਰੋਹ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਚੱਲਿਆ। ਇਹ ਬਗ਼ਾਵਤ ਛਾਉਣੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਛੋਟੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਝੜਪਾਂ ਅਤੇ ਆਗਜਨੀ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ ਪਰ ਜਨਵਰੀ ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਇਸਨੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਅੰਤ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਅੰਤ ਨਾਲ ਹੋਇਆ, ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਤਾਜ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਹੋ ਗਈ ਜੋ ਅਗਲੇ 90 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਰਹੀ।

ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਕਾਰਨ

ਬਗਾਵਤ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਦਸ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਭਾਰਤੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ 25 ਜੁਲਾਈ 1856 ਦਾ ਜਨਰਲ ਸਰਵਿਸ ਇਨਲਿਸਟਮੈਂਟ ਐਕਟ ਸੀ। ਬੰਗਾਲ ਫੌਜ ਦੇ ਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸੇਵਾ ਤੋਂ ਛੋਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਲਈ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਮਾਰਚ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ ਲਾਰਡ ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮੱਸਿਆ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਮਦਰਾਸ ਅਤੇ ਬੰਬੇ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਛੇ ਜਨਰਲ ਸਰਵਿਸ ਬਟਾਲੀਅਨਾਂ ਨੇ ਲੋੜ ਪੈਣ 'ਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਬਰਮਾ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਸੇਵਾ ਲਈ ਟੁਕੜੀਆਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦਾ ਬੋਝ, ਸਿਰਫ਼ ਸਮੁੰਦਰ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਸੰਭਵ ਸੀ। ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ ਵਜੋਂ ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ, ਲਾਰਡ ਕੈਨਿੰਗ ਦੁਆਰਾ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਦਸਤਖਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਐਕਟ ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਆਮ ਸੇਵਾ ਲਈ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਨਵੇਂ ਭਰਤੀ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ^[1]

ਤਰੱਕੀਆਂ ਦੇ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਵੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਸਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬਟਾਲੀਅਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਫਸਰਾਂ ਦੀ ਵਧਦੀ ਗਿਣਤੀ,^[2] ਨੇ ਤਰੱਕੀ ਨੂੰ ਹੌਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਅਫਸਰ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਉੱਚੇ ਰੈਂਕ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਬਜ਼ੁਰਗ ਨਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ।^[3]

ਚਰਬੀ ਵਾਲੇ ਕਾਰਤੂਸ

ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵੱਲੋਂ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਐਨਫੀਲਡ ਪੈਟਰਨ 1853 ਰਾਈਫਲ ਮਸਕੇਟ ਲਈ ਨਵੀਂ ਕਿਸਮ ਦਾ ਬਾਰੂਦ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਰਾਈਫਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸਖ਼ਤ ਫਿੱਟ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ, ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰਤੂਸ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਗਰੀਸ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਰਾਈਫਲ ਨੂੰ ਲੋਡ ਕਰਨ ਲਈ, ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਰਤੂਸ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਨਾਲ ਕੱਟਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ।^[4] ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਤੂਸਾਂ 'ਤੇ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਗਰੀਸ ਵਿੱਚ ਗਾਂ ਅਤੇ ਸੂਰ ਦੀ ਚਰਬੀ ਮਿਲਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚੀ ਸੀ।^[5] ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਇੱਕ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਕਾਰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।^[6]

ਨਾਗਰਿਕ ਬੇਚੈਨੀ

ਨਾਗਰਿਕ ਵਿਦਰੋਹ ਵਧੇਰੇ ਬਹੁਪੱਖੀ ਸੀ। ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਸਮੂਹ ਸਨ: ਜਗੀਰੂ ਰਈਸ ਜਾਂ ਕੁਲੀਨ, ਪੇਂਡੂ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਲੁਕਦਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ। ਕੁਲੀਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੇ ਲੈਪਸ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਤਹਿਤ ਆਪਣਾ ਰੁਤਬਾ ਗੁਆ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ ਦੇ ਗੋਦ ਲਏ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਵਾਰਸ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਇੱਕ ਰਵਾਇਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਝਾਂਸੀ ਦੀ ਰਾਣੀ ਵਰਗੇ ਬਾਗੀ ਆਗੂ ਇਸ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ।^[7] ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇੰਦੌਰ ਅਤੇ ਸੌਗਰ, ਜਿੱਥੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਕੰਪਨੀ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਰਹੇ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਿੱਥੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਕੀਤੀ ਸੀ।^[8]

ਦੂਸਰਾ ਸਮੂਹ, ਤਾਲੁਕਦਾਰ, ਅਵਧ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਏ ਭੂਮੀ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕਿਸਾਨ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅੱਧੀ ਜ਼ਮੀਨੀ ਜਾਇਦਾਦ ਗੁਆ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ-ਮਾਲੀਆ ਮੁਲਾਂਕਣ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਪਰਿਵਾਰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਗੁਆ ਬੈਠੇ ਜਾਂ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਕਰਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ, ਅਤੇ ਆਖਰਕਾਰ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ।^[9] ਨਾਗਰਿਕ ਵਿਦਰੋਹ ਆਪਣੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਅਸਮਾਨ ਸੀ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉੱਤਰ-ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜੋ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਮੁਜ਼ੱਫਰਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਕੰਪਨੀ ਸਿੰਚਾਈ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਲਾਭਪਾਤਰੀ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਸ਼ਾਂਤ ਰਿਹਾ।

ਬਗਾਵਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ

ਅਸਲ ਬਗਾਵਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਵਧਦੇ ਤਣਾਅ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵੀ ਵਾਪਰੀਆਂ। 26 ਫਰਵਰੀ 1857 ਨੂੰ 19ਵੀਂ ਬੰਗਾਲ ਨੇਟਿਵ ਇਨਫੈਂਟਰੀ (ਬੀਐਨਆਈ) ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਨੂੰ ਚਿੰਤਾ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਨਵੇਂ ਕਾਰਤੂਸ ਗਾਂ ਅਤੇ ਸੂਰ ਦੀ ਚਰਬੀ ਨਾਲ ਗਰੀਸ ਕੀਤੇ ਕਾਗਜ਼ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਨਾਲ ਖੋਲ੍ਹਣਾ ਪਿਆ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਰਨਲ ਨੇ ਪਰੇਡ ਮੈਦਾਨ 'ਤੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਅਤੇ ਘੋੜਸਵਾਰ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਕੁਝ ਗੱਲਬਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੋਪਖਾਨੇ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਿਆ, ਅਤੇ ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਦੀ ਪਰੇਡ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।^[10]

ਮੰਗਲ ਪਾਂਡੇ

29 ਮਾਰਚ 1857 ਨੂੰ ਕਲਕੱਤੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਬੈਰਕਪੁਰ ਪਰੇਡ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ, 34ਵੀਂ ਬੀਐਨਆਈ ਦੇ 29 ਸਾਲਾ ਮੰਗਲ ਪਾਂਡੇ ਨੇ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੀਆਂ ਤਾਜ਼ਾ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ ਕੇ, ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗਾਵਤ ਕਰੇਗਾ। ਪਾਂਡੇ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਬਾਰੇ ਸਾਰਜੈਂਟ-ਮੇਜਰ ਜੇਮਸ ਹਿਊਸਨ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਲਈ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਹੀ ਪਾਂਡੇ ਨੇ ਉਸ 'ਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਈ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਦਾ ਸਹਾਇਕ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਹੈਨਰੀ ਬਾਘ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਲਈ ਬਾਹਰ ਆਇਆ, ਪਾਂਡੇ ਨੇ ਉਸ ਤੇ ਵੀ ਗੋਲੀ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀ। ^[11]

ਜਨਰਲ ਜੌਹਨ ਹਰਸੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰੇਡ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਆਏ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੰਗਲ ਪਾਂਡੇ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੇ "ਧਾਰਮਿਕ ਜਨੂੰਨ" ਵਿੱਚ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਕੁਆਰਟਰ ਗਾਰਡ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਮਾਂਡਰ ਜਮਾਂਦਾਰ ਈਸ਼ਵਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਨੂੰ ਮੰਗਲ ਪਾਂਡੇ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਜਮਾਂਦਾਰ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ੇਖ ਪਲਟੂ ਨੇ ਪਾਂਡੇ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਹਮਲਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ।^[12] ਮੰਗਲ ਪਾਂਡੇ ਨੂੰ 6 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਕੋਰਟ ਮਾਰਸ਼ਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦੋ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

ਜਮਾਂਦਾਰ ਈਸ਼ਵਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ 21 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਆਪਣੇ ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਾੜੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਸ਼ੇਖ ਪਲਟੂ ਨੂੰ ਬੰਗਾਲ ਆਰਮੀ ਵਿੱਚ ਹੌਲਦਾਰ ਦੇ ਰੈਂਕ ਲਈ ਤਰੱਕੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ 34ਵੀਂ ਬੀਐਨਆਈ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।^[6]

ਦੂਜੀਆਂ ਰੈਜੀਮੈਂਟਾਂ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਇਹ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਕਠੋਰ ਸਮਝੀਆਂ। ਰਸਮੀ ਭੰਗ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸਾਬਕਾ ਸਿਪਾਹੀ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਅਵਧ ਘਰ ਪਰਤ ਆਏ।

ਅਪ੍ਰੈਲ 1857 ਦੀ ਅਸ਼ਾਂਤੀ

ਅਪ੍ਰੈਲ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਆਗਰਾ, ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਅਤੇ ਅੰਬਾਲਾ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਅੱਗ ਲੱਗਣ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੀਆਂ। ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅੰਬਾਲਾ ਵਿਖੇ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਫੌਜੀ ਛਾਉਣੀ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਲਾਨਾ ਸੈਨਿਕ ਅਭਿਆਸ ਲਈ ਕਈ ਯੂਨਿਟ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਬੰਗਾਲ ਫੌਜ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਜਨਰਲ ਐਨਸਨ ਲਈ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ ਕਿ ਕਾਰਤੂਸਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਬਗਾਵਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸਿਵਲੀਅਨ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ ਦੇ ਸਟਾਫ਼ ਦੇ ਇਤਰਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਹ ਅਭਿਆਸ ਨੂੰ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਮਸ਼ਕ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਦੰਦਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਆਪਣੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਨਾਲ ਕਾਰਤੂਸਾਂ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸਨੇ ਪੂਰੀ ਬੰਗਾਲ ਆਰਮੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਮਿਆਰੀ ਅਭਿਆਸ ਲਈ ਕੋਈ ਆਮ ਆਦੇਸ਼ ਜਾਰੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵੀ ਮੁਸੀਬਤ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਅੰਬਾਲਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਹ ਫਿਰ ਸ਼ਿਮਲਾ, ਠੰਢੇ ਪਹਾੜੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਿਆ ਜਿੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਗਰਮੀਆਂ ਬਿਤਾਈਆਂ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਅੰਬਾਲਾ ਵਿਖੇ ਕੋਈ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਬਗਾਵਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ, ਪਰ ਅਪ੍ਰੈਲ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਅੱਗ ਲੱਗ ਗਈ ਸੀ। ਬੈਰਕ ਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ (ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਐਨਫੀਲਡ ਕਾਰਤੂਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਸੀ) ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਫਸਰਾਂ ਦੇ ਬੰਗਲਿਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।^[13]

ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਆਰੰਭ

ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫਰ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਮਕਾਲੀ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੀ ਇੱਛਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਘੋਸ਼ਣਾ ਪੱਤਰ 'ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ^[14] ਪਿਛਲੀਆਂ ਸਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਅਜੇ ਵੀ ਪੂਰੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਕਾਰ ਸੀ।^[15] ਨਾਗਰਿਕਾਂ, ਪਤਵੰਤਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪਤਵੰਤਿਆਂ ਨੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦੀ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕੀ। ਸਮਰਾਟ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਸਿੱਕੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ, ਜੋ ਕਿ ਸ਼ਾਹੀ ਰੁਤਬੇ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲੈਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਸਨ ਕਿ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜ਼ਫਰ ਦੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਸੱਦੇ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਗਾਰਾ ਦਿੱਤਾ।^[15]

ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤੀ ਬਾਗੀ ਕੰਪਨੀ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਧੱਕਣ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋ ਗਏ, ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ, ਬਿਹਾਰ, ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਸਬਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਜਦੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਮਜਬੂਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਤਾਂ ਵਿਦਰੋਹੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਕਮਾਂਡ ਅਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਲੜਨ ਤੋਂ ਅਮਰੱਥ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਬਾਗੀਆਂ ਨੇ ਬਖਤ ਖਾਨ ਵਰਗੇ ਕੁਝ ਤਾਕਤਵਰ ਨੇਤਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਮਿਰਜ਼ਾ ਮੁਗਲ ਦੇ ਬੇਅਸਰ ਸਾਬਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸੇ ਲਈ ਉਹ ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਸਨ। ਪਰ ਦੂਸਰੇ ਸਵਾਰਥੀ ਜਾਂ ਅਯੋਗ ਸਨ।

ਮੇਰਠ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਆਮ ਗੁੱਜਰ ਵਿਦਰੋਹ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਖਤਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ। ਮੇਰਠ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਰੀਕਸ਼ਿਤਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ, ਗੁੱਜਰਾਂ ਨੇ ਚੌਧਰੀ ਕਦਮ ਸਿੰਘ (ਕੁੱਦਮ ਸਿੰਘ) ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਗੂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਕੰਪਨੀ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ। ਕਦਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸੈਨਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ।^[16] ਬੁਲੰਦਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਬਿਜਨੌਰ ਵੀ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਵਲੀਦਾਦ ਖਾਨ ਅਤੇ ਮਹੋ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਧੀਨ ਗੁੱਜਰਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆ ਗਏ। ਸਮਕਾਲੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰਠ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਗੁੱਜਰ ਪਿੰਡਾਂ ਨੇ ਵਿਦਰੋਹ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ, ਕੁਝ ਮਾਮਲਿਆਂ ਸਥਾਨਕ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਉਹਨਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਤੇ ਮੁੜ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ।^[16]

ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਗਜ਼ਟੀਅਰ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ 1857 ਦੇ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਰੋਹ ਦੌਰਾਨ, ਗੁੱਜਰ ਅਤੇ ਰੰਘੜ (ਮੁਸਲਿਮ ਰਾਜਪੂਤ) ਨੇ ਬੁਲੰਦਸ਼ਹਿਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ "ਸਭ ਤੋਂ ਅਟੁੱਟ ਦੁਸ਼ਮਣ" ਸਨ।^[17]

ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਦਵਾਨ ਮੁਫਤੀ ਨਿਜ਼ਾਮੂਦੀਨ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਇੱਕ ਫਤਵਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰਾਓ ਤੁਲਾ ਰਾਮ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਨਾਰਨੌਲ (ਨਸੀਬਪੁਰ) ਵਿਖੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ। 16 ਨਵੰਬਰ 1857 ਨੂੰ ਰਾਓ ਤੁਲਾ ਰਾਮ ਦੀ ਹਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੁਫਤੀ ਨਿਜ਼ਾਮੂਦੀਨ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਮੁਫਤੀ ਯਾਕੀਨੂਦੀਨ ਅਤੇ ਜੀਜਾ ਅਬਦੁਰ ਰਹਿਮਾਨ (ਉਰਫ ਨਬੀ ਬਖਸ਼) ਨੂੰ ਤਿਜਾਰਾ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਲਿਜਾ ਕੇ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ

ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫ਼ਰ ਅਤੇ ਬਖ਼ਤ ਖਾਨ ਨੇ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਫੌਜ਼ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਜੌਹਨ ਨਿਕੋਲਸ ਅਤੇ ਹਡਸਨ ਨੇ ਕੀਤੀ।ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਹੌਲੀ ਸਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ ਤਾਇਨਾਤ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰੀ ਰਸਤੇ ਭਾਰਤ ਆਉਣ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂ ਲੱਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਮੌਜੂਦ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤਰੀ ਫੌਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂ ਲੱਗਿਆ, ਪਰ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਦੋ ਟੁਕੜੀਆਂ ਮੇਰਠ ਅਤੇ ਸ਼ਿਮਲਾ ਤੋਂ ਰਵਾਨਾ ਹੋਈਆਂ। ਉਹ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਵਧੇ ਅਤੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਅਤੇ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ। ਮੇਰਠ ਵਿਖੇ ਬਗਾਵਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਕੋਪ ਦੇ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ, ਦੋਵੇਂ ਫੌਜਾਂ ਕਰਨਾਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਮਿਲੀਆਂ। ਨੇਪਾਲ ਰਾਜ ਤੋਂ ਇਕਰਾਰਨਾਮੇ ਅਧੀਨ ਬੰਗਾਲ ਆਰਮੀ ਵਿਚ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਦੋ ਗੋਰਖਾ ਯੂਨਿਟਾਂ ਸਮੇਤ, ਸੰਯੁਕਤ ਫੋਰਸ ਬਦਲੀ-ਕੇ-ਸਰਾਏ ਵਿਖੇ ਬਾਗੀਆਂ ਦੀ ਮੁੱਖ ਫੌਜ ਨਾਲ ਲੜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਦਿੱਲੀ ਲੈ ਗਏ।

ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਰਿਜ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਟਿਕਾਣਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਲਗਭਗ 1 ਜੁਲਾਈ ਤੋਂ 21 ਸਤੰਬਰ ਤੱਕ ਚੱਲੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਇਹ ਅਕਸਰ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਕੰਪਨੀ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਸਨ ਨਾ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਜੋ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਅਧੀਨ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਬਾਗੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਰੋਤ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਕਈ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਤੱਕ, ਇਹ ਸੰਭਾਵਨਾ ਜਾਪਦੀ ਸੀ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਿਮਾਰੀ, ਥਕਾਵਟ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਹਮਲੇ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰਨਗੇ, ਪਰ ਜੌਹਨ ਨਿਕੋਲਸਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਜਾਰੀ ਰਹੀ। 30 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਨੇ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।^[18]

ਸੈਨਾ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਟੁਕੜੀ ਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 7 ਸਤੰਬਰ ਤੋਂ, ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਵਾਲੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਨੇ ਕੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਭੰਨ ਤੋੜ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬਾਗੀਆਂ ਦੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੀ ਕਬਰ ਵੱਲ ਭੱਜ ਗਿਆ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਸ਼ਹਿਰ ਮੁੜ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ।

ਕਾਨ੍ਹਪੁਰ

ਕਾਨ੍ਹਪੁਰ ਵਿੱਚ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਫੌਜ਼ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੌਲਿਨ ਕੈਂਪਬੈੱਲ ਨੇ ਕੀਤੀ। ਕਾਨ੍ਹਪੁਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਾਨਪੁਰ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਤੱਕ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਪਾਣੀ ਜਾਂ ਭੋਜਨ ਨਾਲ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ, ਮਰਦਾਂ, ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਨੁਕਸਾਨ ਝੱਲਣਾ ਪਿਆ। 25 ਜੂਨ ਨੂੰ ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਸਤੇ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। ਸਿਰਫ਼ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਖਾਣੇ ਦੇ ਰਾਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਏ ਬਸ਼ਰਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਹਥਿਆਰ ਰੱਖ ਸਕਣ ਅਤੇ 27 ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦਿਨ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਾਇਆ ਜਾਵੇ (ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਨਿਕਾਸੀ 26 ਤਰੀਕ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਹੋਵੇ) 27 ਜੂਨ ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦਲ ਨੇ ਆਪਣਾ ਘੇਰਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਦਰਿਆ ਵੱਲ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਜਿੱਥੇ ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਲਿਜਾਣ ਲਈ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।^[19] ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੈਨਾ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੀ ਤਾਂ ਅਚਾਨਕ ਕਿਧਰੋਂ ਗੋਲੀ ਚੱਲਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ। ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਬੰਦ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਚੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।^[20] ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਤਲੇਆਮ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮਰਦ ਮੈਂਬਰ ਮਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਚੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬੀਬੀਘਰ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਲਈ ਬੰਧਕ ਬਣਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।^[21] ਸਿਰਫ਼ ਚਾਰ ਆਦਮੀ ਆਖਰਕਾਰ ਇੱਕ ਕਿਸ਼ਤੀ 'ਤੇ ਕਾਨਪੁਰ ਤੋਂ ਬਚ ਨਿਕਲੇ: ਦੋ ਨਿੱਜੀ ਸਿਪਾਹੀ, ਇੱਕ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ, ਅਤੇ ਕੈਪਟਨ ਮੋਬਰੇ ਥੌਮਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਨਪੁਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ (ਲੰਡਨ, 1859) ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ।

ਪਰੰਤੂ ਆਪਣੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੌਰਾਨ, ਤਾਤਿਆ ਟੋਪੇ ਨੇ ਅਜਿਹੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਘਟਨਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਘਟਨਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ:

ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਅਤੇ ਤਾਤਿਆ ਟੋਪੇ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦੇਣ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਉਠਾਇਆ। ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਭੀੜ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਇੱਕ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਬਿਗਲ ਵਜਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਹੰਗਾਮਾ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਘਬਰਾਹਟ ਵਿੱਚ, ਕਿਸ਼ਤੀ ਵਾਲੇ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਤੋਂ ਛਾਲ ਮਾਰ ਗਏ। ਬਾਗੀਆਂ ਨੇ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਉਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ, ਜੋ ਕਿ ਨੇੜੇ ਹੀ ਸਾਵਦਾ ਕੋਠੀ (ਬੰਗਲਾ) ਵਿੱਚ ਠਹਿਰੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਤੁਰੰਤ ਇਸ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਆਏ।^[22] ਕੁਝ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇਤਿਹਾਸ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਦੁਰਘਟਨਾ ਜਾਂ ਗਲਤੀ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਕਿਸੇ ਨੇ ਗਲਤੀ ਨਾਲ ਜਾਂ ਬਦਨੀਤੀ ਨਾਲ ਗੋਲੀ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀ, ਘਬਰਾਏ ਹੋਏ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀ, ਅਤੇ ਕਤਲੇਆਮ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਗਿਆ।^[23]

ਬਚੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਵਦਾ ਕੋਠੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਥਾਨਕ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਦੇ ਕਲਰਕ (ਬੀਬੀਘਰ) ਦੇ ਘਰ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਦੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਬੀਬੀਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ ਪੰਜ ਮਰਦ ਅਤੇ ਦੋ ਸੌ ਛੇ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਲਗਭਗ ਦੋ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਤੱਕ ਰਹੇ। ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਵਿੱਚ 25 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪੇਚਸ਼ ਅਤੇ ਹੈਜ਼ੇ ਨਾਲ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।^[24] ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਇੱਕ ਕੰਪਨੀ ਰਾਹਤ ਫੋਰਸ ਜੋ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧੀ ਸੀ, ਨੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ 15 ਜੁਲਾਈ ਤੱਕ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ ਕਾਨਪੁਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਣਗੇ ਅਤੇ ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਬਾਗੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬੰਧਕ ਮਾਰ ਦੇਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਦੋ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਸਾਈ, ਦੋ ਹਿੰਦੂ ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ ਨਾਨਾ ਦਾ ਇੱਕ ਅੰਗ ਰੱਖਿਅਕ ਬੀਬੀਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ। ਚਾਕੂਆਂ ਅਤੇ ਹੈਚਟਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕੀਤਾ।^[25]^[26]^[27] ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਨੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਵੱਈਏ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਜਨਤਾ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਰੋਧੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ-ਪੱਖੀ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਸਮਰਥਨ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਕਨਪੋਰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਲਈ ਬਾਕੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਲਈ ਇੱਕ ਜੰਗੀ ਰੋਲਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਅੰਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੀ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਜੂਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਬੀਬੀਘਰ (ਅਤੇ ਉਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੇਰਠ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ) ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਤੋਂ ਦੋ ਹਫਤੇ ਪਹਿਲਾਂ, ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਕਰਨਲ ਜੇਮਸ ਜਾਰਜ ਸਮਿਥ ਨੀਲ ਦੁਆਰਾ ਕਰੂਰ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਉਪਾਅ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਫਤਹਿਪੁਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਜਿਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਜੋਂ ਨੀਲ ਨੇ ਗ੍ਰੈਂਡ ਟਰੰਕ ਰੋਡ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦੇਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਕੇ ਮਾਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ^[28]^[29]^[30]

ਨੀਲ 26 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਲਖਨਊ ਵਿਖੇ ਸੈਨਿਕ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਉਸਦੇ ਦੰਡਕਾਰੀ ਉਪਾਵਾਂ ਲਈ ਜਵਾਬਦੇਹ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਠਹਿਰਾਇਆ । ਕਾਨ੍ਹਪੁਰ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦੇ ਕਬਜੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੰਧਕ ਬਣਾਏ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਕੰਧਾਂ ਅਤੇ ਫਰਸ਼ ਤੋਂ ਖੂਨ ਦੇ ਧੱਬੇ ਚੱਟਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਜਾਂ ਤੋਪ ਤੋਂ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।^[31]

ਲਖਨਊ

ਲਖਨਊ ਵਿੱਚ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਬੇਗਮ ਹਜ਼ਰਤ ਮਹਿਲ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਫੌਜ਼ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੌਲਿਨ ਕੈਂਪਬੈੱਲ ਨੇ ਕੀਤੀ।ਮੇਰਠ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਬਾਅਦ, ਅਵਧ (ਅਜੋਕੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਵਧ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਇੱਕ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅੰਗਰੇਜੀ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਲਖਨਊ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਕੋਲ ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ਸੀ। ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਸਮੇਤ ਰੱਖਿਅਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲਗਭਗ 1700 ਸੀ। ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੇ। ਬਾਗੀਆਂ ਨੇ ਵਿਸਫੋਟਕਾਂ ਨਾਲ ਕੰਧਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸੁਰੰਗਾਂ ਰਾਹੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਈਪਾਸ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨਦੋਜ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ।^[32]

25 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ, ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਹੈਵਲੌਕ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਇੱਕ ਰਾਹਤ ਟੁਕੜੀ ਅਤੇ ਸਰ ਜੇਮਜ਼ ਆਊਟਰਾਮ ਦੀ ਫੌਜ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਛੋਟੀ ਟੁਕੜੀ ਸੀ, ਨੇ ਬਾਗੀ ਤਾਕਤਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ। ਅਕਤੂਬਰ ਵਿੱਚ, ਨਵੇਂ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼, ਸਰ ਕੋਲਿਨ ਕੈਂਪਬੈਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡੀ ਫੌਜ ਨੇ 18 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਐਨਕਲੇਵ ਨੂੰ ਖਾਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਵਾਪਸੀ ਕੀਤੀ, ਪਹਿਲਾਂ ਆਲਮਬਾਗ 4 ਮੀਲ (6.4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਜਿੱਥੇ ਕਿਲਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ 4,000 ਦੀ ਫੋਰਸ ਛੱਡੀ ਗਈ ਸੀ, ਫਿਰ ਕਾਨਪੁਰ, ਜਿੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਤਾਂਤੀਆ ਟੋਪੇ ਨਾਲ ਦੂਜੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ। ਕੈਂਪਬੈਲ ਨੇ 21 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਹੋਈ ਅੰਤਮ ਲੜਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਲਖਨਊ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਪਰ ਅਸੰਗਠਿਤ ਵਿਦਰੋਹੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ। ^[32]

ਝਾਂਸੀ

ਝਾਂਸੀ ਵਿੱਚ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਰਾਣੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਬਾਈ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਫੌਜ਼ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹਿਊਗ ਰੋਜ਼ ਨੇ ਕੀਤੀ।ਝਾਂਸੀ ਰਿਆਸਤ ਬੁੰਦੇਲਖੰਡ ਵਿੱਚ ਮਰਾਠਾ ਸ਼ਾਸਿਤ ਰਿਆਸਤ ਸੀ। ਜਦੋਂ 1853 ਵਿੱਚ ਝਾਂਸੀ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਇੱਕ ਪੁਰਸ਼ ਵਾਰਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ ਦੁਆਰਾ ਲੈਪਸ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਤਹਿਤ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਨਾਲ ਮਿਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਵਿਧਵਾ ਰਾਣੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਬਾਈ, ਝਾਂਸੀ ਦੀ ਰਾਣੀ, ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੋਦ ਲਏ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਜੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਝਾਂਸੀ ਛੇਤੀ ਹੀ ਬਗਾਵਤ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਸਮੂਹ ਨੇ ਝਾਂਸੀ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ, ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਛੱਡਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਬਾਗੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਰਾਣੀ ਦੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮਿਲੀਭੁਗਤ ਦਾ ਸ਼ੱਕ ਸੀ।

ਜੂਨ 1857 ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ, ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਬੁੰਦੇਲਖੰਡ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਕੰਟਰੋਲ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲ ਆਰਮੀ ਯੂਨਿਟਾਂ ਨੇ, ਬਗਾਵਤ ਕਰਕੇ, ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਕਾਨਪੁਰ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਸੀ, ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਲੜਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਸਤੰਬਰ ਅਤੇ ਅਕਤੂਬਰ 1857 ਵਿੱਚ, ਰਾਣੀ ਨੇ ਦਤੀਆ ਅਤੇ ਓਰਛਾ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਹਮਲਾਵਰ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਝਾਂਸੀ ਦੀ ਸਫਲ ਰੱਖਿਆ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ।

3 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਸਰ ਹਿਊਗ ਰੋਜ਼ ਨੇ ਸੌਗੋਰ ਦੀ 3 ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਥਾਨਕ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਦਰੋਹੀ ਕਬਜ਼ੇ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਮੁਕਤੀਦਾਤਾ ਵਜੋਂ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ।^[33]

ਮਾਰਚ 1858 ਵਿੱਚ, ਸਰ ਹਿਊਗ ਰੋਜ਼ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਸੈਂਟਰਲ ਇੰਡੀਆ ਫੀਲਡ ਫੋਰਸ ਨੇ ਅੱਗੇ ਵਧ ਕੇ ਝਾਂਸੀ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਕੰਪਨੀ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਪਰ ਰਾਣੀ ਭੇਸ ਬਦਲ ਕੇ ਨਿਕਲਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਈ।

ਝਾਂਸੀ ਅਤੇ ਕਾਲਪੀ ਤੋਂ ਭਜਾਏ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 1 ਜੂਨ 1858 ਨੂੰ ਰਾਣੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਬਾਈ ਅਤੇ ਮਰਾਠਾ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੇ ਸਿੰਧੀਆ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਤੋਂ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਾਲੇ ਸ਼ਹਿਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਜੋ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਮੁੜ ਬਲ ਮਿਲਿਆ ਪਰ ਸੈਂਟਰਲ ਇੰਡੀਆ ਫੀਲਡ ਫੋਰਸ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅੱਗੇ ਵਧ ਗਈ। ਰਾਣੀ ਦੀ ਮੌਤ 17 ਜੂਨ ਨੂੰ, ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਗੋਲੀ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ। ਕੰਪਨੀ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਅਗਲੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਗਵਾਲੀਅਰ ਉੱਤੇ ਮੁੜ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।^[34]

ਯੁੱਧ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ

ਆਮ ਨਾਗਰਿਕ ਦੋਨੇਂ ਹੀ ਸੈਨਾਵਾਂ ਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਏ। ਇਕੱਲੇ ਅਵਧ ਵਿੱਚ ਹੀ 150000 ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਹੋਇਆ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 100000 ਆਮ ਨਾਗਰਿਕ ਸਨ।^[35] ਇਕੱਲੇ ਜਰਨਲ ਨੀਲ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।^[36] ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਬਦਲੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਜਿਨਸੀ ਹਿੰਸਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਤੋਂ ਕਸਬਿਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ 'ਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਬਦਲਾ ਲਿਆ।^[37]^[38]^[39]^[40]

ਵਿਦਰੋਹ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਫਿਲਮਾਂ

Shatranj Ke Khilari - ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇਅ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ 1977 ਦੀ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮ, 1857 ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਠੀਕ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।
Mangal Pandey - ਕੇਤਨ ਮਹਿਤਾ ਦੀ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮ ਮੰਗਲ ਪਾਂਡੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।
Manikarnika: The Queen of Jhansi -ਰਾਣੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਬਾਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮ

ਹਵਾਲੇ

↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000031-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000032-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000033-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000034-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000035-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ ^6.0 ^6.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000036-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000037-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000038-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000039-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "Project South Asia". web.archive.org. 2010-08-18. Archived from the original on 2010-08-18. Retrieved 2023-05-05.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003C-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003D-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003E-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003F-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ ^15.0 ^15.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000040-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ ^16.0 ^16.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000041-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "Imperial Gazetteer of India". Reference Reviews. 21 (5): 61–62. 2007-06-19. ISSN 0950-4125.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000043-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000044-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000045-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000046-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000047-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000048-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000049-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004A-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004B-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004C-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004D-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004E-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004F-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000050-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ ^32.0 ^32.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000051-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000052-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000053-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000054-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000055-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "Constitutional Rights Foundation". www.crf-usa.org. Retrieved 2023-05-05.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000057-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000058-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000059-QINU`"'</ref>" does not exist.

ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:<ref> tag defined in <references> has no name attribute.

[1] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000031-QINU`"'</ref>" does not exist.

[2] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000032-QINU`"'</ref>" does not exist.

[3] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000033-QINU`"'</ref>" does not exist.

[4] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000034-QINU`"'</ref>" does not exist.

[5] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000035-QINU`"'</ref>" does not exist.

[:0-6] 6.0 ^6.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000036-QINU`"'</ref>" does not exist.

[7] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000037-QINU`"'</ref>" does not exist.

[8] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000038-QINU`"'</ref>" does not exist.

[9] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000039-QINU`"'</ref>" does not exist.

[10] "Project South Asia". web.archive.org. 2010-08-18. Archived from the original on 2010-08-18. Retrieved 2023-05-05.

[11] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003C-QINU`"'</ref>" does not exist.

[12] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003D-QINU`"'</ref>" does not exist.

[13] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003E-QINU`"'</ref>" does not exist.

[14] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003F-QINU`"'</ref>" does not exist.

[:1-15] 15.0 ^15.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000040-QINU`"'</ref>" does not exist.

[:2-16] 16.0 ^16.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000041-QINU`"'</ref>" does not exist.

[17] "Imperial Gazetteer of India". Reference Reviews. 21 (5): 61–62. 2007-06-19. ISSN 0950-4125.

[18] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000043-QINU`"'</ref>" does not exist.

[19] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000044-QINU`"'</ref>" does not exist.

[20] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000045-QINU`"'</ref>" does not exist.

[21] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000046-QINU`"'</ref>" does not exist.

[22] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000047-QINU`"'</ref>" does not exist.

[23] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000048-QINU`"'</ref>" does not exist.

[24] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000049-QINU`"'</ref>" does not exist.

[25] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004A-QINU`"'</ref>" does not exist.

[26] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004B-QINU`"'</ref>" does not exist.

[27] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004C-QINU`"'</ref>" does not exist.

[28] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004D-QINU`"'</ref>" does not exist.

[29] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004E-QINU`"'</ref>" does not exist.

[30] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004F-QINU`"'</ref>" does not exist.

[31] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000050-QINU`"'</ref>" does not exist.

[:3-32] 32.0 ^32.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000051-QINU`"'</ref>" does not exist.

[33] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000052-QINU`"'</ref>" does not exist.

[34] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000053-QINU`"'</ref>" does not exist.

[35] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000054-QINU`"'</ref>" does not exist.

[36] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000055-QINU`"'</ref>" does not exist.

[37] "Constitutional Rights Foundation". www.crf-usa.org. Retrieved 2023-05-05.

[38] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000057-QINU`"'</ref>" does not exist.

[39] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000058-QINU`"'</ref>" does not exist.

[40] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000059-QINU`"'</ref>" does not exist.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]