ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ

ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ ਮਾਝਾ ਖੇਤਰ ਦਾ ਇੱਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈ। ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਹੈ। ਇਹ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨਾਰੋਵਾਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਪਠਾਨਕੋਟ, ਕਪੂਰਥਲਾ ਅਤੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਨਾਲ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਦੋ ਮੁੱਖ ਨਦੀਆਂ ਬਿਆਸ ਅਤੇ ਰਾਵੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟ ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਜ਼ਿਲਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਹਿਰ ਕਲਾਨੌਰ ਨੇੜੇ ਇਕ ਬਾਗ਼ ਵਿਚ ਗੱਦੀ-ਨਸ਼ੀਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸਿਆ ਹੈ।

ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ
ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ
ਸੁਜਾਨਪੁਰ ਕਿਲਾ
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ
ਗੁਣਕ: 31°55′N 75°15′E
ਦੇਸ਼	ਭਾਰਤ
ਰਾਜ	ਪੰਜਾਬ
ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ	ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ
ਖੇਤਰ
• ਕੁੱਲ	2,610 km2 (1,010 sq mi)
ਆਬਾਦੀ  (2011)
• ਕੁੱਲ	22,98,323
• ਘਣਤਾ	880/km2 (2,300/sq mi)
ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
• ਸਰਕਾਰੀ	ਪੰਜਾਬੀ
ਸਮਾਂ ਖੇਤਰ	ਯੂਟੀਸੀ+5:30 (IST)
ਵਾਹਨ ਰਜਿਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ	PB 06,PB 18,PB 58,PB 85, PB 99
ਸਾਖਰਤਾ	79.95%
ਵੈੱਬਸਾਈਟ	gurdaspur.nic.in

2011 ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ (23) ਜਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੁਧਿਆਣਾ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਤੀਜਾ ਸਭ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈ। ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ 31% ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਬਟਾਲਾ ਇਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ।

ਇਤਿਹਾਸ

10 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1919 ਈ: ਤਕ ਇਸ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਉੱਤੇ ਜੈਪਾਲ ਅਤੇ ਅਨੰਦਪਾਲ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸ਼ਾਹੀ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦਾ ਰਾਜ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਜ਼ਿਲੇ ਦਾ ਕਲਾਨੌਰ 14 ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ 16 ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਦਿੱਲੀ ਸਮਰਾਟ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਹਿਰ ਸੀ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਦੋ ਵਾਰ ਜੱਸਰਥ ਖੋਖਰ ਦੁਆਰਾ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਇੱਕ ਵਾਰ 1422 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਉਸਦੇ ਫੇਲ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਫਿਰ 1428 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਮਲਿਕ ਸਿਕੰਦਰ ਨੇ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਛੁਡਵਾਉਣ ਲਈ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਹਾਰੇ ਹੋਏ ਜਸਰਾਤ ਅਕਲਰ ਨੂੰ ਬੈਰਮ ਖ਼ਾਨ ਨੇ 15 ਫਰਵਰੀ 1556 ਨੂੰ ਇੱਕ ਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ।

ਮੁਗਲ ਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਉਭਾਰ ਵਿਚ ਇਸ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਤੇਜਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੇਖੇ। ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਨਾਲ ਨੇੜਤਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਲਾਹੌਰ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿਚ 1469 ਵਿਚ ਜਨਮੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਬਟਾਲਾ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿਚ ਪੱਖੋਕੇ (ਡੇਰਾ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ) ਦੇ ਖੱਤਰੀ ਮੂਲ ਚੰਦ ਦੀ ਧੀ ਸੁਲਖਣੀ ਨਾਲ 1485 ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਅਜੇ ਵੀ ਇਕ ਕੰਧ ਝੂਲਨਾ ਮਹਿਲ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਵਿਚ ਝੂਲਦੀ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਦੀ ਮੁੜ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਹਿਲਾ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਇਸ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਤਕ ਦੇਸ ਵਿਚ ਛਾਪੇਮਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਅਧਾਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਸਮਰਾਟ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ 1711 ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਪਰ ਸਿਰਫ ਅਸਥਾਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ। ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਆਖਰੀ ਲੜਾਈ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਗੁਰਦਾਸ ਨੰਗਲ ਵਿਖੇ ਲੜੀ ਅਤੇ ਉਹ ਫੜ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਆਬਾਦੀ

2011 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 2,298,323 ਹੈ, ਲਗਭਗ ਲਾਤਵੀਆ ਰਾਸ਼ਟਰ ਜਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਨਿਊ ਮੈਕਸੀਕੋ ਰਾਜ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਇਹ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 196 ਵੀਂ ਰੈਂਕਿੰਗ ਦਿੰਦਾ ਹੈ (ਕੁੱਲ 640 ਵਿੱਚੋਂ )। ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਘਣਤਾ 649 inhabitants per square kilometre (1,680/sq mi) । 2001-2011 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਇਸਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਾਧਾ ਦਰ 9.3% ਸੀ। ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀ 1000 ਮਰਦਾਂ ਪਿੱਛੇ 895 ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 79.95% ਹੈ।

2011 ਵਿੱਚ ਪਠਾਨਕੋਟ ਤਹਿਸੀਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਵੰਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬਚੇ ਹੋਏ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 1,621,725 ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ 1,260,572 ਪੇਂਡੂ ਅਤੇ 361,153 ਸ਼ਹਿਰੀ ਸਨ। ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 373,544 (23.03%) ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ 98.27% ਆਬਾਦੀ ਦੁਆਰਾ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਧਰਮ

ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਬਚੇ ਹੋਏ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ 1,189,016 (69.58%) ਦੇ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਧਰਮ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ 376,095 (29.36%) ਦੇ ਨਾਲ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਧਰਮ ਹੈ। ਈਸਾਈ 169,295 (10.44%) ਦੇ ਨਾਲ ਤੀਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਹੈ, ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਈਸਾਈਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹਿੱਸਾ, ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ 13,350 (0.82%) ਹਨ। ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਅਣਵੰਡੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਹਿੰਦੂ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਅਤੇ ਛੋਟੀ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਈਸਾਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਾਮੂਲੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸੀ। ਜਿਹੜਾ ਇਲਾਕਾ ਹੁਣ ਮੌਜੂਦਾ ਜਿਲ੍ਹਾ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਿਮ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਿੱਖ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਈਸਾਈ ਆਬਾਦੀ ਘੱਟ ਸੀ।

ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਧਰਮ (2011) ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ   46.74% ਸਿੱਖ ਧਰਮ   43.64% ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਈਸਾਈ ਧਰਮ   7.68 ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ   1.20% ਹੋਰ   0.80%

ਧਰਮ	ਆਬਾਦੀ (1941)	ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ (1941)	ਆਬਾਦੀ (2011)	ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ (2011)
ਇਸਲਾਮ</img>	380,775 ਹੈ	53.72%	13,350 ਹੈ	0.82%
ਸਿੱਖ ਧਰਮ</img>	193,108	27.24%	1,189,016	69.58%
ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ</img>	90,412 ਹੈ	12.75%	376,095 ਹੈ	29.36%
ਈਸਾਈ</img>	43,176 ਹੈ	6.09%	169,215 ਹੈ	10.44%
ਹੋਰ	1,401 ਹੈ	0.20%	13,049 ਹੈ	0.80%
ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ	708,872 ਹੈ	100%	1,621,725	100%

ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ

ਅਧਿਕਾਰਿਤ ਵੈੱਬਸਾਈਟ