ਤ੍ਰਿਪੁਰ ਸੁੰਦਰੀ
ਤ੍ਰਿਪੁਰ ਸੁੰਦਰੀ (Sanskrit: त्रिपुर सुन्दरी, IAST: Tripura Sundarī), ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦਸ ਮਹਾਵਿੱਦਿਆਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।[3] ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਵੀ ਪਾਰਵਤੀ, ਜੋ ਦੁਰਗਾ ਅਤੇ ਮਹਾਕਾਲੀ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ, ਦੇ ਜਹੂਰ ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਉਹ ਲਲਿਤਾ ਸਾਹਸ੍ਰਨਾਮਾ 'ਚ ਅਤੇ ਲਲਿਤੋਪਾਖਾਨਾ (ਦੇਵੀ ਲਲਿਤਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ) ਦੇ ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਤ੍ਰਿਪੁਰ ਦਾ ਨਾਂ ਇਸੇ ਦੇਵੀ ਦੇ ਨਾਂ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।[4]
| Tripura Sundari | |
|---|---|
"The Beautiful Goddess of the Three Citadels" | |
| ਤਸਵੀਰ:Tripura sundari 4.jpg | |
| ਦੇਵਨਾਗਰੀ | त्रिपुर सुन्दरी |
| ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਲਿਪੀਅੰਤਰਨ | Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Lang/data/iana scripts' not found. |
| ਮਾਨਤਾ | Devi, Adi Parashakti, Mahavidya, Parvati, Durga and Mahakali. |
| ਨਿਵਾਸ | manidvipa |
| ਮੰਤਰ | oṃ ka e ī la hrīṃ ha sa ka ha la hrīṃ sa ka la hrīṃ, or aiṃ hrīṁ sauḥ[1] |
| ਹਥਿਆਰ | Noose, Goad, Arrows and Bow[2] |
| Consort | Tripurantaka (Shiva) |
ਸ਼ਕਤੀਵਾਦ 'ਚ ਸ੍ਰੀਕੁਲਾ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਤ੍ਰਿਪੁਰ ਸੁੰਦਰੀ ਮਹਾਵਿੱਦਿਆਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅਵੱਲ ਹੈ ਅਤੇ ਦੇਵੀ ਆਦਿ ਪਰਾਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਪੱਖ ਹੈ। ਤ੍ਰਿਪੁਰ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਅਦਭੁੱਤ ਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਸਥਾਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।[5] ਉਹ ਬ੍ਰਹਮ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਣਿਤ ਹੈ।[6] ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤ੍ਰਿਪੁਰਸੁੰਦਰੀ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਕਾਮੇਸ਼ਵਰ, "ਇੱਛਾ ਦੇ ਮਾਲਕ", ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬੈਠਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ।[7] ਤ੍ਰਿਪੁਰ ਸੁੰਦਰੀ ਮੁੱਢਲੀ ਦੇਵੀ ਹੈ ਜੋ ਸ਼ਕਤ ਤਾਂਤ੍ਰਿਕ ਪਰੰਪਰਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਵਿੱਦਿਆ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ।
ਨਿਰੁਕਤੀ
ਸੋਧੋਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਬਦ 'ਤ੍ਰਿਪੁਰ' ਦੋ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਬਦਾਂ; "ਤ੍ਰਿ" ਅਤੇ "ਤ੍ਰਯਾਸ" (ਤਿੰਨ) ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ[8] ਅਤੇ "ਪੁਰ" ਦਾ ਅਰਥ ਸ਼ਹਿਰ ਜਾਂ ਕਿਲ੍ਹਾ ਹੈ।[9] "ਤ੍ਰਿਪੁਰ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵਾ ਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ[10] ਜਦਕਿ ਸੁੰਦਰੀ ਦਾ ਅਰਥ "ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਔਰਤ" ਹੁੰਦਾ ਹੈ।[11]
ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ ਸੁੰਦਰੀ ਮੰਦਰ ਅਗਰਤਲਾ ਤੋਂ ਡੇਢ ਘੰਟੇ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ ਦੇ ਉਦੈਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕਸਬੇ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੈ
ਉਸ ਨੂੰ ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਤਿਕੋਣੀ (ਤ੍ਰਿਕੋਨਾ) ਨਾਲ ਇਕ ਸਮਾਨ ਹੈ ਜੋ ਯੋਨੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਉਸ ਦੇ ਚੱਕਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀ ਹੈ (ਹੇਠਾਂ ਦੇਖੋ)। ਉਸਨੂੰ ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੇ ਮੰਤਰ ਵਿੱਚ ਅੱਖਰਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਵਰਣਮਾਲਾ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਸਾਰੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਤਾਂਤਰਿਕ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ਰੱਖਣਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਹ ਬ੍ਰਹਮ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਸਿਰਜਣਹਾਰ, ਰੱਖਿਅਕ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਵਿਸ਼ਾ (ਮੌਲ), ਸਾਧਨ (ਮੀਨਾ), ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ (ਮਾਇਆ) ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਦੁਬਾਰਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹਕੀਕਤ ਨਾਲ ਪਛਾਣਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
ਉਹ ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ। ਉਹ ਮਾਨਸ, ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਚਿੰਤਾ ਦੇ ਤਿੰਨਾਂ ਸੰਸਾਰਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਤ੍ਰੈ ਹੈ, ਤਿੰਨ ਦੇਵਤਿਆਂ ਬ੍ਰਹਮਾ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਇਕਜੁੱਟ ਸੁਮੇਲ। ਉਹ ਲਲਿਤਾ (ਮਿਹਰਬਾਨ) ਅਤੇ ਕਾਮੇਸ਼ਵਰੀ (ਉੱਚ ਇੱਛਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ) ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਦੰਤਕਥਾ
ਸੋਧੋਸ਼ਿਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ ਜੋ ਮਿਲ ਕੇ ਹਿੰਦੂ ਤ੍ਰਿਏਕ ਦੀ ਤ੍ਰਿਮੂਰਤੀ ਦਾ ਗਠਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਦਕਸ਼ ਦੀ ਧੀ ਸਤੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ।
ਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ Wallis, Christopher, Tantra Illuminated, p.?
- ↑ Kinsley, David (1998). Tantric Visions of the Divine Feminine: The Ten Mahāvidyās. Motilal Banarsidass Publ. p. 112.
- ↑ West Bengal (India) (1994). West Bengal District Gazetteers: Nadīa. State editor, West Bengal District Gazetteers.
- ↑ Das, J.K. (2001). "Chapter 5: old and new political process in realization of the rights of indigenous peoples (regarded as tribals) in Tripura". Human rights and indigenous peoples. APH Publishing. pp. 208–9. ISBN 978-81-7648-243-1.
- ↑ Mahadevan 1975, pp. 235.
- ↑ Brooks 1990, pp. 155–156.
- ↑ Kinsley, David (1998). Tantric Visions of the Divine Feminine: The Ten Mahāvidyās. Motilal Banarsidass Publ. p. 113.
- ↑ Williams, Monier. "Monier-Williams Sanskrit-English Dictionary". faculty.washington.edu. Archived from the original on 2017-12-22. Retrieved 2019-03-08.
trí m. tráyas
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (help) - ↑ Williams, Monier. "Monier-Williams Sanskrit-English Dictionary". faculty.washington.edu. Archived from the original on 2017-12-22. Retrieved 2019-03-08.
○purá n. sg. id. (built of gold, silver, and iron, in the sky, air, and earth, by Maya for the Asuras, and burnt by Śiva MBh. &c • TS. vi, 2, 3, 1)
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (help) - ↑ Williams, Monier. "Monier-Williams Sanskrit-English Dictionary". faculty.washington.edu. Archived from the original on 2017-12-22. Retrieved 2019-03-08.
tripurá: m. Śiva Śaktir
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (help) - ↑ Williams, Monier. "Monier-Williams Sanskrit-English Dictionary". faculty.washington.edu. Archived from the original on 2015-05-20. Retrieved 2019-03-08.
sundarī f. a beautiful woman, any woman
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (help)
ਸਰੋਤ
ਸੋਧੋ- Brooks, Douglas R. (1990), The Secret of the Three Cities: An Introduction to Hindu Sakta Tantrism, Chicago & London: University of Chicago Press
- Brooks, Douglas R. (1992), Auspicious Wisdom, Albany: State University of New York Press
- Kinsley, David (1997), Tantric Visions of the Divine Feminine: The Ten Mahavidyas, New Delhi: Motilal Banarsidass, ISBN 978-0-520-20499-7
ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ
ਸੋਧੋ- Dikshitar, V.R. Ramachandra (1991). The Lalita Cult. Delhi: Motilal Banarsidass.
- Kinsley, David (1998). Hindu Goddesses: Vision of the Divine Feminine in the Hindu Religious Traditions. Berkeley: University of California Press.
ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ
ਸੋਧੋ
Tripura Sundari ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮੀਡੀਆ ਵਿਕੀਮੀਡੀਆ ਕਾਮਨਜ਼ ਉੱਤੇ ਹੈ
