ਬਾਲ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ

ਬਾਲ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ ਦਾ ਜਨਮ ਕੇਸ਼ਵ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ 23 ਜੁਲਾਈ 1856 – 1 ਅਗਸਤ 1920), ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ, ਅਧਿਆਪਕ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਕਾਰਕੁਨ ਸੀ। ਉਹ ਲਾਲ ਬਾਲ ਪਾਲ ਤ੍ਰਿਮੂਰਤੀ ਦਾ ਤੀਜਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਤਿਲਕ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਨੇਤਾ ਸਨ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ "ਭਾਰਤੀ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਪਿਤਾ" ਕਿਹਾ। ਉਸਨੂੰ "ਲੋਕਮਾਨਯ" ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਨਾਲ ਵੀ ਨਿਵਾਜਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਨੇਤਾ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ"। ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ "ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਿਰਮਾਤਾ" ਕਿਹਾ।

ਲੋਕਮਾਨਿਆ ਬਾਲ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ
ਜਨਮ	ਕੇਸ਼ਵ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ (1856-07-23)23 ਜੁਲਾਈ 1856 ਰਤਨਾਗਿਰੀ, ਬੰਬੇ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ (ਮੌਜੂਦਾ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ, ਭਾਰਤ)
ਮੌਤ	1 ਅਗਸਤ 1920(1920-08-01) (ਉਮਰ 64) ਬੰਬੇ, ਬੰਬਈ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ (ਮੌਜੂਦਾ ਦਿਨ ਮੁੰਬਈ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ, ਭਾਰਤ)
ਪੇਸ਼ਾ	ਲੇਖਕ, ਸਿਆਸਤਦਾਨ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆ
ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ	ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ
ਲਹਿਰ	ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ
ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ	ਸਤਿਆਭਾਮਾਬਾਈ ਤਿਲਕ
ਬੱਚੇ	3

ਤਿਲਕ ਸਵਰਾਜ ('ਸਵੈ-ਰਾਜ') ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸਮਰਥਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਚੇਤਨਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਸੀ। ਉਹ ਮਰਾਠੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਹਵਾਲੇ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ: "ਸਵਰਾਜ ਮੇਰਾ ਜਨਮ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਇਸਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਾਂਗਾ!"। ਉਸਨੇ ਬਿਪਿਨ ਚੰਦਰ ਪਾਲ, ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ, ਅਰਬਿੰਦੋ ਘੋਸ਼, ਵੀ.ਓ. ਚਿਦੰਬਰਮ ਪਿੱਲਈ ਅਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ ਸਮੇਤ ਕਈ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਗਠਜੋੜ ਬਣਾਇਆ।

ਮੁਢਲਾ ਜੀਵਨ

ਤਿਲਕ ਦਾ ਜਨਮ 23 ਜੁਲਾਈ, 1856 ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਰਤਨਾਗਿਰੀ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲਜ ਸਿੱਖਿਆ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਭਾਰਤੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਗਣਿਤ ਪੜਾਇਆ। ਅੰਗਰੇਜੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਉਹ ਘੋਰ ਆਲੋਚਕ ਸੀ ਅਤੇ ਮੰਨਦੇ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਅਪਮਾਨ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਦੱਖਣ ਸਿੱਖਿਆ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੀ ਤਾਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਪੱਧਰ ਸੁਧਰੇ।

ਅਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼

ਬਾਲਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ ਨੇ ਮਰਾਠੀ ਵਿੱਚ ਮਰਾਠਾ ਦਰਪਣ ਕੇਸਰੀ ਨਾਮਕ ਦੈਨਿਕ ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜੋ ਜਲਦੀ ਹੀ ਜਨਤਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਲੋਕਪ੍ਰਿਅ ਹੋ ਗਿਆ। ਤਿਲਕ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਬੇਰਹਿਮੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ  ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਹੀਨ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਬਹੁਤ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਤੁਰੰਤ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ  ਦੇਵੇ। ਕੇਸਰੀ ਵਿੱਚ ਛਪਣ ਵਾਲੇ ਉਸ ਦੇ ਲੇਖਾਂ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ। 

ਤਿਲਕ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਪਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਹ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨਰਮਪੰਥੀ ਵਿਹਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬੋਲਣ ਲੱਗੇ। 1907 ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਗਰਮ ਦਲ ਅਤੇ ਨਰਮ ਦਲ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਗਈ। ਗਰਮ ਦਲ ਵਿੱਚ ਤਿਲਕ ਦੇ ਨਾਲ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਅਤੇ ਬਿਪਿਨ ਚੰਦਰ ਪਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਲਾਲ-ਬਾਲ-ਪਾਲ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। 1908 ਵਿੱਚ ਤਿਲਕ ਨੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਵਾਦੀ ਪ੍ਰਫੁੱਲ ਚਕੀ ਅਤੇ ਖੁਦੀਰਾਮ ਬੋਸ ਦੇ ਬੰਬ ਹਮਲੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਜਿਸਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਬਰਮਾ (ਹੁਣ ਮਿਆਂਮਾਰ) ਵਿੱਚ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਕੇ ਉਹ ਫਿਰ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ 1916-18 ਵਿੱਚ ਐਨੀ ਬੀਸੇਂਟ ਅਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿੰਨਾਹ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਪੂਰਣ ਭਾਰਤੀ ਹੋਮ ਰੂਲ ਲੀਗ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।

ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰ

ਤਿਲਕ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਜਤਨ ਕੀਤੇ। ਉਹ ਬਾਲ-ਵਿਆਹ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਣ ਭਾਰਤ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣਾਉਣ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਸਾਰਵਜਨਿਕ ਗਣੇਸ਼ੋਤਸਵ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਸਵਰਾਜ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਪਹੁੰਚਾਣ ਲਈ ਇੱਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋਵੇ। ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਇਤਹਾਸ ਉੱਤੇ ਲਿਖੇ ਉਸ ਦੇ ਲੇਖਾਂ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸਵੈਮਾਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਜਾਗ੍ਰਤ ਹੋਈ। ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਣ ਤੇ ਲਗਭਗ 2 ਲੱਖ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਦਾਹ-ਸੰਸਕਾਰ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। 

ਮੌਤ

ਸੰਨ 1919 ਈ. ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਪਰਤਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਤਿਲਕ ਇਨ੍ਹੇ ਨਰਮ ਹੋ ਗਏ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਮਾਂਟੇਗਿਊ-ਚੇਮਸਫੋਰਡ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੇ ਜਰਿਏ ਸਥਾਪਤ ਲੇਜਿਸਲੇਟਿਵ ਕਾਉਂਸਿਲਜ (ਵਿਧਾਈ ਪਰਿਸ਼ਦਾਂ) ਦੇ ਚੋਣ ਦੇ ਬਾਈਕਾਟ ਦੀ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਇਸਦੇ ਬਜਾਏ ਤਿਲਕ ਨੇ ਖੇਤਰੀ ਸਰਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ‘ਪ੍ਰਤਿਉੱਤਰਪੂਰਣ ਸਹਿਯੋਗ’ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨ।ਲੇਕਿਨ ਨਵੇਂ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਣਾਇਕ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ 1 ਅਗਸਤ, ਸੰਨ 1920 ਈ. ਵਿੱਚ ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਤਿਲਕ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਿਰਮਾਤਾ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਜੀ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਜਨਕ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਦਿੱਤੀ।

ਹਵਾਲੇ

ਸਰੋਤ

• The New Encyclopædia Britannica: Solovyov – Truck, vol. 11, Encyclopaedia Britannica, 1997, ISBN 978-0852296332
• The Vedanta Kesari, vol. 65, Ramakrishna Math, 1978
• Yuva Bharati, vol. 7, 1979
• Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c.
• Bhagwat, A.K.; Pradhan, G.P. (2015), Lokmanya Tilak – A Biography, Jaico Publishing House, ISBN 978-81-7992-846-2
• Bhuyan, P. R. (2003), Swami Vivekananda: Messiah of Resurgent India, ISBN 978-81-269-0234-7
• Brown, Donald Mackenzie (1970), The Nationalist Movement: Indian Political Thought from Ranade to Bhave, University of California Press, ISBN 978-0520001831
• Cashman, Richard I. (1975), The myth of the Lokamanya : Tilak and mass politics in Maharashtra, Berkeley: University of California Press, ISBN 978-0520024076
• Chakravarti, Uma (2013), Rewriting History: The Life and Times of Pandita Ramabai, Zubaan Books, ISBN 978-9383074631
• Chandra, Sudhir (1996), "Rukhmabai: Debate over Woman's Right to Her Person", Economic and Political Weekly, 31 (44): 2937–2947, JSTOR 4404742
• Chaturvedi, R. P., Great Personalities, Upkar Prakashan
• Davis, Richard H. (2015), The Bhagavad Gita: A Biography, Princeton University Press, ISBN 978-1400851973
• Edwardes, Michael (1961), A History of India, New York: Farrar, Straus and Cudahy{{citation}}: CS1 maint: location missing publisher (link)
• Figueira, Dorothy M. (2002), Aryans, Jews, Brahmins: Theorizing Authority through Myths of Identity, State University of New York Press, ISBN 978-0791455326
• Forbes, Geraldine Hancock (1999), Women in Modern India, vol. 2, Cambridge University Press, ISBN 978-0521653770
• Gellner, David (2009), Ethnic Activism and Civil Society in South Asia, Sage, ISBN 978-9352802524
• Gokhale, Sandhya (2008), The Chitpavans: social ascendancy of a creative minority in Maharashtra, 1818–1918, Shubhi Publications, ISBN 978-81-8290-132-2
• Guha, Ramachandra (2011), Makers of Modern India, Cambridge: Belknap Press of Harvard University Press
• Harvey, Mark (1986), "Secular as Sacred? – The Religio-Political Rationalization of B.G. Tilak", Modern Asian Studies, 20 (2): 321–331, doi:10.1017/s0026749x00000858, JSTOR 312578, S2CID 145454162
• Inamdar, N. R. (1983), Political Thought and Leadership of Lokmanya Tilak, Concept Publishing Company
• Jaffrelot, Christophe (2005), Dr. Ambedkar and Untouchability: Fighting the Indian Caste System, Columbia University Press, ISBN 978-0231136020
• Jayapalan, N (2003), "8:Bal Gangadhar Tilak (1856–1920)", Indian Political Thinkers:Modern Indian Political Thought, Atlantic Publishers and Distributers, ISBN 81-7156-929-3
• Johnson, Gordon (2005), Provincial Politics and Indian Nationalism: Bombay and the Indian National Congress 1880–1915, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-61965-3
• Karve, D. D. (1961), "The Deccan Education Society", The Journal of Asian Studies, 20 (2): 205–212, doi:10.2307/2050484, JSTOR 2050484, S2CID 161328407
• Lahiri, Shompa (2000), Indians in Britain: Anglo-Indian Encounters, Race and Identity, 1880–1930, ISBN 978-0714649863
• Metcalf, Barbara D.; Metcalf, Thomas R. (2006), A Concise History of India (2nd ed.), Cambridge University Press, ISBN 978-0521682251
• Omvedt, Gail (1974), "Non-Brahmans and Nationalists in Poona", Economic and Political Weekly, 9 (6/8): 201–216, JSTOR 4363419
• Popplewell, Richard James (2018), Intelligence and Imperial Defence: British Intelligence and the Defence of the Indian Empire 1904–1924, Routledge, ISBN 978-1135239336
• Rao, Anupama (2009), The Caste Question: Dalits and the Politics of Modern India, University of California Press, ISBN 978-0-520-25761-0
• Rao, M. V. S. Koteswara (2003), Communist parties and United Front experience in Kerala and West Bengal, Prajasakti Book House, ISBN 978-81-86317-37-2
• Rao, P.V. (2007), "Women's Education and the Nationalist Response in Western India: Part I-Basic Education", Indian Journal of Gender Studies, 14 (2), doi:10.1177/097152150701400206, S2CID 197651677
• Rao, P.V. (2008), "Women's Education and the Nationalist Response in Western India: Part II–Higher Education", Indian Journal of Gender Studies, 15 (1), doi:10.1177/097152150701500108, S2CID 143961063
• Rappaport, Helen (2003), Queen Victoria: A Biographical Companion, ABC-CLIO, ISBN 978-1851093557
• Robert, Minor (1986), Modern Indian Interpreters of the Bhagavad Gita, State University of NY press, ISBN 0-88706-298-9
• Shepperdson, Mike; Simmons, Colin (1988), The Indian National Congress Party and Political Economy in India, 1885–1985, ISBN 978-0566050763
• Singh, Vipu; Dhillon, Jasmine; Shanmugavel, Gita; Basu, Sucharita (2011), History And Civics, Pearson Education, ISBN 978-8131763186
• Tahmankar, D. V. (1956), Lokamany Tilak: Father of Indian Unrest and Maker of Modern India (1st ed.), John Murray
• Tarique, Mohammad (2008), Modern Indian History, Tata McGraw-Hill Education, ISBN 978-0-07-066030-4
• Tilak, Bal Gangadhar (1988), Embree, Ainslie Thomas (ed.), Encyclopedia of Asian History, New York: Charles Scribner's Sons and Macmillan Publishing Company, ISBN 978-0684186191
• Tilak, Bal Gangadhar (1893), Orion, or Researches into the Antiquities of the Vedas
• Varma, Vishwanath Prasad; Agarwa, Lakshmi Narain (1978), The Life and Philosophy of Lokamanya Tilak: With Excerpts from Original Sources
• Vohra, Ranbir (1997), The Making of India: A Historical Survey (Armonk: M.E. Sharpe, Inc)
• Wolpert, Stanley A. (1962), Tilak and Gokhale: revolution and reform in the making of modern India

ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ

• "ਫਰਮਾ:Cite wikisource/make link". Encyclopædia Britannica (12th ed.). 1922. 
• Newspaper clippings about ਬਾਲ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ (ZBW ਦੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰੈਸ ਪੁਰਾਲੇਖ ਵਿੱਚ)