ਸਰਲਾ ਦੇਵੀ ਚੌਧਰਾਣੀ
ਸਰਲਾ ਦੇਵੀ ਚੌਧਰਾਣੀ | |
|---|---|
 ਸਰਲਾ ਦੇਵੀ ਚੌਧਰਾਣੀ | |
| ਜਨਮ | ਸਰਲਾ ਘੋਸ਼ਾਲ 9 ਸਤੰਬਰ 1872 |
| ਮੌਤ | 18 ਅਗਸਤ 1945 (ਉਮਰ 72) |
| ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ | ਭਾਰਤੀ |
| ਪੇਸ਼ਾ | ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਸਿਆਸੀ ਕਾਰਕੁਨ |
| ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ |
ਰਾਮਭੁਜ ਦੱਤ ਚੌਧਰੀ
(ਵਿ. 1905–1923) |
| ਬੱਚੇ | ਦੀਪਕ (ਪੁੱਤਰ) |
| ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ | ਸਵਰਨਕੁਮਾਰੀ ਦੇਵੀ (ਮਾਤਾ) ਜਾਨਕੀਨਾਥ ਘੋਸਾਲ (ਪਿਤਾ) ਦੇਬੇਂਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ (ਨਾਨਾ) ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ (ਮਾਮਾ) />ਇੰਦਰਾ ਦੇਵੀ ਚੌਧਰਾਨੀ (ਮਾਮੇ ਦੀ ਚਚੇਰੀ ਭੈਣ) ਸੁਰੇਂਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ (ਮਾਮੇ ਦੀ ਚਚੇਰੀ ਭੈਣ) |
ਸਰਲਾ ਦੇਵੀ ਚੌਧਰਾਣੀ (ਜਨਮ ਵੇਲ਼ੇ ਸਰਲਾ ਘੋਸ਼ਾਲ ; [1] 9 ਸਤੰਬਰ 1872 – 18 ਅਗਸਤ 1945) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਾਰਕੁਨ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ 1910 ਵਿੱਚ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਇਸਤਰੀ ਮਹਾਮੰਡਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਦਾ ਮਹਿਲਾ ਸੰਗਠਨ ਸੀ। [2] ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਟੀਚਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਔਰਤ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਸੰਗਠਨ ਨੇ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਲਾਹੌਰ (ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਣਵੰਡੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ), ਇਲਾਹਾਬਾਦ, ਦਿੱਲੀ, ਕਰਾਚੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਹੈਦਰਾਬਾਦ, ਕਾਨਪੁਰ, ਬਾਂਕੁਰਾ, ਹਜ਼ਾਰੀਬਾਗ, ਮਿਦਨਾਪੁਰ ਅਤੇ ਕੋਲਕੱਤਾ ਵਿੱਚ ਕਈ ਦਫ਼ਤਰ ਖੋਲ੍ਹੇ।
ਜੀਵਨੀ
ਸੋਧੋਅਰੰਭਕ ਜੀਵਨ
ਸੋਧੋਸਰਲਾ ਦਾ ਜਨਮ ਜੋਰਾਸਾਂਕੋ, ਕੋਲਕਾਤਾ ਵਿੱਚ 9 ਸਤੰਬਰ 1872 ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਬੰਗਾਲੀ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਜਾਨਕੀਨਾਥ ਘੋਸ਼ਾਲ ਬੰਗਾਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਕੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ। ਉਸਦੀ ਮਾਤਾ ਸਵਰਨਕੁਮਾਰੀ ਦੇਵੀ, ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੇਖਕ, ਦੇਬੇਂਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦੀ ਧੀ ਸੀ, ਜੋ ਇੱਕ ਉੱਘੇ ਬ੍ਰਹਮੋ ਨੇਤਾ ਅਤੇ ਕਵੀ ਰਾਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਨ। ਉਸਦੀ ਵੱਡੀ ਭੈਣ, ਹੀਰੋਨਮਈ, ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਵਿਧਵਾ ਘਰ ਦੀ ਬਾਨੀ ਸੀ। ਸਰਲਾ ਦੇਵੀ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਬ੍ਰਹਮਵਾਦ ਦਾ ਅਨੁਯਾਈ ਸੀ, ਇੱਕ ਧਰਮ ਜਿਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਰਾਮ ਮੋਹਨ ਰਾਏ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਰਲਾ ਦੇ ਦਾਦਾ ਦੇਬੇਂਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
1890 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਬੇਥੂਨ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਬੀ.ਏ. ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਬੀਏ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਵਿੱਚ ਚੋਟੀ ਦੀ ਮਹਿਲਾ ਉਮੀਦਵਾਰ ਹੋਣ ਲਈ ਕਾਲਜ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪਦਮਾਵਤੀ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ [3] ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੀਆਂ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਕੁ ਔਰਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਵੰਡ ਵਿਰੋਧੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦਾ ਹੋਕਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਗੁਪਤ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਭਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]
ਕੈਰੀਅਰ
ਸੋਧੋਆਪਣੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਰਲਾ ਮੈਸੂਰ ਰਾਜ ਚਲੀ ਗਈ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਗਰਲਜ਼ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਸਕੂਲ ਅਧਿਆਪਕ ਲੱਗ ਗਈ। ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਘਰ ਪਰਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇੱਕ ਬੰਗਾਲੀ ਰਸਾਲੇ, ਭਾਰਤੀ ਲਈ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [4]
1895 ਤੋਂ 1899 ਤੱਕ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਭੈਣ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਫਿਰ 1899 ਤੋਂ 1907 ਤੱਕ, ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਰਸਾਲੇ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਮਿਆਰ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ, ਆਪਣੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। 1904 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਕੋਲਕਾਤਾ ਵਿੱਚ ਲਕਸ਼ਮੀ ਭੰਡਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਜੋ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਦੇਸੀ ਦਸਤਕਾਰੀ ਨੂੰ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। 1910 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ਇਸਤਰੀ ਮਹਾਮੰਡਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸਰਬ-ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਥਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। [5] ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਸਨੇ ਵਰਗ, ਜਾਤ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਕਿੱਤਾਮੁਖੀ ਸਿਖਲਾਈ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ।
ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ
ਸੋਧੋ1905 ਵਿੱਚ, ਸਰਲਾ ਦੇਵੀ ਨੇ ਇੱਕ ਵਕੀਲ, ਪੱਤਰਕਾਰ, ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਨੇਤਾ ਅਤੇ ਸਵਾਮੀ ਦਯਾਨੰਦ ਸਰਸਵਤੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸੁਧਾਰ ਅੰਦੋਲਨ, ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਰਾਮਭੁਜ ਦੱਤ ਚੌਧਰੀ (1866-1923) ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ।
ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਚਲੀ ਗਈ। ਉੱਥੇ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਉਰਦੂ ਹਫ਼ਤਾਵਾਰੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਮਹਿਮਾਨ ਵਜੋਂ ਆਏ ਸਨ। ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਅਤੇ ਯੰਗ ਇੰਡੀਆ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਫਰਵਰੀ 1920 ਵਿੱਚ, ਯੰਗ ਇੰਡੀਆ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਪਰਦਾ ਕਲੱਬ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਕਈ ਪੱਤਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ। ਸਰਲਾ ਦੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਰੌਲਟ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਊਨਾ ਓਡਵਾਇਰ (ਮਾਈਕਲ ਓਡਵਾਇਰ ਦੀ ਪਤਨੀ) ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦੇਵੇ। [6]
ਉਸਨੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਵੱਖ ਹੋਣ 'ਤੇ, ਉਹ ਅਕਸਰ ਚਿੱਠੀਆਂ ਦਾ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। [7] ਰਬਿੰਦਰਾ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਵਾਈਸ-ਚਾਂਸਲਰ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਸਬਿਆਸਾਚੀ ਬਾਸੂ ਰੇ ਚੌਧਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ, ਭਾਵੇਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸੀ, ਪਰ ਆਪਸੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ। [8] ਪਰ ਸਰਲਾ ਨੂੰ ਲਿਖੇ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ :
ਤੁਸੀਂ ਅਜੇ ਵੀ ਮੇਰੀ ਨੀਂਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਸਤਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋ। ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਹਾਨ ਸ਼ਕਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਹ ਜਾਦੂ ਉਸ ਉੱਤੇ ਧੂੜ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ। ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਉਹੀ ਜਾਦੂ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। [9]
ਉਸ ਦੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀਪਕ ਦਾ ਵਿਆਹ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਪੋਤੀ ਰਾਧਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ।
ਬਾਅਦ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
ਸੋਧੋ1923 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਰਲਾ ਦੇਵੀ ਕੋਲਕਾਤਾ ਵਾਪਸ ਚਲੀ ਗਈ, ਅਤੇ 1924 ਤੋਂ 1926 ਤੱਕ ਭਾਰਤੀ ਦੇ ਸੰਪਾਦਨ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਮੁੜ ਸਾਂਭ ਲਈਆਂ। ਉਸਨੇ 1930 ਵਿੱਚ ਕੋਲਕਾਤਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗਰਲਜ਼ ਸਕੂਲ, ਸਿਕਸ਼ਾ ਸਦਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ 1935 ਵਿੱਚ ਜਨਤਕ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਸੰਨਿਆਸ ਲੈ ਲਿਆ ਅਤੇ ਬਿਜੋਏ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਗੋਸਵਾਮੀ, ਇੱਕ ਗੌੜੀਆ ਵੈਸ਼ਨਵ, ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਗੁਰੂ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈ।
18 ਅਗਸਤ 1945 ਨੂੰ ਕੋਲਕਾਤਾ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।
ਉਸਦੀ ਆਤਮਕਥਾ ਜੀਵਨੇਰ ਝਰਾ ਪਾਤਾ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ, 1942-1943 ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਬੰਗਾਲੀ ਸਾਹਿਤਕ ਮੈਗਜ਼ੀਨ, ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੜੀਵਾਰ ਛਾਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਿਕਤਾ ਬੈਨਰਜੀ ਨੇ ਦ ਸਕੈਟਰਡ ਲੀਵਜ਼ ਆਫ ਮਾਈ ਲਾਈਫ (2011) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। [10] [11]
ਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ Ray, Bharati (13 September 2012). "Sarala and Rokeya: Brief Biographical Sketches". Early Feminists of Colonial India: Sarala Devi Chaudhurani and Rokeya Sakhawat Hossain. Oxford University Press. p. 2. ISBN 978-0-19-808381-8 – via Oxford Scholarship Online.(subscription required)
- ↑ Mohapatra, Padmalaya (2002). Elite Women of India (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). APH Publishing. ISBN 978-81-7648-339-1.
- ↑ "Bethune College - Banglapedia". Banglapedia. Retrieved 13 October 2020.
- ↑ Ghosh, Sutanuka (2010). "Expressing the Self in Bengali Women's Autobiographies in the Twentieth Century". South Asia Research. 30 (2): 105–23. doi:10.1177/026272801003000201. PMID 20684082.(subscription required)
- ↑ Majumdar, Rochona (2002). ""Self-Sacrifice" versus "Self-Interest": A Non-Historicist Reading of the History of Women's Rights in India". Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East. 22 (1–2). Duke University Press: 24. doi:10.1215/1089201X-22-1-2-20 – via Project MUSE.(subscription required)
- ↑ Guha, Ramchandra (2018). Gandhi: The Years That Changed the World. Penguin Allen Lane. p. 110. ISBN 978-0670083886.
- ↑ Kapoor, Pramod (13 October 2014). "When Gandhi Nearly Slipped". Outlook India. Archived from the original on 2 ਸਤੰਬਰ 2021. Retrieved 5 ਮਈ 2023.
- ↑ "Sarala Devi: From Tagore's family, a leading light of the swadeshi movement". The Indian Express (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 8 March 2020. Retrieved 24 November 2020.
- ↑ Guha, Ramchandra (2018). Gandhi: The Years That Changed the World. Penguin Allen Lane. p. 117. ISBN 978-0670083886.
- ↑ Mookerjea-Leonard, Debali (2017). Literature, Gender, and the Trauma of Partition: The Paradox of Independence. New York: Taylor & Francis. p. 188. ISBN 978-1-317-29389-7.
- ↑ McDermott, Rachel Fell; Gordon, Leonard; Embree, Ainslie; Pritchett, Frances; Dalton, Dennis, eds. (2014). "Radical Politics and Cultural Criticism, 1880–1914: The Extremists". Sources of Indian Traditions: Modern India, Pakistan, and Bangladesh. Columbia University Press. p. 283. ISBN 978-0-231-13830-7 – via De Gruyter.(subscription required)