ਚਿਤਰਾਲ ਜੈਨ ਸਮਾਰਕ ਅਤੇ ਭਗਵਤੀ ਮੰਦਰ
ਚਿਤਰਾਲ ਜੈਨ ਸਮਾਰਕ ਅਤੇ ਭਗਵਤੀ ਮੰਦਿਰ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਚਿਤਰਾਲ ਮਲਾਈ ਕੋਵਿਲ (ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ "ਪਹਾੜੀ 'ਤੇ ਮੰਦਰ") ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਚਿਤਰਾਲ ਗੁਫਾ ਮੰਦਰ ਜਾਂ ਭਗਵਤੀ ਮੰਦਰ, ਕੰਨਿਆਕੁਮਾਰੀ ਜ਼ਿਲੇ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਚਿਤਰਾਲ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਵਾਲੇ ਪੱਥਰ ਦੇ ਬਿਸਤਰੇ, ਅਤੇ ਦੋ ਸਮਾਰਕ ਹਨ - ਇੱਕ ਚੱਟਾਨ ਕੱਟਿਆ ਜੈਨ ਮੰਦਿਰ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰੀ ਕੰਧ ਰਾਹਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵੀ ਮੰਦਿਰ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਚੱਟਾਨ ਅਤੇ ਪੱਥਰ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ ਜੋ ਵਿਕਰਮਾਦਿਤਿਆ ਵਰਾਗੁਣ ਪੰਡਯਾ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਮਾਰਕ 9ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੇ ਹਨ।
| ਚਿਤਰਾਲ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਭਗਵਤੀ ਮੰਦਰ | |
|---|---|
ਚਿਤਰਾਲ ਮਲਾਈ ਕੋਵਿਲ | |
.jpg) | |
| ਧਰਮ | |
| ਮਾਨਤਾ | ਜੈਨ ਧਰਮ |
| Deity | ਤੀਰਥੰਕਾਰ and ਭਗਵਤੀ |
| ਟਿਕਾਣਾ | |
| ਟਿਕਾਣਾ | ਚਿਤਰਾਲ, ਜਿਲ੍ਹਾ ਕੰਨਿਆਕੁਮਾਰੀ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ |
| ਗੁਣਕ | 8°19′57.1″N 77°14′18.2″E / 8.332528°N 77.238389°E |
| ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ | |
| ਸਥਾਪਿਤ ਮਿਤੀ | 9th–century CE[1][2] |
| Temple(s) | 2 (ਜੈਨ, ਹਿੰਦੂ) |
ਟਿਕਾਣਾ
ਸੋਧੋ
ਚਿਥਰਲ ਜੈਨ ਸਮਾਰਕ ਅਤੇ ਭਗਵਤੀ ਮੰਦਿਰ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਸਿਰੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹਨ, ਕੰਨਿਆਕੁਮਾਰੀ (ਹਾਈਵੇਅ 66) ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 55 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਅਤੇ ਕੁਜ਼ਿਟੁਰਾ ਸ਼ਹਿਰ (ਹਾਈਵੇਅ 90) ਤੋਂ ਲਗਭਗ 4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹਨ। ਉਹ ਤਿਰੂਚਨੱਟੂ ਮਲਾਈ (ਤਿਰੂਚਨੱਟੂ ਪਹਾੜੀਆਂ) 'ਤੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚੋਕਕਾਂਥੂੰਗੀ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਾਰਕ ਪਿੰਡ ਚਿਤਰਲ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਹਨ। ਸਮਾਰਕਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਏਐਸਆਈ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਰ ਸਰਕਲ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਧੀਨ ਹੈ। ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਦੇ ਬੋਰਡ ਤੋਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ, ਕਾਜੂ, ਨਾਰੀਅਲ ਅਤੇ ਰਬੜ ਦੇ ਬੂਟੇ ਦੇ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੱਟੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। [3]
ਇਤਿਹਾਸ
ਸੋਧੋ
ਸਾਈਟ 'ਤੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਮਿਲੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਾਲੂਗੁਮਲਾਈ ਜੈਨ ਬਿਸਤਰੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਰਕਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ 1ਲੀ-ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ ਦੇ ਕੁਝ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਤਾਰੀਖ਼ ਦੇ ਯੋਗ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਸਾਈਟ ਨੂੰ ਤਿਰੂਚਰਨਥੁਪੱਲੀ, ਜਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਤਿਰੂਚਰਨਮ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। [4] ਪਹਾੜੀ ਨੂੰ ਤਿਰੁਚਰਾਣਾਟੁ ਮਲਾਈ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ " ਚਰਣਾਂ ਲਈ ਪਵਿੱਤਰ ਪਹਾੜੀ" (ਜੈਨ ਸੰਨਿਆਸੀ)। [5]
ਸਾਈਟ ਵਿੱਚ ਬਿਸਤਰੇ ਅਤੇ ਦੋ ਸਮਾਰਕ ਹਨ. ਇਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਅਤੇ ਤੁਪਕਾ-ਲੇਜਾਂ ਵਾਲੇ ਪੁਰਾਣੇ ਚੱਟਾਨ-ਕੱਟੇ ਜੈਨ ਬਿਸਤਰੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਜੈਨ ਸਮਾਰਕ ਹਨ। ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਰਵੇਖਣ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਿਸਤਰੇ ਪਹਿਲੀ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੋਂ ਛੇਵੀਂ ਸਦੀ ਈ. [3] ਗੁਫਾ ਮੰਦਿਰ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਜੈਨ ਸਮਾਰਕ 9ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਹੈ, ਤਿੰਨ ਅਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜੈਨ ਮੂਰਤੀ-ਪਰਸ਼ਵਨਾਥ (ਖੱਬੇ), ਮਹਾਵੀਰ ਅਤੇ ਪਦਮਾਵਤੀ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਪੱਥਰ ਤੋਂ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਉੱਕਰੇ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਅੱਗੇ ਦੇਵੀ ਭਗਵਤੀ (ਪਾਰਵਤੀ) ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਿਰ ਹੈ ਜੋ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ 9ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਦਾਨੀਆਂ ਦੇ ਐਪੀਗ੍ਰਾਫਿਕ ਸਬੂਤ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਮੰਡਪ ਅਤੇ ਹੋਰ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ ਦੇ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰਲ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਸਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। [5]
ਜੈਨ ਬਿਸਤਰੇ ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਦਿਗੰਬਰ ਜੈਨ ਸਮਾਰਕ ਹਨ। [4] ਉਹ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹਨ। ਜੈਨ ਧਰਮ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਸੀ, ਮਦੁਰਾਈ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੁਆਰਾ ਲਗਭਗ 1ਲੀ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੱਕ, ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੱਲਵ ਯੁੱਗ ਦੁਆਰਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਮਹਿੰਦਰਵਰਮਨ ਪਹਿਲੇ (7ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ) ਦੇ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਯੋਜਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ। ਜੈਨ ਸਮਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹਿੰਦੂ ਸਾਈਟਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਹਾਬਲੀਪੁਰਮ ਸਮਾਰਕ। [6] [7]
ਟੀਏ ਗੋਪੀਨਾਥ ਰਾਓ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੱਖਣ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਰਤਾਨੇਮੀ ਦੇ ਚੇਲੇ ਗੁਣਨਦਗੀ-ਕੁਰਤਿਗਲ - ਪੇਰਵਾਕੁਡੀ ਦੇ ਭਟਾਰੀਆਰ ਨੇ ਵਿਕਰਮਾਦਿਤਿਆ ਵਰਾਗੁਣ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ 28ਵੇਂ ਸਾਲ ਦੌਰਾਨ ਤਿਰੂਚਨਮ ਮਲਾਈ ਦੇ ਭਟਾਰੀਆਰ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸੁਨਹਿਰੀ ਗਹਿਣਿਆਂ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਗੋਪੀਨਾਥ ਰਾਓ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅਯ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜੇ ਵਿਕਰਮਾਦਿਤਿਆ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਬੂਤ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਥਾਪਿਤ ਕਾਲਕ੍ਰਮ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਇਸ ਮੰਦਰ ਨੂੰ 9ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। [5] [8] ਇਹ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵਟੇਲੁੱਟੂ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਤਮਿਲ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਹੈ। [3] [5]
ਭਗਵਤੀ ਮੰਦਰ ਸਥਾਨਕ ਹਿੰਦੂਆਂ ਲਈ ਪੂਜਾ ਲਈ ਇੱਕ ਸਰਗਰਮ ਸਥਾਨ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਪੁਰਾਤੱਤਵ-ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪੂਰੀ ਸਾਈਟ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਅਤੇ ਪੁਰਾਤਨਤਾ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਮ ਸਥਿਤੀ ਖੰਡਰ ਵਿੱਚ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੋਪੀਨਾਥ ਰਾਓ ਦੁਆਰਾ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਾਈਟ ਦੀਆਂ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਬਾਹਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਗੁਫਾ ਮੰਦਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਬਰਕਰਾਰ ਸੀ। ਪਦਮਾਵਤੀ ਦੇਵੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕੰਧ-ਚਿੱਤਰ ਅਤੇ ਪਲਾਸਟਰਡ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦਾ ਅਪਵਾਦ ਹੈ ਜੋ ਨੁਕਸਾਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਗੋਪੀਨਾਥ ਰਾਓ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਜਾਂ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ "[ਕਲਾ] ਚੋਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ"। ਮਹਾਵੀਰ ਅਤੇ ਪਰਸ਼ਵਨਾਥ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਮੂਰਤੀਆਂ ਚੰਗੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਹਨ। [5] [9]
ਸਮਾਰਕ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਬਹਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੁਫਾ ਮੰਦਰ ਦੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਅਧੂਰਾ ਵਿਮਨਾ। [5] ਸਾਈਟ ਵਿੱਚ ਮੰਦਰ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ "ਦਿਲ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦਾ" ਤਾਲਾਬ ਹੈ ਅਤੇ ਖੇਤਾਂ ਅਤੇ ਘਾਟੀ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। [10] [11]
ਵਰਣਨ
ਸੋਧੋ
ਸਮਾਰਕਾਂ ਤੱਕ ਚੱਟਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੱਟੀਆਂ ਗਈਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਤੰਗ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਦੁਆਰਾ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉੱਚੀ ਚੱਟਾਨ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਗੁਫਾ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮੂਲ-ਰਾਹਤ ਮੂਰਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਜੈਨ ਗੁਫਾ ਮੰਦਰ ਦੀ ਉੱਤਰੀ ਦਿਸ਼ਾ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਕੰਧ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਦਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਅਤੇ ਪਦਮਾਵਤੀ ਦੀਆਂ ਰਾਹਤਾਂ ਬਹੁ-ਹੁੱਡ ਵਾਲੇ ਕੋਬਰਾ ਦੁਆਰਾ ਛੱਤੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਯਕਸ਼ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਛੋਟੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਚਿੱਤਰ ਹਨ। [12] [3]
ਬੇਸ-ਰਿਲੀਫ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਚਿੱਤਰ ਅਰਧ -ਪਦਮਾਸਨ ਪੋਜ਼ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਟਾਇਰਡ ਪੈਰਾਸੋਲ ਦੇ ਨਾਲ ਹਰੇਕ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਇਹ ਹੋਰ 24 ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਨ। ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ, ਤਿੰਨ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵੀ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀ ਇੱਕ ਮੂਰਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਟਾਇਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪਰਸੋਲ ਹਨ, ਛਤਰਤ੍ਰੇਈ ਚੈਤਯ ਇਸਦੇ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਰੁੱਖ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਸੇਵਾਦਾਰ ਚਿੱਤਰ ਹਨ। [12] ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਅੰਬਿਕਾ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਔਰਤ ਚਿੱਤਰ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦੋ ਸੇਵਾਦਾਰ ਚਿੱਤਰ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ੇਰ। ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਧਰਾਂ (ਗਿਆਨ ਦੇ ਧਾਰਨੀ) ਦੇ ਉੱਡਦੇ ਚਿੱਤਰ ਹਨ। ਹਰੇਕ ਰਾਹਤ ਦੀ ਸੀਟ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਹੈ. ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਨਿਆਸੀ ਜਾਂ ਇੱਕ ਦਾਨੀ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਤਮਿਲ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਵਟੇਲੁਥੂ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਸਪਾਂਸਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵਿੱਚ ਲਿਪੀ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ, ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਈਟ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਤੇਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੱਧ ਤੱਕ ਇੱਕ ਸਰਗਰਮ ਜੈਨ ਸਾਈਟ ਰਹੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। [3] [5] [8]
ਜੈਨ ਮੰਦਿਰ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਗੁਫਾ ਤੋਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਥੰਮ ਵਾਲਾ ਮੰਡਪ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਪਾਵਨ ਅਸਥਾਨ ਹਨ। [3] [5] ਥੰਮ੍ਹ ਵਾਲੇ ਹਾਲ ਅਤੇ ਅਸਥਾਨ ਜੈਨ ਨਮੂਨੇ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ ਹੈ। ਇਹ ਜੈਨ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਦਮਾਵਤੀ ਦੇਵੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਕਲਾਕਾਰੀ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੰਡਪਮ, ਇੱਕ ਵਰਾਂਦਾ ਕੋਰੀਡੋਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਰਸੋਈ (ਮਦਪੱਲੀ ) ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਬਾਲੀਪੀਠਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਓਵਰਹੰਗਿੰਗ ਚੱਟਾਨ ਵਿੱਚ ਉੱਕਰੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਪੌੜੀਆਂ, ਥੰਮ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਕੰਧਾਂ 'ਤੇ ਕਈ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਲੱਭੇ ਗਏ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਹਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਖੋਜਾਂ ਨੇ ਗੋਪੀਨਾਥ ਰਾਓ ਵਰਗੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮੰਦਰ, ਇਸਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧਣ ਲਈ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਹੈ। [5] [8] [13]
ਗੋਪੀਨਾਥ ਰਾਓ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਸ ਸਥਾਨ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨ ਰਹੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਤੋਹਫ਼ੇ ਅਤੇ ਭੇਟਾ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਨੇ ਪਦਮਾਵਤੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੇਵੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਸਥਾਨ ਲਗਭਗ ਸੱਤ ਸਦੀਆਂ ਤੱਕ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਇੱਕ ਸਰਗਰਮ ਸਥਾਨ ਬਣ ਗਿਆ। ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਇਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਲੱਭੇ ਗਏ ਹਨ। [5] ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਚੱਟਾਨ 'ਤੇ ਵੱਟੇਲੁਥੂ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਾਮਿਲ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ "ਕੋ 425" ਵਿੱਚ "ਰਾਜਾਵੱਲਾਪੁਰਮ ਦੇ ਇੱਕ ਨਰਾਇਣ ਨੇ ਭਗਵਤੀ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਪੈਸਾ ਦਾਨ ਕੀਤਾ"। ਬਾਅਦ ਵਾਲਾ ਜਾਰਜੀਅਨ ਕੈਲੰਡਰ ਦੇ ਲਗਭਗ 1250 ਈਸਵੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। [5] ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਉੱਕਰੀਆਂ ਹਿੰਦੂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਇਮਾਰਤਸਾਜ਼ੀ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ, ਬਣਤਰ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਤੇ "ਨਾਰਾਇਣ" ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਨਾਮ ਨੇ ਗੋਪੀਨਾਥ ਰਾਓ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜੈਨ ਮੰਦਿਰ ਨੂੰ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੱਧ ਤੱਕ "ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ" ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। [5]
ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ ਦੀਆਂ ਰਸੋਈ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ 'ਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਇਕ ਹੋਰ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਲੱਭਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ "ਤਿਰੁਕੁਡੱਕਰਾਈ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨਾਰਾਇਣਨ ਕਾਲਿਕਨ ਉਰਫ਼ ਧਰਮਚੇਤੀ-ਨਯਿਨਰ ਨੇ "ਸਾਲ 584 ਵਿੱਚ ਮੇਦਮ ਮਹੀਨੇ ਦੀ 17 ਤਰੀਕ" ਨੂੰ "ਭਗਵਤੀ ਮੰਦਰ" ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੁਝ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਇਹ ਲਗਭਗ 1373 ਈਸਵੀ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਸੀ। [13] ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਸਮਾਨ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਨੇ ਗੋਪੀਨਾਥ ਰਾਓ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪਰਿਕਲਪਨਾ 'ਤੇ ਮੁੜ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਹਿੰਦੂ ਨਾਮ ਨਾਰਾਇਣ ਦੁਆਰਾ ਥੋੜਾ ਗੁੰਮਰਾਹ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ "ਮੈਂ ਹੁਣ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ [ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ] ਇੱਕ ਗਲਤੀ ਹੈ"। [8] ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਜੈਨ ਮੰਦਿਰ ਨੂੰ ਮਿਟਾ ਕੇ ਜਾਂ ਨਸ਼ਟ ਕਰਕੇ, ਜਾਂ ਪੂਰੀ ਸਾਈਟ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਵਿੱਚ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਦੇ ਕੇ "ਤਬਦੀਲ" ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਇ, ਗੋਪੀਨਾਥ ਰਾਓ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਵਧੇਰੇ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ 2-ਸਦੀ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਇਸ ਸਥਾਨ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪਦਮਾਵਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੰਥ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਮੰਨਦੇ ਸਨ, ਬਾਕੀ ਗੁਫਾ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਇਕੱਲੇ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਬਸ-ਰਾਹਤ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਜੈਨੀਆਂ ਦੇ ਤੀਰਥੰਕਰ। ਗੋਪੀਨਾਥ ਰਾਓ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਸਥਾਨ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜੇ ਵਿਕਰਮਾਦਿਤਿਆ ਵਰਾਗੁਣ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। [8]
ਇਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਤੋਹਫ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਦਾਨ ਬਾਰੇ ਲੰਬੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਹਿੰਦੂ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪਦਮਾਵਤੀ ਨੂੰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਸਦੀਆਂ ਦੌਰਾਨ ਜਦੋਂ ਜੈਨ ਵੀ ਆ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬਸ-ਰਾਹਤ ਨੂੰ ਜੋੜ ਰਹੇ ਸਨ। ਇੱਥੇ ਜੈਨ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਜੋੜੀ ਗਈ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਪਾਠ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ - ਮਾਨਸਾਰਾ, ਇੱਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪਾਠ ਜੋ ਜੈਨ ਮੂਰਤੀ ਨੂੰ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉੱਕਰੀ ਕਰਨ ਦੇ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ 'ਤੇ ਇੱਕ ਅਧਿਆਏ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਾਈਟ ਟਕਰਾਅ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਰਸਾਉਂਦੀ, ਸਗੋਂ ਦੋ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਓਵਰਲੈਪ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। [8]
ਸਟੈਲਾ ਕ੍ਰੈਮਰਿਸ਼ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜੈਨ ਮੂਰਤੀ-ਵਿਗਿਆਨ ਚਿਤਰਾਲ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਤ੍ਰਾਵਣਕੋਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਹੋਰ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਮੂਰਤੀ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਨਾਲ ਸਹਿ-ਮੌਜੂਦ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਗਰਕੋਇਲ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਨਾਗਰਾਜ ਮੰਦਰ - ਜੋ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ - ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਮੰਦਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਹਤਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਮਹਾਵੀਰ, ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਅਤੇ ਪਦਮਾਵਤੀ ਦੇਵੀ ਦੀਆਂ ਰਾਹਤਾਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਗਰਾਜ ਮੰਦਰ ਦੇ ਮੰਡਪ ਦੇ ਥੰਮ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। [12] [14]
ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ
ਸੋਧੋਇਹ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਮਾਰਕ (N-TN-T2) ਹੈ ਜੋ 1964 ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਰਵੇਖਣ ਦੇ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਰ ਸਰਕਲ ਦੁਆਰਾ ਸੰਭਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਭਗਵਤੀ ਮੰਦਿਰ ਅਤੇ ਜੈਨਾ ਬਸ-ਰਾਹਤ ਵਜੋਂ ਉਕਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। [3] [10]
ਗੈਲਰੀ
ਸੋਧੋ-
ਪਾਸ ਥੰਮ੍ਹੰਹ ਜੈਨ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰਦੇਹੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਾਸੇ ਪਥਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਹਨ। -
ਵਿਮਾਨ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕੀਤਾ -
ਜੈਨ ਬਸ ਜ਼ਮੀਨ -
ਜੈਨ ਬਸ-ਰਾਹ -
ਜੈਨ ਬਸ-ਰਾਹ -
ਜੈਨ ਬਸ-ਰਾਹ -
ਜੈਨ ਬਸ-ਰਾਹ -
ਹਿੰਦੂਤ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ
ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ
ਸੋਧੋ
- ਕੇਰਲ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਧਰਮ
- ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਧਰਮ
- ਤਿਰੁਚਰਨਥੁਮਲਾਈ
ਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ Chandran, Anu (2015). "Scanning the Dynamics of Participatory Research (PRIT) in Heritage Tourism Management: The Case of Chitharal in Tamil Nadu, India". Atna. 10 (1). Pondicherry University: 78–79. doi:10.12727/ajts.13.6.
- ↑ Tampy, KPD (1946). "The Chitaral Rock Temple". The Modern Review. 80: 434.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 "Bagawati Temple (Chitral)". Thrissur Circle, Archaeological Survey of India. Archived from the original on 19 March 2016. Retrieved 23 March 2017. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid
<ref>tag; name "ASI" defined multiple times with different content - ↑ 4.0 4.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000042-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid
<ref>tag; name "cort1998" defined multiple times with different content - ↑ 5.00 5.01 5.02 5.03 5.04 5.05 5.06 5.07 5.08 5.09 5.10 5.11 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000043-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid
<ref>tag; name "Rao193" defined multiple times with different content - ↑ Hirsh, Marilyn (1987). "Mahendravarman I Pallava: Artist and Patron of Māmallapuram". Artibus Asiae. 48 (1/2): 109–130. doi:10.2307/3249854. ISSN 0004-3648. JSTOR 3249854.
- ↑ Cort, John E. (2002). "Bhakti in the Early Jain Tradition: Understanding Devotional Religion in South Asia". History of Religions. 42 (1): 59–86 with footnotes, context. doi:10.1086/463696. ISSN 0018-2710. JSTOR 3176384.
- ↑ 8.0 8.1 8.2 8.3 8.4 8.5 8.6 T.A. Gopinatha Rao (1910), Travancore Archaeological Series Volume 2, pp. 125–127 with plates
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000046-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ 10.0 10.1 Nagarajan, Saraswathy (17 November 2011). "On the southern tip of India, a village steeped in the past". The Hindu. Retrieved 23 March 2017. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid
<ref>tag; name "Nagarajan 2011" defined multiple times with different content - ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000048-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ 12.0 12.1 12.2 12.3 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000049-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid
<ref>tag; name "KramrischCousins1948" defined multiple times with different content - ↑ 13.0 13.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004A-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid
<ref>tag; name "Rao297" defined multiple times with different content - ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004B-QINU`"'</ref>" does not exist.
<ref> tag defined in <references> has no name attribute.ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ
ਸੋਧੋ