ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ

ਉਸਤਾਦ ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ (ਦੇਵਨਾਗਰੀ : उस्ताद अब्दुल करीम ख़ान, ਫ਼ਾਰਸੀ : اُستاد عبدُالکریم خان) (11 ਨਵੰਬਰ 1872 – 27 ਅਕਤੂਬਰ 1937) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਗਾਇਕ ਸੀ ਅਤੇ, ਉਸਦੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਸੰਸਥਾਪਕ ਸੀ। ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਕਿਰਾਨਾ ਘਰਾਣੇ ਦਾ।

ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ
ਜਾਣਕਾਰੀ
ਜਨਮ	11 ਨਵੰਬਰ 1872
ਮੌਤ	27 ਅਕਤੂਬਰ 1937 (ਉਮਰ 64)
ਵੰਨਗੀ(ਆਂ)	ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ
ਕਿੱਤਾ	ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਗਾਇਕ
ਸਾਲ ਸਰਗਰਮ	1893 – 1937

ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਪਿਛੋਕੜ

ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਦਾ ਜਨਮ 11 ਨਵੰਬਰ 1872 ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲੀ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿਰਾਨਾ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤ ਪਰੰਪਰਾ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਭਰਾਵਾਂ ਗੁਲਾਮ ਅਲੀ ਅਤੇ ਗੁਲਾਮ ਮੌਲਾ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਸਨ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਕਾਲੇ ਖਾਨ, ਗੁਲਾਮ ਅਲੀ ਦੇ ਪੋਤੇ ਸਨ। ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚਾਚਾ ਅਬਦੁੱਲਾ ਖਾਨ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਕਾਲੇ ਖਾਨ ਤੋਂ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਤਾਲੀਮ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ ਹੋਰ ਚਾਚਾ ਨਨਹੇ ਖਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਅਗਵਾਈ ਮਿਲੀ। ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਸੰਗੀਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਵਾਲੀਅਰ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਉਸਤਾਦ ਰਹਿਮਤ ਖਾਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ। ਵੋਕਲ ਅਤੇ ਸਾਰੰਗੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਸਨੇ ਵੀਣਾ (ਬੀਨ), ਸਿਤਾਰ ਅਤੇ ਤਬਲਾ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ।

ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰੰਗੀ ਵਾਦਕ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਾਰੰਗੀ ਵਾਦਕਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਘੱਟ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਸਨੇ ਵੋਕਲ ਵੱਲ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਆਪਣੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਅਬਦੁਲ ਹੱਕ ਨਾਲ ਗਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਹ "ਮੌਲਾ ਬਖ਼ਸ਼ ਖ਼ਾਨਦਾਨ" ਦੇ ਮੁਰਤਜ਼ਾ ਖ਼ਾਨ ਅੱਗੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ, ਫਿਰ ਇਹ ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਮਹਾਰਾਜੇ (ਬਾਦਸ਼ਾਹ) ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਮੁਰਤਜ਼ਾ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ। ਬੜੌਦਾ ਰਿਆਸਤ ਦਾ ਰਾਜਾ ਇਸ ਗਾਇਕ ਜੋੜੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਬਣਾਇਆ।

ਇਹ ਉਹ ਥਾਂ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਤਾਰਾਬਾਈ ਮਾਨੇ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਜੋ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ ਸਰਦਾਰ ਮਾਰੂਤੀ ਰਾਓ ਮਾਨੇ ਦੀ ਧੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੜੌਦਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਜੋੜਾ ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਸੈਟਲ ਹੋ ਗਿਆ। 1922 ਵਿੱਚ, ਤਾਰਾਬਾਈ ਮਾਨੇ ਨੇ ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸਦਾ ਜ਼ਾਹਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸਦੇ ਸੰਗੀਤ 'ਤੇ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ - ਇਸ ਨੂੰ ਸੋਚਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।

ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਤਨੀ, ਗਫੂਰਾਨ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਿਰਾਨਾ ਮਾਸਟਰ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਦੀ ਭੈਣ ਸੀ, ਜੋ ਉਸਦਾ ਚਚੇਰਾ ਭਰਾ ਵੀ ਸੀ।

ਕੈਰੀਅਰ

ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਅਤੇ ਚੇਲਾ ਸਵਾਈ ਗੰਧਰਵ

"ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁਰੀਲੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮਾਹੌਲ ਸਿਰਜਿਆ। ਉਸਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਸੁਹਾਵਣੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਗਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਅਜਿਹੀ ਜਿੰਵੇਂ ਸਮਾਧੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਗਾਇਕ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਸਰੋਤੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।

ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਨੂੰ ਮੈਸੂਰ ਦੇ ਰਾਜ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਾਰਨਾਟਿਕ ਸੰਗੀਤ ਮਾਸਟਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸਦੇ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸਰਗਮ ਦਾ ਗਾਇਨ ਕਰਨਾਟਕ ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ। ਉਹ ਮੈਸੂਰ ਪੈਲੇਸ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਗਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਰਤਨ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਮੈਸੂਰ ਦੇ ਰਸਤੇ 'ਤੇ, ਉਹ ਧਾਰਵਾੜ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਚੇਲੇ ਸਵਾਈ ਗੰਧਰਵ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਇਆ। 1900 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਅੱਠ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਕੇਸਰਬਾਈ ਕੇਰਕਰ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਇਆ, ਜੋ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗਾਇਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। 1913 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਪੂਨਾ ਵਿੱਚ ਆਰੀਆ ਸੰਗੀਤ ਵਿਦਿਆਲਿਆ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਉਹ ਦੱਖਣ ਦੇ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਮਿਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸੈਟਲ ਹੋ ਗਏ ਜਿਥੇ ਓਹ ਅਪਣੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਰਹੇ।ਇੱਕ ਸਮਾਰੋਹ ਦੇ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ 27 ਅਕਤੂਬਰ 1937 ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹਜੋ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਮਿਰਾਜ ਵਿੱਚ ਯਾਦਗਾਰੀ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਉਸਦੀ ਸ਼ੈਲੀ

ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਵੋਕਲ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਜੋ ਨਵੀਨਤਾਵਾਂ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਹਨ ਉਹ ਕਿਰਾਨਾ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਵਿਲੰਬਿਤ ਲਯ (ਧੀਮੀ ਗਤੀ) ਵਿੱਚ ਰਾਗ ਦਾ ਹੌਲੀ ਸੁਰੀਲਾ ਵਿਕਾਸ ਉਸਦੇ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਹਿਲੂ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਮਿੱਠੀ ਅਤੇ ਸੁਰੀਲੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸਖਤ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨੇ ਉਸਦੇ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤੀ ਠੁਮਰੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵੀ 'ਪੂਰਬ ਅੰਗ' ਜਾਂ 'ਪੰਜਾਬੀ ਅੰਗ' ਨਾਲੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੀ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਠੁਮਰੀ ਹੌਲੀ ਰਫਤਾਰ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਦੀ ਹੈ ਜੋ ਤਿਆਗਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇੱਕ ਪੁਰਸਕੂਨ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਕਰਨਾਟਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਸਾਰੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਗਾਉਣ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਤਿਆਗਰਾਜ ਕ੍ਰਿਤੀ ਵੀ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਗਵਾਲੀਅਰ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਰਹਿਮਤ ਖਾਨ ਤੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ। ਉਸਤਾਦ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਮਾਹਰ ਸੀ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਵੀਣਾ ਅਤੇ ਸਾਰੰਗੀ . ਸੰਗੀਤਕ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਾਹਰ ਸੀ, ਉਹ ਹਰ ਥਾਂ ਮੁਰੰਮਤ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸੰਦਾਂ ਦਾ ਸੈੱਟ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ...

"ਹਾਲਾਂਕਿ ਦਿੱਖਣ ਵਿਚ ਕਮਜ਼ੋਰ, ਖਾਨ ਸਾਹਬ ਨੇ ਨਿਯਮਤ ਕਸਰਤ, ਅਨੁਸ਼ਾਸਿਤ ਆਦਤਾਂ, ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਜੀਵਨ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸਿਹਤ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੰਬੇ, ਪਤਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਕਾਲੀ 'ਅਚਕਨ' ਵਿੱਚ ਬੇਮਿਸਾਲ ਕੱਪੜੇ ਪਾਏ ਹੋਏ ਹਨ, ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੜੀ, ਇੱਕ ਖਾਸ ਮੁੱਛਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਲਾਲ ਸੁਨਹਿਰੀ ਬਾਰਡਰ ਵਾਲੀ ਪੱਗ, ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ, ਉਸਦੀ ਸੁਪਨੇ ਵਾਲੀ ਅੱਖਾਂ।"

ਚੇਲੇ

ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੰਡਿਤ ਬਾਲਕ੍ਰਿਸ਼ਨਬੁਵਾ ਕਪਿਲੇਸ਼ਵਰੀ, ਗਣਪਤ ਰਾਓ ਗੁਰਵ, ਰੋਸ਼ਨ ਆਰਾ ਬੇਗਮ, ਸੁਰੇਸ਼ਬਾਬੂ ਮਾਨੇ, ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਬੂਵਾ ਜਾਧਵ ਅਤੇ ਸਵਾਈ ਗੰਧਰਵ ਜੋ ਭੀਮਸੇਨ ਜੋਸ਼ੀ ਦੇ ਗੁਰੂ ਸਨ।

ਮੌਤ

ਉਹ ਪਾਂਡੀਚੇਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਚਿੰਗਲੇਪੁਟ ਵਿਖੇ ਛਾਤੀ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ ਦਰਦ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋਇਆ। 27 ਅਕਤੂਬਰ 1937 ਨੂੰ ਸਿੰਗਾਪੇਰੁਮਲਕੋਇਲ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ 'ਤੇ ਉਸਦੀ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਮੌਤ ਹੋਈ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖਰੀ ਕੁਝ ਘੰਟੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ, ਨਮਾਜ਼ ਅਦਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਰਾਗ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਕਲਮਾ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ।