ਅਹਿਮਦ ਜਾਨ ਥਿਰਕਵਾ
ਉਸਤਾਦ ਅਹਿਮਦ ਜਾਨ ਖਾਨ "ਥਿਰਕਵਾ" (1892 – 13 ਜਨਵਰੀ 1976) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਤਬਲਾ ਵਾਦਕ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਤਬਲਾ ਵਾਦਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਉੱਘਾ ਤਬਲਾ ਵਾਦਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਪਰਕਸ਼ਨਿਸਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਉਹ ਉਂਗਲੀ ਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਬਲਾ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦੇ ਸੁਹਜ ਮੁਹਾਰਤਾਂ, ਤਕਨੀਕੀ ਗੁਣਾਂ, ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਸਟੇਜ ਮੌਜੂਦਗੀ, ਅਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਸੰਗੀਤਕਤਾ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਘਰਾਣਿਆਂ ਦੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤਬਲਾ ਭੰਡਾਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਭਿੰਨ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ, ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਢੰਗਾਂ ਦੀ ਪੁਨਰ ਵਿਆਖਿਆ, ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਵੱਖਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਤਬਲਾ ਵਾਦਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸੋਲੋ ਤਬਲਾ ਵਾਦਨ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਆਪਣੇ ਆਪ 'ਚ ਇੱਕ ਕਲਾ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਉਤਾਂਹ ਚੁੱਕਨ ਦੇ ਸੇਹਰਾ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਜਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨੇ ਤਬਲਾ ਵਾਦਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅੱਜ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤਬਲਾ ਵਾਦਕ ਪੰਡਿਤ ਨਯਨ ਘੋਸ਼ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸਤਾਦ ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਉਸਤਾਦ ਰਸ਼ੀਦ ਮੁਸਤਫਾ ਨੂੰ। ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨਾਲ ਵੰਸ਼। ਉਹ ਤਬਲਾ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਸਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੁਹਾਰਤ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ।
ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕਰੀਅਰ
ਸੋਧੋਅਹਿਮਦ ਜਾਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 'ਅਹਿਮਦ ਜਾਨ ਥਿਰਕਵਾ' ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰੀ-ਪੱਛਮੀ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਰਾਦਾਬਾਦ ਵਿੱਚ 1892 ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸੰਗੀਤਕ ਤਾਲੀਮ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਵੋਕਲ ਅਤੇ ਸਾਰੰਗੀ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਪਰ ਤਬਲੇ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਉਦੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਤਬਲਾ ਵਾਦਕ ਮੁਨੀਰ ਖਾਨ ਨੂੰ ਸੁਣਿਆ। ਉਹ 12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਮੁਨੀਰ ਖਾਨ ਦਾ ਚੇਲਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਦ ਹਿੰਦੂ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਲੇਖ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, "ਜਦੋਂ ਉਹ ਲਗਭਗ 12 ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ, ਅਹਿਮਦ ਜਾਨ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਹੁਸੈਨ ਬਖਸ਼ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਮੀਆ ਜਾਨ, ਜੋ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਾਰੰਗੀ ਵਾਦਕ ਸਨ, ਦੁਆਰਾ ਬੰਬਈ ਲਿਆਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਤਬਲਾ ਵਾਦਕ ਉਸਤਾਦ ਮੁਨੀਰ ਦੇ ਕੋਲ ਤਾਲੀਮ ਲਈ ਛੱਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਖਾਨ ਦੀ ਤਾਲੀਮ 25 ਸਾਲ ਤੱਕ ਚਲਣੀ ਸੀ ਪਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੜਾਅ 'ਤੇ, ਉਸਦੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਕਾਲੇ ਖਾਨ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਚੰਚਲ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਸੁਭਾਅ ਕਾਰਣ "ਥਿਰਕਵਾ" ਉਪਨਾਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ।
ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਉਹ ਰਾਮਪੁਰ ਦੇ ਨਵਾਬ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਤਬਲਾ ਵਜਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਆਗਰਾ, ਜੈਪੁਰ, ਗਵਾਲੀਅਰ ਅਤੇ ਪਟਿਆਲਾ ਘਰਾਣਿਆਂ ਦੇ ਉਸਤਾਦਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਮੌਕਿਆਂ 'ਤੇ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਬੰਦਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕੀਤੀ ਉਹ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਾਥੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਵਜੋਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਮਿਲੀ। ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਦੀ ਇਸ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਦੋ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਲਾਕਾਰ ਸਨ ਜੋ ਰਬਿੰਦਰਸੰਗੀਤ ਦੇ ਮਹਾਂ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ ਸਨ, ਉਹ ਸਨ ਸੁਚਿਤਰਾ ਮਿੱਤਰਾ (1924-2011) ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤਬਲਾ ਵਾਦਕ ਪੰਡਿਤ ਨਿਖਿਲ ਘੋਸ਼।
ਨਾਮ "ਥਿਰਕਵਾ" ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਅਸਲੀ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਇੱਕ ਉਪਨਾਮ ਸੀ ਜੋ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਦਿਨ, ਉਸਨੂੰ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦੇ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ, ਉਸਦੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਸਨੇ ਇੰਨਾ ਵਧੀਆ ਵਜਾਇਆ ਕਿ ਉਸਦੀ ਉਂਗਲਾਂ ਤਬਲੇ 'ਤੇ "ਟਿਮਟਿਮਾਉਂਦਿਆਂ,ਥਿਰਕਦੀਆਂ" ਲੱਗਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਥਿਰਕਵਾ (ਚਮਕਦਾ) ਉਪਨਾਮ ਮਿਲਿਆ।
ਇਹ ਵੀ ਅਫਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਧੁਨ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਗੜਗੜਾਹਟ ਵਾਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਰਗੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਬਿਜਲੀ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ "ਥਿਰਕਵਾ" ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿੱਚ, ਅਹਿਮਦ ਜਾਨ ਥਿਰਕਵਾ ਨੂੰ "ਤਬਲੇ ਦਾ ਮਾਊਂਟ ਐਵਰੈਸਟ" ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਗੀਤ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਯਮਤ ਅੰਤਰਾਲਾਂ 'ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਬਿਰਯਾਨੀ ਅਤੇ ਕਬਾਬਾਂ ਦਾ ਮਾਹਰ, ਅਹਿਮਦ ਜਾਨ ਬੀਟ-ਚੱਕਰਾਂ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਪੈਟਰਨਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ ਜੋ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਸਿਖਾਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਤਬਲੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਕੱਲੇ ਸਾਜ਼ ਵਜੋਂ ਵਜਾ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਰਚਿਆ ਜਦੋਂ ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਲਾਈਵ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗਾਂ ਹੁਣ ਆਡੀਓ-ਵਿਜ਼ੂਅਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਅਤੇ ਜੋ ਪਰਕਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਦੀ ਝਲਕ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਬਿਸਮਿੱਲ੍ਹਾ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਵਿਲਾਇਤ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ 'ਜੁਗਲਬੰਦੀ' (ਦੋਗੀ) ਦਾ ਤਬਲਾ ਵਾਦਕ ਸੀ। ਅਹਿਮਦ ਜਾਨ ਥਿਰਕਵਾ 'ਤੇ 'ਦਿ ਹਿੰਦੂ' ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਲੇਖ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, "ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਉਸਤਾਦ ਥਿਰਕਵਾ ਨੂੰ ਇਕੱਲੇ ਅਤੇ ਸਾਥੀ ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਚਮਕਦਾਰ ਆਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ, ਜਿਸ ਦੇ ਚਮਕਦੇ ਤਾਰੇ ਫੈਯਾਜ਼ ਖਾਨ, ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ, ਅੱਲਾਬੰਦੇ ਖਾਨ, ਅੱਲਾਦੀਆ ਖਾਨ, ਅਲਾਊਦੀਨ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਬੜੇ ਗੁਲਾਮ ਅਲੀ ਸਨ, ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਚਮਕਦਾਰ ਤਾਰੇ ਦੇ ਰੂਪ 'ਚ ਉਭਰਿਆ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਫਤਾਬ-ਏ-ਮੌਸੀਕੀ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਸੁਪਰਨਾਂਵਾ ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।" [1]
ਚੇਲੇ
ਸੋਧੋਉਸਤਾਦ ਅਹਿਮਦ ਜਾਨ ਥਿਰਕਵਾ ਨੇ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਲੰਬੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੌਰਾਨ, ਪੰਡਿਤ ਪ੍ਰੇਮ ਵੱਲਭ ਜੀ, ਪੰਡਿਤ ਲਾਲਜੀ ਗੋਖਲੇ, ਪੰਡਿਤ ਨਿਖਿਲ ਘੋਸ਼ (ਤਬਲਾ ਵਾਦਕ) [2] ਅਤੇ ਆਗਰਾ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਾਇਕ ਪੰਡਿਤ ਜਗਨਨਾਥ ਬੂਵਾ ਪੁਰੋਹਿਤ, ਪੰਡਿਤ ਸਮੇਤ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਲੀਮ ਦਿੱਤੀ। ਨਰਾਇਣ ਰਾਓ ਜੋਸ਼ੀ, ਪੰਡਿਤ ਭਾਈ ਗੈਤੋਂਡੇ, ਪੰਡਿਤ ਬਾਪੂ ਪਟਵਰਧਨ, ਸ਼੍ਰੀ ਆਨੰਦ ਸ਼ਿਧਾਏ, ਧਨੰਜੈ ਪਟਕੀ ਅਤੇ ਰਸ਼ੀਦ ਮੁਸਤਫਾ ਥਿਰਕਵਾ ਉਸਦੇ ਕੁਝ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਸ਼ਾਗੀਰਦ (ਚੇਲੇ) ਹਨ। ਉਸਤਾਦ ਅਹਿਮਦ ਜਾਨ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਸ਼ੈਲੀ ਮੌਜੂਦਾ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਤਬਲਾ ਵਾਦਕਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਤਾਦ ਜ਼ਾਕਿਰ ਹੁਸੈਨ, ਪੰਡਿਤ ਚੰਦਰ ਨਾਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਪੰਡਿਤ ਅਨਿੰਦੋ ਚੈਟਰਜੀ ਅਤੇ ਪੰਡਿਤ ਨਿਖਿਲ ਘੋਸ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। [2] [3]
ਅਵਾਰਡ ਅਤੇ ਮਾਨਤਾ
ਸੋਧੋ- 1954 ਵਿੱਚ ਤਬਲੇ ਲਈ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ ਅਵਾਰਡ [4]
- 1970 ਵਿੱਚ ਕਲਾ ਲਈ ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਪੁਰਸਕਾਰ
ਮੌਤ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ
ਸੋਧੋਅਹਿਮਦ ਜਾਨ ਥਿਰਕਵਾ ਦੀ ਮੌਤ 13 ਜਨਵਰੀ 1976 ਨੂੰ ਲਖਨਊ, ਭਾਰਤ ਵਿਖੇ 84 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। [5] [3]
2015 ਤੱਕ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ – ਦਿੱਲੀ, ਪੁਣੇ, ਮੁੰਬਈ, ਕੋਲਹਾਪੁਰ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇਣ ਲਈ ਹਰ ਸਾਲ ਇੱਕ 'ਉਸਤਾਦ ਅਹਿਮਦ ਜਾਨ ਥਿਰਕਵਾ ਸੰਗੀਤ ਉਤਸਵ' ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । [3]
ਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ Vithal C. Nadkarni (25 December 2016). "Partnership in percussion' and profile of Ahmed Jan Thirakwa". The Hindu newspaper. Archived from the original on 11 July 2020. Retrieved 13 November 2024.
- ↑ 2.0 2.1 "Profile of tabla player Nikhil Ghosh, a disciple of Ahmed Jan Thirakhwa". Sangit Mahabharati website. 2016. Retrieved 12 July 2020.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 Anjana Rajan (8 January 2015). "Home is where the art is: Tabla exponent Rashid Mustafa Thirakwa speaks about the festival in memory of his guru, Ustad Ahmed Jan Thirakwa". The Hindu newspaper. Archived from the original on 23 May 2021. Retrieved 13 November 2024.
- ↑ "Sangeet Natak Akademi Award in 1954 for Ahmed Jan Thirakwa". Sangeet Natak Akademi website. 16 August 2007. Archived from the original on 19 May 2009. Retrieved 15 November 2024.
- ↑ Mohan Nadkarni. "Profile of Ahmed Jan Thirakwa". kamat.com website - Source: The Economic Times, Bombay (31 January 1982). Archived from the original on 28 March 2022. Retrieved 13 November 2024.