ਬੰਧਵਗੜ੍ਹ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ

ਬੰਧਵਗੜ੍ਹ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਹੈ, ਜੋ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਉਮਰੀਆ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਬੰਧਵਗੜ੍ਹ, 105 square kilometres (41 sq mi), 1968 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ 1993 ਵਿੱਚ ਟਾਈਗਰ ਰਿਜ਼ਰਵ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੌਜੂਦਾ ਕੋਰ ਖੇਤਰ 716 square kilometres (276 sq mi)।

ਇਸ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਜੈਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਹੈ। ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਚੀਤੇ, ਅਤੇ ਹਿਰਨ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਜਨਨ ਆਬਾਦੀ ਹੈ। ਰੇਵਾ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਮਾਰਤੰਡ ਸਿੰਘ ਨੇ 1951 ਵਿੱਚ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਚਿੱਟਾ ਬਾਘ ਫੜਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਚਿੱਟਾ ਬਾਘ, ਮੋਹਨ, ਹੁਣ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਰੇਵਾ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਬਾਘ ਤੋਂ ਖ਼ਤਰਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਾਰਕ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵੱਧ ਰਹੀਆਂ ਮਾਈਨਿੰਗ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਬਾਘਾਂ ਨੂੰ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਪਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪਾਰਕ ਦਾ ਨਾਮ ਖੇਤਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਹਾੜੀ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਨੇ ਲੰਕਾ (ਬੰਧਵ = ਭਰਾ, ਗੜ੍ਹ = ਕਿਲ੍ਹਾ) 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਲਕਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਕਿਲ੍ਹਾ ਗੋਂਡ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਬਣਤਰ

ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਖੇਤਰ ਤਾਲਾ, ਮਾਗਧੀ ਅਤੇ ਖਿਤੌਲੀ ਹਨ। ਜੈਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਤਾਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅਮੀਰ ਜ਼ੋਨ ਹੈ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਾਘ। ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ, ਇਹ ਤਿੰਨ ਰੇਂਜ ਬੰਧਵਗੜ੍ਹ ਟਾਈਗਰ ਰਿਜ਼ਰਵ ਦੇ 'ਕੋਰ' ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦਾ ਕੁੱਲ ਖੇਤਰਫਲ 716 ਹੈ।

ਜੀਵ

ਟਾਈਗਰ ਦੇ ਪੰਜੇ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ

ਇੱਕ ਹਨੂੰਮਾਨ ਲੰਗੂਰ

ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਦੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਟਾਈਗਰ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਥਣਧਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 37 ਕਿਸਮਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਜੰਗਲਾਤ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇੱਥੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ 250 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਸਮਾਂ, ਤਿਤਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ 80 ਕਿਸਮਾਂ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰੀਂਗਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਹਨ। ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਫੋਟੋਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਭਗ 350 ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਦੀ ਸੂਚੀ ਹੈ। ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦੀ ਅਮੀਰੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਰਸਾਤ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਸਾਰਸ ਕ੍ਰੇਨਾਂ ਦੇ ਜੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਜਨਨ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਆਕਰਸ਼ਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬੰਗਾਲ ਟਾਈਗਰ ( ਪੈਂਥੇਰਾ ਟਾਈਗਰਿਸ ਟਾਈਗਰਿਸ ) ਹੈ। ਬੰਧਵਗੜ੍ਹ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਘਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਘਣਤਾ ਹੈ। 105 ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਪਾਰਕ ਖੇਤਰ ਦੇ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ² ਵਿੱਚ 22 ਬਾਘ ਹੋਣ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਹਰ 4.77 ਲਈ ਇੱਕ ਟਾਈਗਰ ਦੀ ਘਣਤਾ km ² (ਜਨਸੰਖਿਆ ਅਨੁਮਾਨ ਅਭਿਆਸ 2001)। 2012 ਵਿੱਚ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਬਾਘਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਲਗਭਗ 44-49 ਸੀ। ਪਾਰਕ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਕਹਾਵਤ ਹੈ: "ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ, ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਸ਼ੇਰ ਦੇਖਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਹੋ. ਬੰਧਵਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ, ਤੁਸੀਂ ਬਦਕਿਸਮਤ ਹੋ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ (ਘੱਟੋ-ਘੱਟ) ਇੱਕ ਨਹੀਂ ਦੇਖਦੇ।" ਬੰਧਵਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਬਾਘਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਘਣਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕੁਝ ਮਸ਼ਹੂਰ ਬਾਘਾਂ ਦਾ ਘਰ ਹੈ ਜੋ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਚਾਰਜਰ, ਹਾਥੀਆਂ ਅਤੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਫਿਰ ਵੀ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਇਆ) 'ਤੇ ਚਾਰਜ ਕਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇੱਕ ਟਾਈਗਰ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਬੰਧਵਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਸਿਹਤਮੰਦ ਨਰ ਸੀ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਮਾਦਾ ਸੀਤਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਚਾਰਜਰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਜੀਓਗ੍ਰਾਫਿਕ ਦੇ ਕਵਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫੋਟੋ ਖਿੱਚਿਆ ਗਿਆ ਟਾਈਗਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਬੰਧਵਗੜ੍ਹ ਦੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਬਾਘ ਸੀਤਾ ਅਤੇ ਚਾਰਜਰ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੀ ਜੋਇਤਾ, ਪੁੱਤਰ ਲੰਗਰੂ ਅਤੇ ਬੀ2 ਨੇ ਵੀ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੇ ਵਾਹਨਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਦੇਖਣ ਅਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਆਪਣੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ। ਸੀਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੋਹਿਨੀ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਔਰਤ, ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੋ ਗਈ। ਉਸਨੇ ਨਰ ਬਾਘ ਮਹਾਮਨ ਨਾਲ ਮੇਲ ਕੀਤਾ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਹਨ ਦੁਰਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਚਾਰਜਰ ਦੀ 2000 ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਚਾਰਜਰ ਪੁਆਇੰਟ ਵਿੱਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੀ ਬੁਢਾਪੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੰਦ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। 2003 ਅਤੇ 2006 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਉਸਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵੰਸ਼ਜ ਮੰਦਭਾਗੇ ਅੰਤਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਨਾਲ ਮਿਲੇ। ਬੀ1 ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਕਰੰਟ ਲੱਗਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬੀ3 ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸੀਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਮਾਰਿਆ ਸੀ। ਚਾਰਜਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਧਿਆ ਹੋਇਆ B2 2004 ਅਤੇ 2007 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਰ ਵਜੋਂ ਬਚਿਆ। ਬੰਧਵਗੜ੍ਹ ਦੇ ਸਿੱਧਬਾਬਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਾਦਾ ਨਾਲ ਸੰਭੋਗ ਕਰਕੇ, ਉਹ ਤਿੰਨ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਿਤਾ ਬਣਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮਰਦ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਬਮੇਰਾ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 2008 ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਬੰਧਵਗੜ੍ਹ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਪੁਰਸ਼ ਹੈ। ਨਵੰਬਰ 2011 ਵਿੱਚ, ਬੀ2 ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਪੋਸਟਮਾਰਟਮ ਅਧਿਐਨ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਕੁਦਰਤੀ ਮੌਤ ਹੋਈ ਸੀ। ਪਰ ਕੁਝ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਬਫਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜ਼ਖਮੀ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹੁਣ, ਬੰਧਵਗੜ੍ਹ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਦੇ ਤਾਲਾ ਜ਼ੋਨ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਟਾਈਗਰ ਬਾਮੇਰਾ (ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਮਰ ਗਿਆ) ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਦੇਰ ਨਾਲ^[when?] ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਪੁਰਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਕਈ ਮੌਕਿਆਂ 'ਤੇ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਬਲੂ ਆਈਜ਼ (ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਵੱਧ ਖੁਰਾਕ ਕਾਰਨ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ) ਅਤੇ ਮੁਕੁੰਦਾ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਮਾਗਧੀ ਅਤੇ ਖਿਤੌਲੀ ਜ਼ੋਨ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪੁਰਸ਼ ਹਨ। ਰਾਜਬੇਹਰਾ, ਮੀਰਚੈਨੀ, ਬਨਬੇਹੀ, ਮਹਾਮਣ, ਸੁੱਖੀ ਪੱਟੀਆ ਅਤੇ ਦਮਦਮਾ ਵਰਗੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਾਵਕ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਪ-ਬਾਲਗ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹਨ ਜਾਂ ਬਾਲਗ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਵੱਖਰੇ ਹਨ।^{[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]}

ਬੰਧਵਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ ਭੂਰੀ ਮੱਛੀ ਦਾ ਉੱਲੂ ।

ਰਿਜ਼ਰਵ ਹੋਰ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਘਣੀ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਹੈ: ਗੌਰ ਜਾਂ ਭਾਰਤੀ ਜੀਵ ( ਬੋਸ ਗੌਰਸ ਗੌਰਸ ), ਹੁਣ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਜਾਂ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ; ਸਾਂਬਰ ਅਤੇ ਭੌਂਕਦੇ ਹਿਰਨ ਇੱਕ ਆਮ ਨਜ਼ਾਰਾ ਹਨ, ਅਤੇ ਪਾਰਕ ਦੇ ਖੁੱਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨੀਲਗਾਈਆਂ ਦੇਖੀ ਜਾਣੀ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਬਘਿਆੜ ( ਕੈਨਿਸ ਲੂਪਸ ਪੈਲੀਪਸ ), ਧਾਰੀਦਾਰ ਹਾਇਨਾ ( ਹਿਆਨਾ ਹਯਾਨਾ ਹਯਾਨਾ ) ਅਤੇ ਕੈਰਾਕਲ ( ਕੈਰਾਕਲ ਕੈਰਾਕਲ ਸਮਿਟਜ਼ੀ ) ਦੇ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਨਿਵੇਕਲੇ ਖੁੱਲੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਨਿਵਾਸੀ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਹਨ। ਟਾਈਗਰ ਰਿਜ਼ਰਵ ਚਿਤਲ ਜਾਂ ਚਟਾਕ ਵਾਲੇ ਹਿਰਨ ( ਐਕਸਿਸ ਐਕਸਿਸ ) ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਬਾਘ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਚੀਤੇ ( ਪੈਂਥੇਰਾ ਪਰਡਸ ਫੂਸਕਾ ) ਦਾ ਮੁੱਖ ਸ਼ਿਕਾਰ ਜਾਨਵਰ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਬਾਈਸਨ ਨੂੰ ਕਾਨਹਾ ਤੋਂ ਦੁਬਾਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਰੇਲਗੱਡੀ

ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੁਆਰਾ ਯਾਤਰਾ ਇਕ ਹੋਰ ਵਧੀਆ ਵਿਕਲਪ ਹੈ. ਟ੍ਰੇਨ ਦੁਆਰਾ ਉਮਰੀਆ ਜੰਕਸ਼ਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰੋ ਅਤੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਲਈ ਇੱਕ ਕੈਬ ਜਾਂ ਟੈਕਸੀ ਕਿਰਾਏ 'ਤੇ ਲਓ।

ਹਵਾਲੇ

ਅਕੀਲ ਫਾਰੂਕੀ: ਚਾਰਜਰ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ [1] Archived 2009-02-16 at the Wayback Machine.
ਐਲ.ਕੇ.ਚੌਧਰੀ ਅਤੇ ਸਫੀ ਅਖਤਰ ਖਾਨ: ਬੰਧਵਗੜ-ਫੋਰਟ ਆਫ ਦਿ ਟਾਈਗਰ, ਵਾਈਲਡ ਐਟਲਸ ਬੁੱਕਸ, ਭੋਪਾਲ, 2003
ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ ਅਹਿਮਦ: ਚਾਰਜਰ: ਦਿ ਲੌਂਗ ਲਿਵਿੰਗ ਟਾਈਗਰ, ਪ੍ਰਿੰਟ ਵਰਲਡ, ਇਲਾਹਾਬਾਦ, 2001
WARodgers, HSPanwar ਅਤੇ VBMathur: ਵਾਈਲਡਲਾਈਫ ਪ੍ਰੋਟੈਕਟਡ ਏਰੀਆ ਨੈੱਟਵਰਕ ਇਨ ਇੰਡੀਆ: ਇੱਕ ਸਮੀਖਿਆ, ਵਾਈਲਡਲਾਈਫ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ, 2000
ਕੈਪਟਨ ਜੇ.ਫੋਰਸੀਥ: ਦ ਹਾਈਲੈਂਡਜ਼ ਆਫ਼ ਸੈਂਟਰਲ ਇੰਡੀਆ, ਨਟਰਾਜ ਪਬਲਿਸ਼ਰਜ਼, ਦੇਹਰਾਦੂਨ, 1994 [2]

Bandhavgarh travel guide from Wikivoyage