ਮੁਹੰਮਦ ਇਕ਼ਬਾਲ

ਸਰ ਮੁਹੰਮਦ ਇਕਬਾਲ (ਉਰਦੂ: محمد اقبال ; ਜ. 9 ਨਵੰਬਰ 1877 - 21 ਅਪ੍ਰੈਲ 1938) ਅਵਿਭਾਜਿਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵੀ, ਨੇਤਾ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਕ ਸਨ। ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਫਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਕਬਾਲ ਦੇ ਦਾਦੇ ਸਹਿਜ ਸਪਰੂ ਹਿੰਦੂ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤ ਸਨ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਿਆਲਕੋਟ ਆ ਗਏ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ: ਅਸਰਾਰ-ਏ-ਖੁਦੀ, ਰੁਮੂਜ-ਏ-ਬੇਖ਼ੁਦੀ, ਅਤੇ ਬਾਂਗ-ਏ-ਦਾਰਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਪੂਰਣ ਤਰਾਨਾ-ਏ-ਹਿੰਦੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਇਰਾਨ ਅਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਉਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕਬਾਲ-ਏ-ਲਾਹੌਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਦਰਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ।

ਮੁਹੰਮਦ ਇਕਬਾਲ محمد اقبال
ਸਰ ਅੱਲਾਮਾ ਮੁਹੰਮਦ ਇਕਬਾਲ
ਜਨਮ	9 ਨਵੰਬਰ 1877 ਸਿਆਲਕੋਟ, ਪੰਜਾਬ, ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ
ਮੌਤ	21 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1938) ਲਾਹੋਰ, ਪੰਜਾਬ, ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ
ਕਾਲ	20th century philosophy
ਖੇਤਰ	ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ (ਹੁਣਪਾਕਿਸਤਾਨ)
ਮੁੱਖ ਰੁਚੀਆਂ	ਉਰਦੂ ਕਵਿਤਾ, ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਵਿਤਾ
ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰ	ਦੋ ਦੇਸ਼ ਸਿਧਾਂਤ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸੰਕਲਪ
ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰੂਮੀ, ਅਰਸਤੂ, ਅਹਮਦ ਸਰਹਿੰਦੀ, ਗੇਟੇ, ਫਰੈਡਰਿਕ ਨੀਤਸ਼ੇ, ਹੈਨਰੀ ਬਰਗਸਨ, ਮੌਲਾਨਾ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ, Thomas Walker Arnold, ਹੀਗਲ
ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅੰਦੋਲਨ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ, ਖਿਲਾਫਤ ਅੰਦੋਲਨ, ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਇਸਲਾਮੀ ਗਣਰਾਜ, ਅਲੀ ਸਰਿਅਤੀ, ਇਸਾਰ ਅਹਿਮਦ, ਅਬੁਲ ਅਲਾ ਮੌਦੂਦੀ, ਖਲੀਲਉਲਾ ਖਿਆਲੀ, ਜਵਦਾਤ ਸਯਦ, ਬਹਾਦੁਰ ਯਾਰ ਜੰਗ
ਵੈੱਬਸਾਈਟ	http://allamaiqbal.com Allama Iqbal

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਹੀ ਉਠਾਇਆ ਸੀ। 1930 ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਭਾਜਨ ਦੀ ਮੰਗ ਚੁੱਕੀ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ ਨੂੰ ਵੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰ ਕਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਲਾਮਾ ਇਕਬਾਲ (ਵਿਦਵਾਨ ਇਕਬਾਲ), ਮੁੱਫਕਿਰ-ਏ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰਕ), ਸ਼ਾਇਰ-ਏ-ਮਸ਼ਰਿਕ (ਪੂਰਬ ਦਾ ਸ਼ਾਇਰ) ਅਤੇ ਹਕੀਮ-ਉਲ-ਉਂਮਤ (ਉਂਮਾ ਦਾ ਵਿਦਵਾਨ) ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਉਰਦੂ ਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਸ਼ਾਇਰ ਸਨ। ਉਹ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਤੇ ਵਕੀਲ ਵੀ ਸਨ। ਪੜ੍ਹਾਈ ਸਿਆਲਕੋਟ, ਲਹੌਰ,ਜਰਮਨੀ ਤੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਕੀਤੀ।

ਜੀਵਨ

ਇਕਬਾਲ ਦੀ ਮਾਂ ਇਮਾਮ ਬੀਬੀ ਜਿਸ ਦੀ 9 ਨਵੰਬਰ 1914 ਨੂੰ ਸਿਆਲਕੋਟ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਇੱਕ ਨਜ਼ਮ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀਆਂ

ਬਾਲਪਣ ਵਿੱਚ ਇਕਬਾਲ

ਇਕ਼ਬਾਲ 9 ਨਵੰਬਰ 1877 ਨੂੰ ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੂਬਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਸਿਆਲਕੋਟ ਚ ਜਨਮੇ। ਉਹ ਇੱਕ ਦਰਜ਼ੀ ਨੂਰ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਰਸਮੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਹ ਧਾਰਮਿਕ ਬਿਰਤੀ ਦੇ ਆਦਮੀ ਸਨ। ਇਕਬਾਲ ਦੀ ਮਾਂ ਇਮਾਮ ਬੀਬੀ ਸਨਿਮਰ ਕੋਮਲ ਹਿਰਦੇ ਵਾਲੀ ਔਰਤ ਸੀ ਜੋ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਕਰਨ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੇ ਮਸਲੇ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੱਤਪਰ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। 9 ਨਵੰਬਰ 1914 ਨੂੰ ਸਿਆਲਕੋਟ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। I ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਇੰਤਹਾ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਇੱਕ ਨਜ਼ਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀਆਂ।

"ਕਿਸ ਕੋ ਅਬ ਹੋਗਾ ਵਤਨ ਮੇਂ ਆਹ ! ਮੇਰਾ ਇੰਤਿਜ਼ਾਰ ?
ਕੌਨ ਮੇਰਾ ਖ਼ਤ ਨਾ ਆਨੇ ਸੇ ਰਹੇਗਾ ਬੇਕਰਾਰ ?
ਖ਼ਾਕ ਮਰਕ਼ਦ ਪਰ ਤਿਰੀ ਲੇਕਰ ਯੇ ਫ਼ਰ੍ਯਾਦ ਆਊਂਗਾ
ਅਬ ਦੁਆਏ ਨੀਮ ਸ਼ਬ ਮੇਂ ਕਿਸ ਕੋ ਮੇਂ ਯਾਦ ਆਊਂਗਾ
ਉਮਰ ਭਰ ਤੇਰੀ ਮੁਹੱਬਤ ਮੇਰੀ ਖ਼ਿਦਮਤ ਗਿਰ ਰਹੀ
ਮੈਂ ਤਿਰੀ ਖ਼ਿਦਮਤ ਕੇ ਕਾਬਿਲ ਜਬ ਹੁਆ, ਤੂ ਚਲ ਬਸੀ"

ਅੱਲਾਮਾ ਦੀ ਜਨਮ ਤਾਰੀਖ ਬਾਰੇ ਕੁੱਝ ਮੱਤਭੇਦ ਰਹੇ ਹਨ ਲੇਕਿਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ 9 ਨਵੰਬਰ 1877 ਨੂੰ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਨਮ ਤਾਰੀਖ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਕਬਾਲ ਦੇ ਵੱਡੇ ਵਡਾਰੂ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਖਿਰ ਜਾਂ ਉਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਹਿਜਰਤ ਕਰਕੇ ਸਿਆਲਕੋਟ ਆਏ ਅਤੇ ਮੁਹੱਲਾ ਖੇਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਬਾਦ ਹੋਏ। ਸ਼ੇਖ ਨੂਰ ਮੁਹੰਮਦ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸਪਰੂ ਬਰਹਮਣਾ ਚੋਂ ਸਨ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਆਲਮਗੀਰ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕੀਤਾ। ਸਿਆਲਕੋਟ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਪ ਸ਼ੇਖ ਮੁਹੰਮਦ ਰਫੀਕ ਨੇ ਮੁਹੱਲਾ ਖਟੀਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਕਾਨ ਲਿਆ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲੋਈਆਂ ਅਤੇ ਧੁੱਸਾਂ ਦੀ ਫ਼ਰੋਖਤ ਦਾ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਸ਼ੇਖ ਗ਼ੁਲਾਮ ਮੁਹੰਮਦ ਇੱਥੇ ਪੈਦਾ ਹੋਏ, ਪਲੇ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਹੋਏ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਖ ਮੁਹੰਮਦ ਰਫੀਕ ਬਾਜ਼ਾਰ ਚੋੜੀਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਠ ਆਏ ਜੋ ਹੁਣ ਇਕਬਾਲ ਬਾਜ਼ਾਰ ਕਹਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਮਕਾਨ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ, ਮਰਦੇ ਦਮ ਤੱਕ ਇੱਥੇ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਫ਼ਾਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸ਼ੇਖ ਨੂਰ ਮੁਹੰਮਦ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦਾ ਇੱਕ ਦੋ ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਮਕਾਨ ਅਤੇ ਦੋ ਦੁਕਾਨਾਂ ਖ਼ਰੀਦ ਲਈਆਂ। ਸ਼ੇਖ ਨੂਰ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀਨਦਾਰ ਆਦਮੀ ਸਨ। ਬੇਟੇ ਲਈ ਦੀਨੀ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਸਿਆਲਕੋਟ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਉਲਮਾ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੋਸਤਾਨਾ ਸੀ। ਇਕਬਾਲ ਵੱਡੇ ਹੋਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੌਲਾਨਾ ਗ਼ੁਲਾਮ ਹੁਸਨ ਦੇ ਕੋਲ ਲੈ ਗਏ। ਇੱਥੋਂ ਇਕਬਾਲ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਆਗਾਜ਼ ਹੋਇਆ। ਦਸਤੂਰ ਮੁਤਾਬਕ ਕੁਰਾਨ ਸ਼ਰੀਫ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਲ ਭਰ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਦਿਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨਾਮਵਰ ਵਿਦਵਾਨ ਮੌਲਾਨਾ ਸਯਦ ਮੀਰ ਹੁਸਨ ਨੇ ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਬੈਠੇ ਵੇਖ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕਿਸ ਦਾ ਬੱਚਾ ਹੈ। ਪਤਾ ਲੱਗਣ ਤੇ ਸ਼ੇਖ ਨੂਰ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਚੱਲ ਪਏ। ਦੋਨੋਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਕ਼ਰੀਬੀ ਵਾਕਿਫ ਸਨ। ਮੌਲਾਨਾ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਮਦਰਸੇ ਤੱਕ ਮਹਿਦੂਦ ਨਾ ਰੱਖੇ। ਇਸ ਲਈ ਆਧੁਨਿਕ ਗਿਆਨ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣੀ ਖਾਹਿਸ਼ ਸਾਫ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਕਬਾਲ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰਬੀਅਤ ਵਿੱਚ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕਬਾਲ ਨੂੰ ਮੀਰ ਹਸਨ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦਾ ਮਕਤਬ ਸ਼ੇਖ ਨੂਰ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਕ਼ਰੀਬ ਹੀ ਗਲੀ ਮੀਰ ਹੁਸਾਮਉੱਦੀਨ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਉਰਦੂ, ਫਾਰਸੀ ਅਤੇ ਅਰਬੀ ਅਦਬ ਪੜ੍ਹਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਗੁਜਰ ਗਏ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਵਿੱਚ ਸਯਦ ਮੀਰ ਹੁਸਨ ਨੇ ਸਕਾਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਕਬਾਲ ਵੀ ਉਥੇ ਹੀ ਦਾਖਿਲ ਹੋ ਗਏ ਮਗਰ ਪੁਰਾਣੇ ਸਰੋਕਾਰ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਰਹੇ। ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਤਾਂ ਉਸਤਾਦ ਦੀ ਖਿਦਮਤ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ। ਮੀਰ ਹਸਨ ਲਈ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਬਸ ਇੱਕ ਮਕਸਦ ਸੀ: ਪੜ੍ਹਨਾ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ। ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਪੜ੍ਹਨਾ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਨਿਰੀ ਕਿਤਾਬ ਖ਼ਵਾਨੀ ਦਾ ਨਾਮ ਨਹੀਂ। ਮੀਰ ਹਸਨ ਤਮਾਮ ਇਸਲਾਮੀ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਆਗਾਹ ਸਨ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਗਿਆਨ ਵੀ ਚੰਗੀ ਸਮਝ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਸਾਹਿਤ, ਸਿਧਾਂਤ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਹਿਸਾਬ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੁਹਾਰਤ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਪੜ੍ਹਾਂਦੇ ਵਕ਼ਤ ਸਾਹਿਤਕ ਰੰਗ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਕਿ ਗਿਆਨ ਕੇਵਲ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਹੋ ਕੇ ਨਾ ਰਹਿ ਜਾਵੇ ਸਗੋਂ ਅਹਿਸਾਸ ਬਣ ਜਾਵੇ। ਅਰਬੀ,ਫਾਰਸੀ ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਹਜਾਰਾਂ ਸ਼ੇਅਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਸਨ। ਇੱਕ ਸ਼ੇਅਰ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਣਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਵੀਹਾਂ ਮਿਲਦੇ ਜੁਲਦੇ ਸ਼ੇਅਰ ਸੁਣਾ ਦਿੰਦੇ। ਮੌਲਾਨਾ ਦੇ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਨ ਮਗਰ ਸ਼ੌਕੀਆ ਮੁਤਾਲੇ ਦਾ ਰੁਟੀਨ ਨਹੀਂ ਤੋੜਦੇ ਸਨ। ਦਿਨ ਭਰ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਂਦੇ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸ਼ਗਿਰਦਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲਈ ਘਰ ਆਉਂਦੇ, ਫਿਰ ਰਾਤ ਤੱਕ ਪਾਠ ਚੱਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਇਕਬਾਲ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਖ਼ੁਦ ਇਕਬਾਲ ਵੀ ਉਸਤਾਦ ਤੇ ਫ਼ਿਦਾ ਸਨ। ਇਕਬਾਲ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਤਸ਼ਕੀਲ ਵਿੱਚ ਜੋ ਅੰਸ਼ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ਤੇ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਸ਼ਾਹ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੁਹਬਤ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਕਰਿਸ਼ਮਾ ਹਨ। ਸਯਦ ਮੀਰ ਹਸਨ ਸਰ ਸਯਦ ਦੇ ਵੱਡੇ ਕਾਇਲ ਸਨ। ਅਲੀਗੜ ਤਹਿਰੀਕ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ ਹਿਤਕਰ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਸਰ ਹੇਠ ਇਕਬਾਲ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਰ ਸਯਦ ਦੀ ਮੁਹੱਬਤ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਜੋ ਕੁਝ ਮੱਤਭੇਦਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਖਿਰ ਦਮ ਤੱਕ ਕਾਇਮ ਰਹੀ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਖੈਰ ਖ਼ਵਾਹੀ ਦੇ ਇਕਬਾਲ ਦੇ ਨਹਿਤ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਮੀਰ ਹੁਸਨ ਦੀ ਤਰਬੀਅਤ ਨੇ ਇੱਕ ਇਲਮੀ ਅਤੇ ਅਮਲੀ ਸੇਧ ਦਿੱਤੀ। ਇਕਬਾਲ ਸਮਝ ਬੂਝ ਅਤੇ ਜ਼ਹਾਨਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਹਾਣੀ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਅੱਗੇ ਸਨ। ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਉਹ ਗਿਆਨ ਧਿਆਨ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਜੋ ਪ੍ਰੋਢ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਮਗਰ ਉਹ ਕਿਤਾਬੀ ਕੀੜੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੇਲ ਕੁੱਦ ਦਾ ਵੀ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੋਖ਼ੀਆਂ ਵੀ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਹਾਜਰ ਜਵਾਬ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਨ। ਸ਼ੇਖ ਨੂਰ ਮੁਹੰਮਦ ਇਹ ਸਭ ਵੇਖਦੇ ਮਗਰ ਮਨਾ ਨਾ ਕਰਦੇ। ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੀਜਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਪਣੱਤ ਅਤੇ ਬੇਤਕੱਲੁਫ਼ੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਬੇਹੱਦ ਜਰੂਰੀ ਅਤੇ ਹਿਤਕਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਇਕਬਾਲ ਦਾ ਬਚਪਨ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਅਤੇ ਆਪਮੁਹਾਰਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਗੁਜਰਿਆ। ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੂਫ਼ੀ ਬਾਪ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਉਸਤਾਦ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਅਤੇ ਅਕਲ ਇੱਕਮਿੱਕ ਹੋ ਗਏ। ਇਹ ਜੋ ਇਕਬਾਲ ਵਿੱਚ ਅਹਿਸਾਸ ਅਤੇ ਸੋਚ ਦੀ ਇੱਕਸੁਰਤਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇਹੀ ਚੀਜ਼ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੈ। ਬਾਪ ਦੀ ਦਿਲੀ ਅਮੀਰੀ ਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹਕੀਕਤਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ ਉਸਤਾਦ ਦੇ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਮਿਲੀਆਂ ਤਫ਼ਸੀਲਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੋ ਗਈ। ਸੋਲਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਮੈਟਰਿਕ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾ ਸਥਾਨ, ਤਮਗ਼ਾ ਅਤੇ ਵਜ਼ੀਫ਼ਾ ਮਿਲਿਆ। ਸਕਾਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਇੰਟਰ ਦੀਆਂ ਕਲਾਸਾਂ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁਕੀਆਂ ਸਨ ਲਿਹਾਜ਼ਾ ਇਕਬਾਲ ਨੂੰ ਐਫ਼ ਏ ਲਈ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਇਹ ਉਹ ਜ਼ਮਾਨਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦਾ ਬਾਕਾਇਦਾ ਆਗਾਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 1895 ਵਿੱਚ ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਗੌਰਮਿੰਟ ਕਾਲਜ ਲਹੌਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲਾ ਲਿਆ। ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ੀ ਵਿੱਚ ਐਮ ਏ ਕੀਤੀ। ਟ੍ਰਿਨਿਟੀ ਕਾਲਜ, ਕੈਂਬਰਿਜ ਤੋਂ ਬੀ ਏ 1907 ਵਿੱਚ ਤੇ 1908 ਵਿੱਚ ਵਕਾਲਤ ਪਾਸ ਕੀਤੀ। 1907 ਵਿੱਚ ਈ ਇਕਬਾਲ ਜਰਮਨੀ ਦੀ ਮਿਊਨਿਖ਼ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੀ ਐਚ ਡੀ ਕਰਨ ਲਈ ਗਿਆ।

1908 ਵਿੱਚ ਇਕਬਾਲ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਤੇ ਗੌਰਮਿੰਟ ਕਾਲਜ ਲਹੌਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਪਰ ਇੱਕ ਵਰੇ ਮਗਰੋਂ ਹੀ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਤੇ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਵਕਾਲਤ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਅੰਜਮਨ ਹਿਮਾਇਤ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਜਲਸਿਆਂ ਉਹ ਨਜ਼ਮਾਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ। ਇਕਬਾਲ ਨੇ ੧੨੦੦੦ ਸ਼ਿਅਰ ਲਿਖੇ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ੭੦੦੦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸਨ।

ਖੁਦੀ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ

ਅੱਲਾਮਾ ਇਕਬਾਲ ਦੇ ਕੁਲ ਵਿਚਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੁਦੀ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਨਿਕਲੇ ਹਨ। ਸਪੱਸ਼ਟ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੇ ਮੂਲ ਬਿੰਦੂ ਅਰਥਾਤ ਖੁਦੀ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਤੱਦ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮੁੱਚਤਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਪੈਗੰਬਰੇ ਇਸਲਾਮ ਸੱਲਾਹੋ ਅਲੈਹੇ ਵ ਆਲੇਹੀ ਵ ਸਲਲਮ ਦਾ ਇਹ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਥਨ ਕਿ ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣ ਲਿਆ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਾਲਣਹਾਰ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣ ਲਿਆ, ਇਕਬਾਲ ਦੇ ਖੁਦੀ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੇ ਗੁਣ ਦੋਸ਼ ਪਛਾਣਨਾ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੁਦੀ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਖੁਦੀ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂ ਛੂਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸਗੋਂ ਆਂਤਰਿਕ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਇਸਦਾ ਆਭਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅੱਲਾਮਾ ਇਕਬਾਲ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ, ਖੁਦੀ ਦੇ ਅਟਲ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਵਰਣਨ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਖੁਦੀ ਇੱਕ ਮਾਨਵੀ ਅਤੇ ਸਾਮਾਜਕ ਸੰਕਲਪ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਦਾਰਸ਼ਨਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਕ਼ਬਾਲ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਖੁਦੀ, ਆਤਮ-ਗਿਆਨ, ਆਪ ਦੇ ਅੰਦਰ ਝਾਕਣ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰਿਕ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁਦੀ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਸਾਮਾਜਕ ਅਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਕਬਾਲ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆਈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਚੋਗਾ ਪੁਆਇਆ। ਅੱਲਾਮਾ ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਖੁਦੀ ਦਾ ਸਥਾਨ, ਇਸਲਾਮੀ ਸਮਾਜਾਂ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਖਾਲੀ ਪਾਇਆ। ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਾਹਸ, ਸੂਰਮਗਤੀ ਅਤੇ ਈਮਾਨ ਦੀ ਰੂਹ ਫੂਕਣ ਲਈ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੁਣ ਦੋਸ਼ ਪਛਾਣਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉੱਤੇ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਕ਼ਬਾਲ ਦੀ ਖੁਦੀ ਦਾ ਸਰੋਤ ਸੰਕਲਪ ਅਤੇ ਉਸਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਆਧਾਰਸ਼ਿਲਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਨਾਲ ਸੁਦ੍ਰਿੜਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਕਬਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਅਣਭਿੱਜ ਨਾ ਰਹਿਣਾ, ਬਾਹਰੀ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਦੀ ਮੂਲ ਸ਼ਰਤ ਹੈ। ਆਤਮ-ਗਿਆਨ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਅਵਸ਼ ਮੁਕਤ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੱਥ ਫੈਲਾਣ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਖੁਦੀ ਜਾਂ ਉਸਦਾ ਅਹਮ ਤੁੱਛ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਖੁਦੀ ਦੀ ਆਧਾਰਸ਼ਿਲਾ,‍ਆਤਮਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਪ੍ਰੇਮ, ਸੰਕਲਪ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਗਿਆਨ ਉੱਤੇ ਰੱਖੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਾਰੇ ਗੁਪਤ ਅਤੇ ਜ਼ਾਹਰ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਕਬਾਲ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਖੁਦੀ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਖੁਦੀ,ਜੀਵਨ ਦਾ ਧਰੁਵ ਹੈ, ਖੁਦੀ,ਕਲਪਨਾ ਅਤੇ ਭੁਲੇਖਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਅਟਲ ਅਸਲੀਅਤ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਹਨ ਅਤੇ ਚੰਗਿਆਈ,ਬੁਰਾਈ,ਜੋਰ ਅਤੇ ਕਮਜੋਰੀ ਆਦਿ ਸਾਰੇ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਹਨ। ਖੁਦੀ, ਜਿੰਨੀ ਸੁਦ੍ਰਿੜ ਹੋਵੇਗੀ, ਅਸਤਿਤਵ ਦੇ ਨਿਯਮ ਵੀ ਓਨੇ ਹੀ ਬਲਵਾਨ ਅਤੇ ਜੀਵਨਦਾਇਕ ਹੋਣਗੇ।