ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ
ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ 1980-1992 ਦੌਰਾਨ ਚਲੇ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਕਵਿਤਾ, ਨਾਟਕ, ਕਹਾਣੀ, ਨਾਵਲ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਰੂਪਾਂਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੰਕਟ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਈ ਹੈ।ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ ਤੋੰ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ ਜਾਣ ਲੈਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ
ਸੋਧੋਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ ਪਈਆਂ ਹਨ।ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੇ ਉਤਪਨ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣ ਪਿੱਛੇ ਆਰਥਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕਾਰਨ ਪਏ ਹਨ।ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੇ ਜਨਮ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਰਨ 1966 ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਵੰਡ ਸੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਣੀਆਂ ਦਾ ਚੰਡੀਗੜ ਦਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਮਸਲਾ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ।ਦੂਜਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ 1978 ਦੀ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਝੜਪ ਸੀ।1984 ਤੱਕ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਹੁਤ ਵਧ ਗਿਆ ਸੀ।ਪੱਤਰਕਾਰ ਹਰਿੰਦਰ ਬਵੇਜਾ ਦੇ ਕਥਨ ਅਨਾਰ, "ਉਹ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਖੋਜ ਸੀ ਤੇ ਸੰਜੇ ਗਾਂਧੀ ਵਲੋਂ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[1]ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 'ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲਿਊ ਸਟਾਰ' ਕੀਤਾ ਜਿਸਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਢਾਹ ਲਾਈ।ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਤਲ ਮਗਰੋੰ ਹੋਏ 'ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ।ਜਿਸਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਜੋੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅੱਤਵਾਦ ਨੇ ਸਿਰ ਚੁੱਕਿਆ ਜੋ ਕਿ 1992 ਤੱਕ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ
ਸੋਧੋਸਾਹਿਤ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕਤਾ ਦੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲਾ ਪੈਮਾਨਾ ਹੈ।ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦਾ ਜੋ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਉੱਪਰ ਪਿਆ ਉਸਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਰਾਹੀ ਸਿਰਜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਵਿਤਾ
ਸੋਧੋ1980 ਤੋੰ ਪਹਿਲਾਂ ਅਰਥਾਤ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੇ ਉਭਾਰ ਤੋੰ ਪਹਿਲਾਂ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ, ਨਵ-ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਜਾਂ ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਪਰ ਜਦੋੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਸਮੱਸਿਆ ਅਤੇ ਸੰਕਟ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਡੂੰਘੇ ਹੋਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ ਵੀ ਇਸ ਤੋੰ ਅਭਿੱਜ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕੇ]।[2] ਡਾ.ਸਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ ਅਨੁਸਾਰ, "[ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨੇ ਸਮੁੱਚੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਡੂੰਘੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ।[3] ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਸੰਕਟ ਤੋੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ- ਹਰਭਜਨ ਹੁੰਦਲ -ਅੱਗ ਦਾ ਬੂਟਾ ਸਵਰਨਜੀਤ ਸਵੀ -ਦਰਦ ਪਿਆਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਜਗਤਾਰ -ਜੁੰਗਨੂੰ ਦੀਵਾ ਤੇ ਦਰਿਆ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ -ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਸੁਲਗਦੀ ਵਰਣਮਾਲਾ, ਬਿਰਖ ਅਰਜ ਕਰੇ ਰਵਿੰਦਰ ਰਵੀ -ਗੰਢਾਂ ਸਵਰਾਜਵੀਰ -23 ਮਾਰਚ ਅਜਮੇਰ ਰੋਡੇ -ਸ਼ੁਭ ਚਿੰਤਕ ਸੁਰਜੀਤ ਜੱਜ -ਆਉੰਦੇ ਦਿਨੀ
ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਾਟਕ
ਸੋਧੋ1980 ਤੋੰ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਸਭ ਤੋੰ ਵੱਧ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦਾ ਨਾਟਕ ਬਣ ਕੇ ਉੱਭਰਿਆਂ ਜਿਸ ਦਾ ਆਰੰਭ ਆਤਮਜੀਤ ਦੇ ਨਾਟਕ 'ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ ਕੀ ਰੱਖੀਏ ਨਾਂ' ਤੋੰ ਹੋਇਆ।[4] ਇਸ ਤੋੰ ਅੱਗੇ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ ਨੇ ਅੰਨੇ ਨਿਸ਼ਾਨਚੀ, ਗਾਨੀ ਚਰਨਦਾਸ ਸਿੱਧੂ ਨੇ ਪੰਜ ਖੂਹਾਂ ਵਾਲੇ, ਭਾਈਆਂ ਹਾਕਮ ਸਿਉੰ ਅਤੇ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਕੁਰਸੀ, ਇੱਕ ਮੋਰਚਾ, ਬਾਬਾ ਬੋਲਦਾ ਹੈ, ਕੁਲਾਜ ਤੇਰਾ ਨਾਂ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਰਵਿੰਦਰ ਰਵੀ ਨੇ ਰੂਹ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪਾਲੀ ਭੁਪਿੰਦਰ ਨੇ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਖਿਆਲ ਹੈ ਵਰਗੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ।
ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਹਾਣੀ
ਸੋਧੋਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਤੋੰ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਹੈ।ਵਧੇਰੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਖਦੇ ਹਨ।[5] ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ- ਵਰਿਆਮ ਸੰਧੂ -ਭੱਜੀਆਂ ਬਾਹੀਂ, ਚੌਥੀ ਕੂਟ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ - ਰਾਤ ਦੀ ਕੁੱਖ ਵਿਚਲਾ ਸੂਰਜ ਜਸਬੀਰ ਭੁੱਲਰ -ਬੁੱਢੀ ਲੂੰਬੜੀ ਤੇ ਜੰਗਲੀ ਘੋੜੇ ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ-ਆਪਣੀ ਧਰਤੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਧੀਰ -ਬਦਲੀ ਹੋਈ ਹਵਾ ਮਨਿੰਦਰ ਕਾਂਗ-ਭਾਰ ਦਲਬੀਰ ਚੇਤਨ-ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਜਾਰੀ ਹੈ ਅਜੀਤ ਕੌਰ -ਨਾ ਮਾਰੋ
ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਾਵਲ
ਸੋਧੋਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੰਕਟ ਸਥਿਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲਕਾਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਨੂੰ ਮੋੜ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲਕਾਰ ਇਸ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਕਟ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਵਸਤੂ ਵੇਰਵਿਆਂ ਬਾਰੇ ਵਿਭਿੰਨ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਈ ਪੁਜੀਸ਼ਨਾਂ ਤੋੰ ਬਹਿਸਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।[6] ਓਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਗਾਸੋ-ਤੱਤੀ ਹਵਾ, ਮੌਤ ਦਰ ਮੌਤ ਸ਼ਾਹ ਚਮਨ-ਜਖ਼ਮੀਂ ਗੁਲਾਬ ਤਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ-ਯੋਧੇ ਬਲਜਿੰਦਰ ਨਸਰਾਲੀ-ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਆਖਰੀ ਕਥਾ ਹਰਮਿੰਦਰ ਚਾਹਲ -ਬਲੀ ਨਰਿੰਜਨ ਤਸਨੀਮ-ਗੁਆਚੇ ਅਰਥ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ- ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ-ਜਿੰਨੀ ਸਿਰ ਸੋਹਣ ਪੱਟੀਆਂ
ਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ ਡਾ. ਗੁਰਜੀਤ ਕੌਰ, ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ, ਮਨ ਪ੍ਰੀਤਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦਿੱਲੀ, 2003,ਪੰਨਾ 28
- ↑ ਉਹੀ ਪੰਨਾ50
- ↑ ਸਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਸਾਹਿਤ, ਪੰਨਾ90
- ↑ ਸੰਪਾਦਕ ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਵਰਤਮਾਨ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਲੁਧਿਆਣਾ, 1995,ਪੰਨਾ125
- ↑ ਜਗਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ, ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ:ਵਿਧੀ ਤੇ ਵਿਚਾਰ, ਗਰੇਸੀਅਸ ਬੁੱਕਸ ਪਟਿਆਲਾ, 2015,ਪੰਨਾ 38-39
- ↑ ਡਾ.ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ,ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮੁਹਾਂਦਰਾ, ਸੰਪਾਦਕ ਡਾ. ਗਗਨਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਪਟਿਆਲਾ, 2017,ਪੰਨਾ 68