ਸਿੱਖ ਕਲਾ
ਸਿੱਖ ਕਲਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸਕੂਲ ਆਫ਼ ਆਰਟ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਜਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲਘੂ ਚਿੱਤਰ, ਤੇਲ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਵਾਲੇ ਰੰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ, ਕੰਧ ਚਿੱਤਰ ਅਤੇ ਲੱਕੜ ਦੀਆਂ ਨੱਕਾਸ਼ੀਆਂ।
ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ
ਸੋਧੋਨੱਕਾਸ਼
ਸੋਧੋ'ਨਕਾਸ਼' ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਹੀ ਹੈ।ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ "ਸਜਾਵਟਕਾਰ" ਜਾਂ "ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਵਾਨ" ਅਤੇ ਇਹ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਜਾਂ ਕਲਾਕਾਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।[1][2] ਨਕਾਸ਼ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਅਰਬੀ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ, ਪਤੇ, ਪੱਤਰ ਸਿਰਲੇਖ ,ਨਿਕਾਹ-ਨਾਮੇ (ਵਿਆਹ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ), ਈਦੀਜ਼, ਜਨਮ ਪੱਤਰੀਆਂ (ਹੋਰੋਸਕੋਪਸ) ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਅਤੇ ਕੈਲੀਗ੍ਰਾਫੀ ਦੇ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਨੂੰ ਅਲੰਕਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਨਕਾਸ਼ੀ ਦੀ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਿਮ ਅਤੇ ਵੈਸ਼ਨਵਵਾਦੀ ਨੱਕਾਸ਼ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਸੁੰਦਰੀਕਰਨ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੌਰਾਨ ਹਰਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਲੋਕ ਇਸੇ ਪਿਛੋਕੜ ਦੇ ਸਨ। ਕੁਝ ਨਕਾਸ਼ੀ ਕਲਾਕਾਰ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਵੰਸ਼ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਮੌਜੂਦਾ ਨਕਾਸ਼ੀ ਮਾਸਟਰ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵਜੋਂ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਨਕਾਸ਼ੀ ਸੰਗਠਨ ਅਤੇ ਉਸਤਾਦ-ਸ਼ਗਿਰਦ (ਅਧਿਆਪਕ-ਚੇਲੇ) ਸਮੂਹ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਇਨ੍ਹ੍ਹਾਂ ਨਕਾਸ਼ੀ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇਣ ਨਾਲ ਨਾਲ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਕਲਪਨਾ ਦੋਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ" ਵਿਕਸਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕਰਵਾਈ। ਗਿਲਡ ਸੁਪਰਵਾਈਜ਼ਰ ਜਾਂ ਮਾਸਟਰ (ਇੱਕ ਮਾਸਟਰ-ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ) ਅੰਤ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸੁੰਦਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸੁਝਾਅ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਨਕਾਸ਼ੀ ਕਲਾਕਾਰ ਦੀ ਕਲਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ, ਉਸ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਤੇ ਰੂਪਾਂ, ਸ਼ੈਲੀ, ਪੈਟਰਨ, ਰੰਗ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸਮਝ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਨਕਾਸ਼ ਦੀ ਭੌਤਿਕ ਕਲਾ ਸਿਰਜਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ , ਵਿਯੂਅਲ ਆਰਟ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਪਕੜ, ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਨਿਰੀਖਣਾਂ ਅਤੇ ਹੱਥੀਂ ਹੁਨਰਾਂ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਸੀ।[2]
ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਿੱਖ ਨੱਕਾਸ਼
-
ਕਿਹਰ ਸਿੰਘ -
ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ -
ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ -
ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ -
ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ -
ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ -
ਮਹਿਤਾਬ ਸਿੰਘ
ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਮੌਜੂਦਾ ਸਿੱਖ ਕਲਾਕਾਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ 16 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਤੀਜੀ ਤਿਮਾਹੀ ਵਿੱਚ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਪੋਥੀ ਦੇ ਸਜਾਵਟੀ ਤੌਰ ਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਪੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੁਆਰਾ 1604 ਵਿੱਚ ਸੰਕਲਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਗ੍ਰੰਥ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਬੀੜ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਕਲਾਕਾਰੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੰਨਾ ਨੀਲੇ ਅਤੇ ਸੁਨਹਿਰੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੁਸੱਜਿਤ ਹੈ।[3] ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਮੁਲ ਮੰਤਰ ਦੇ ਅੱਖਰਕਾਰੀ ਗੁਰਮੁਖੀ ਆਟੋਗ੍ਰਾਫ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ, ਹਰਗੋਬਿੰਦ, ਹਰ ਰਾਏ, ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਅਤੇ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ ਅਤੇ 1600 ਅਤੇ 1708 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀਆਂ ਤਿਥੀਆਂ ਨਾਲ ਪਛਾਣੇ ਗਏ ਹਨ। ਬਾਅਦ ਦੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਲਿਖਤੀ ਆਦੇਸ਼ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਵੀ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਲਿਪੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨਾਲ ਉੱਕਰੇ ਗਏ। ਬੀ. ਐਨ. ਗੋਸਵਾਮੀ ਦਾ ਤਰਕ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਚਿਤਰਕਲਾ 16 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਵਿਕਸਤ ਹੈ ਅਤੇ 18 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਈ ।[4] ਇੱਕ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਜੋ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਰਾਮਦਾਸਪੁਰ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ। ਹਰ ਰਾਏ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਰੂਪ-ਲੇਖਾ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਮੁਗਲ ਕਲਾਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਨਾਨਕ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹਰ ਰਾਏ ਤੱਕ ਦੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਇਹ ਕੰਮ 1688 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਸਾਲ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ 1600 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਕਾਲੀ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਿਪੁੰਨ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਸਕੂਲ ਮੁਗਲ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ (ਕਾਂਗੜਾ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਨਮਾਨ ਦੇ ਨਾਲ) ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ।[5]
ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਜੀ. ਐਸ. ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਿੱਖ ਕਲਾਕਾਰ ਸੀ।[6] ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਪੇਂਟ ਕੀਤਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਸਤੀਆਂ, ਹਿੰਦੂ ਦੇਵਤਿਆਂ, ਸਿੱਖ ਸਥਾਨਾਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼।[6]
ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਸੀ।[7] ਉਸਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਅਤੇ ਦਸਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਜਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਮਿਲ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਸੋਹਨੀ ਅਤੇ ਮਹਿਵਾਲ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ , ਇਸੇ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੈਲੰਡਰ ਕਲਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।[7]
ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ
ਸੋਧੋਸਿੱਖ ਕਲਾ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮੀ ਕਲਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੀਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।[8] ਸਿੰਘ ਜੌੜੇ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਕਲਾਕਾਰੀ ਦਾ ਸਿਰਜਨ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਜੋੜੀ ਹੈ।[9][10] ਜਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੁਰਹੈਲ ਇੱਕ ਆਧੁਨਿਕ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਰਵਾਇਤੀ ਸਿੱਖ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀਆਂ ਮਿਨੀਏਚਰ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।[11] ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਂਕੂ ਰਵਾਇਤੀ ਸਿੱਖ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਧੁਨਿਕ ਕਲਾਕਾਰ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਹੈ।[1]
ਖਰੜੇੁ
ਸੋਧੋ
ਚਿੱਤਰਿਤ ਅਤੇ ਅਲੰਕ੍ਰਿਤ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਸਿੱਖ ਕਲਾ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।[3] ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਕਲਾ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਸਬੂਤ ਹੈ।[3] ਸਿੱਖ ਹੱਥ-ਲਿਖਤ ਕਲਾ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮੀ ਕਲਾ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਈ ।[3] ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੇ 17 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਹੱਥ ਲਿਖਤਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਜਿਓਮੈਟਰਿਕ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 17 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮਗਰਲੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ, ਜਿਓਮੈਟਰਿਕ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਜੋ ਕਿ ਪੂਰਵ-ਸਮੇਂ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਲਿਖਤੀ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਰੱਖਦੇ ਸਨ, ਨੂੰ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਰੂਪਾਂ ਅਤੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਨਾਲ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹੁਕਮਨਾਮਿਆਂ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ(ਮਨੁੱਖੀ ਗੁਰੂ-ਕਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੂਲ ਮੰਤਰ ਲਿਖ ਕੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਦੇ ਦਸਤਖਤ) ਵਿੱਚ ਜਿਓਮੈਟਰਿਕ ਅਤੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਰੂਪਾਂ ਨਾਲ ਅਲੰਕਾਰ ਤੇ ਚਿੱਤਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ, ਕਸ਼ਮੀਰੀ-ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਹੱਥ-ਲਿਖਤ ਪੇਂਟਿੰਗ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਭਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ। 18 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਕਸ਼ਮੀਰ-ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਹੱਥ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀ ਕਲਾ ਨੂੰ "ਚਮਕਦਾਰ ਕੰਮ ਦੀ ਵੇਲ ਅਤੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਸਜਾਵਟ ਦੇ ਗੁਣ" ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।[3]
ਜਨਮਸਾਖੀ
ਸੋਧੋ- ਸਵੈ-ਸਿੱਖਿਆ ਕਲਾਕਰ
-
ਕਿਹਰ ਸਿੰਘ -
ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ -
ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ -
ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ -
ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ -
ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ -
ਮਹਿਤਾਬ ਸਿੰਘ
%E2%80%9D,_from_%22Portraits_of_the_Princes_and_People_of_India%E2%80%9D,_by_Emily_Eden,_1844.png)
ਅਗਸਤ ਸ਼ੌਫਟ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦੀ, ਤੇਲ ਪੇਂਟਿੰਗ ਦੀ ਵਿਧੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਇਸ ਅੰਤਮ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਮਾਮੂਲੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ।[3] ਸ਼ੌਫਟ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਸਾਲ ਤੱਕ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਐਮਿਲੀ ਈਡਨ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਯੂਰਪੀਅਨ ਕਲਾਕਾਰ, ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸਿਖਰ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਾਂ ਜੋ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਵੇਖੀਆਂ ਸਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇੱਕ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਲੱਤ ਤੇ ਲੱਤ ਰੱਖ ਬੈਠੀ ਇੱਕ ਦੁਰਲੱਭ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਡਰਾਇੰਗ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚਲਾ ਕੰਮ ਰਵਾਇਤੀ ਭਾਰਤੀ ਕਲਾ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਡਰਾਇੰਗ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਐਲ. ਡਿਕਿਨਸਨ ਦੁਆਰਾ ਰੰਗਦਾਰ ਪੇਂਟ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਚਿੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਢੰਗ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਿਲੀਅਮ ਕਾਰਪੈਂਟਰ ਨੇ ਸਿੱਖ ਖੇਤਰ ਦੇ ਬਸਤੀਕਰਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਸਥਾਨਕ ਸਿੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਾਣੀ ਵਾਲੇ ਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਚਿੱਤਰ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ।[3]
ਮੋਹਰਾ-ਕਸ਼ੀ
ਸੋਧੋਨਕਾਸ਼ੀ ਦੇ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤੇ।[12] ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨੂੰ ਦੇਹਿਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ "ਕਲਾਕਾਰ ਦੀ ਆਦਰਸ਼ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਕਲਪਨਾਸ਼ੀਲ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦਾ ਇੱਕ ਮਾਧਿਅਮ" ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਡੇਹਿਨ ਦੇ ਅਧਾਰ ਨੂੰ ਘਰਵਾਂਝ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਘਰਵਾਂਝ ਇੱਕ "ਸਜਾਵਟੀ ਯੰਤਰ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਗੰਢਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ"। ਗੋਲਡਨ ਟੈਂਪਲ ਦੇ ਘਰਵਾਂਝ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਵਿੱਚ ਕੋਬਰਾ, ਸ਼ੇਰ ਅਤੇ ਹਾਥੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਫੜਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਫੁੱਲਦਾਨ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਫਲ ਅਤੇ ਪਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜਾਵਟ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਡੇਹਿਨ ਦੀ ਸਜਾਵਟੀ ਸਰਹੱਦ ਨੂੰ ਪੱਟਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਲਈ ਵੇਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਕੁਝ ਡੀਹਿਨ ਫੀਚਰ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਜਲ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦੇ ਹਨ।[12]
ਫੁੱਲਾਂ ਅਤੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਦੇ ਥੀਮ ਅਤੇ ਨਮੂਨੇ ਸਿੱਖ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ।[13] ਮੋਹਰਕਾਸ਼ੀ ਦੀ ਸਿੱਖ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਜਿਓਮੈਟਰੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਚਾਰ ਸੀ।[2] ਮੋਹਰਾਕਾਸ਼ੀ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੋਟੇ ਬੁਰਸ਼ ਸਟ੍ਰੋਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਬੱਕਰੀ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਦੇ ਬਣੇ ਬਰੱਸ਼ ਅਤੇ 1 ਤੋਂ 5 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਅਤੇ 1 ਤੋਂ 4 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਗਿੱਦੜ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਦੇ ਬਰੱਸ਼ ਰਵਾਇਤੀ ਸਿੱਖ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਧਰਤੀ ਦੇ ਰੰਗ ਚੂਨੇ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਨਮੂਨੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੋਰ, ਬਾਘ, ਹਿਰਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ, "ਪੇਂਟਿੰਗ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਖੇਤਰੀ ਤੱਤ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ" ਲਈ ਵਰਤੀ ਗਈ ਸੀ।[3]
ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਮੌਜੂਦਾ ਸਿੱਖ ਕੰਧ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਉਹ ਹਨ ਜੋ ਬਹਾਦੁਰਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਉੱਤੇ 1670 ਅਤੇ 1720 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਅਤੇ ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ ਵਿੱਚ ਤਖਤ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਭਾਈ ਡੱਲਾ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਉੱਤੇ 1710 ਅਤੇ 1740 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੇਂਟ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।[14] ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ, ਕੰਪੋਨੈਂਟ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਸਪਾਂਸਰ ਕੀਤਾ।[3] ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਉੱਤੇ ਚੂਨੇ ਦੇ ਪਲਾਸਟਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ, ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ, ਜਾਂ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਜਾਂ ਭਾਰਤੀ ਮਿਥਿਹਾਸ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਐਪੀਸੋਡ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਸਨ।[3]
ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਦੀ ਕਲਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਯੁੱਗ ਦੌਰਾਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ ਕਲਾਕਾਰ ਭਾਈ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਮੁਸਾਵਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।[15][16][17] ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲਾਹੌਰੀ ਮਹਿਲ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਫਰੈਸਕੋ ਨਾਲ ਸਜਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ।[6] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਧੀਆ ਕਲਾਕਾਰੀ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਗੋਲਡਨ ਟੈਂਪਲ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਕੰਧ ਦੇ ਕੰਮ (ਜਿਵੇਂ ਗੁੰਬਦ, ਕੰਧਾਂ ਅਤੇ ਛੱਤਾਂ) ਨਾਲ ਸਜਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸੌਂਪਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਅਤੇ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰ ਕਲਾ ਦੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਸਨ।[3] ਜਦੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 1810 ਵਿੱਚ ਚੀਨੀਓਟ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਕਮਾਂਡਰ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਨੂੰ ਮੋਹਰਕਾਸ਼ੀ (ਫਰੈਸਕੋ ਕੰਮ) ਦੁਆਰਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।[1] ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੰਦਰ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹਰਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਨਕਸ਼ੀ ਕਲਾ ਨਾਲ ਸਜਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਚੀਨੀਓਟ ਅਤੇ ਫੈਜ਼ਾਬਾਦ ਦੇ ਮੁਸਲਿਮ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਮੰਦਰ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਸਜਾਉਣ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਵੈਸ਼ਨਵਵਾਦੀ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ। ਸੁੰਦਰੀਕਰਨ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਭਾਈ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮੁਸਲਿਮ ਨਕਾਸ਼ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਚੇ ਇਸਲਾਮੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਦੋ ਜਾਂ ਚਾਰ ਵੱਡੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਈਰਾਨੀ ਰੂਪ ਹੈ ਜੋ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।[2] ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵੈਸ਼ਨਵਵਾਦੀ ਨਕਸ਼ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਬਚੇ ਕਲਾਤਮਕ ਨਮੂਨੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਰਾਸਲੀਲਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਬੋਲਡ ਫੁੱਲਾਂ ਅਤੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਾਲੇ ਨਮੂਨੇ। ਮਦਨਜੀਤ ਕੌਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਕੂਲ ਨੇ ਇਸਲਾਮੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਦੋਵਾਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਿਆ, ਇਹ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਅਤੇ ਸੈਟਿੰਗਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਰੰਪਰਾ ਬਣ ਗਈ।[18] ਪਹਾੜੀ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰੀ ਸਿੱਖ ਕੰਧ-ਚਿੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋ ਅੰਤਰ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਪਿਛੋਕੜ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਾਰੀ ਕੰਧ ਕੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਪਹਾੜੀ ਕੰਧਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਹਿਲੂ ਹੈ।[3]
ਸਿੱਖ ਮੋਹਰਕਾਸ਼ੀ ਸਕੂਲ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ, ਜਵਾਹਰ ਲਤੂਨੀ, ਦਚਾ, ਸ਼ਰਾਫ-ਉਦ-ਦੀਨ, ਮਲਹਾ ਰਾਮ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।[2] ਆਪਣੇ ਗੈਰ-ਸਿੱਖ ਪਿਛੋਕੜ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜਾਂ ਹਿੰਦੂ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸੈਟਿੰਗਾਂ ਲਈ ਪੇਂਟਿੰਗ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਬਿਹਤਰ ਮੇਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿੱਖ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਬਾਬਾ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਮੁਸਾਵਰ, ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਕਲਾਕਾਰ, ਮੋਹਰਕਾਸ਼ੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਨਤਾਕਾਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਨੂੰ ਫਰੈਸਕੋ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਜਨਰਲ ਜੀਨ-ਫ੍ਰੈਂਕੋਇਸ ਐਲਾਰਡ ਅਤੇ ਜਨਰਲ ਜੀਨ-ਬੈਪਟਿਸਟ ਵੈਂਚੁਰਾ, ਦੋ ਯੂਰਪੀਅਨ ਆਦਮੀ ਜੋ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਨਿੱਜੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਫਰੈਸਕੋ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।[17]
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸ਼ਹਿਰ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕੰਧ ਕਲਾ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ।[3] ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ।[3] ਧਾਰਮਿਕ ਲੀਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਿੱਖਾਂ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕਲਾ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੰਧ ਕਲਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰ ਕਲਾ ਦੀਆਂ ਵਧੀਆ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਨਾਲ ਸਜਾਏ ਗਏ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਿੱਖ ਮੰਦਰਾਂ (ਗੋਲਡਨ ਟੈਂਪਲ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ) ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਪੋਥੀਮਾਲਾ (ਗੁਰੂ ਹਰਸਾਹਈ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ, ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ-ਅਕਾਲ ਤਖਤ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਪੇਂਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ) -ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਬਾਬਾ ਅਟਲ (ਅੰਮਿ੍ਰਤਸਰ-ਗੁਰੁਦ੍ਵਾਰਾ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ (ਫ਼ਰੀਦਕੋਟ) ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਬਾਬਾ ਵੀਰ ਸਿੰਘ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) । ਇੱਕ ਹੋਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰੀ ਸਥਾਨ ਜੋ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਉਹ ਸੀ ਅਖਾੜਾ ਬਾਲਾ ਨੰਦ ਇਮਾਰਤ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਉਦਾਸੀ ਸੰਪਰਦਾ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਮੋੜ ਆਇਆ, ਤਾਂ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੈਨਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਇੱਕ ਸਮਾਨਤਾ ਚੰਬਾ ਕੰਧ ਕੰਧਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਕੰਧ ਚਿੱਤਰ ਪੈਨਲ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰੇਗਾ।[3]
ਜਦੋਂ 1839 ਵਿੱਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ, ਤਾਂ ਗੋਲਡਨ ਟੈਂਪਲ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਸੁੰਦਰੀਕਰਨ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਅਧੀਨ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।[1] ਗੋਲਡਨ ਟੈਂਪਲ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕਾਰੀਗਰ ਅਤੇ ਨਕਾਸ਼ੀ ਕਲਾਕਾਰ ਅਣਪਛਾਤੇ ਹਨ ਪਰ ਇੱਕ ਨਿਮਨਲਿਖਿਤ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਨਮੂਨਾ ਇੱਕ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਉੱਤੇ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਜੋ ਲਗਭਗ 1960 ਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਖੁਲਾਸਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕੰਮ ਇੱਕ ਖਾਸ ਆਤਮ ਸਿੰਘ ਨਕਾਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਖੁਦ ਇੱਕ ਕਲਾਕਾਰ ਸੀ, ਨੇ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਗੋਲਡਨ ਟੈਂਪਲ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਵੀਹ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀਃ Baba Kishan Singh), ਬਾਬਾ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਗ (Baba Bishan Singh, ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ), ਭਾਈ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ , ਮਹੰਤ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ/2, ਭਾਈ ਸਰਦੂਲ ਸਿੰਘ-3, ਭਾਈ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ; ਭਾਈ ਮੇਟਬ ਸਿੰਘ] 4, ਮਿਸਤਰੀ ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ * 4, ਭਾਈ ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ + 4, ਭਾਈ ਇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ = 4, ਭਾਈ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ> 4, ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਤਰਨ ਤਾਰਨ> 4, ਭਾਈ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ _ 4, ਮਿਸਟਰੀ ਨਰਾਇਣ ਸਿੰਘ • 4, ਮਿਸਤ੍ਰੀ ਜੀਤ ਸਿੰਘ · 4, ਭਾਈ ਆਤਮਾ ਸਿੰਘ ,ਬਾਬਾ ਦਰਜਾ ਮੱਲ ਤੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।[./Sikh_art#cite_note-33 ] ਹਾਲਾਂਕਿ, ਹੁਣ ਗੋਲਡਨ ਟੈਂਪਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਨੰਗੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਵੇਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਮੋਹਰਾਕਸ਼ੀ ਤਸਵੀਰਾਂ ਹੁਣ ਅਸਲ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਉੱਪਰੋਂ ਪੇਂਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।[18] ਗੋਲਡਨ ਟੈਂਪਲ ਦੇ ਫਰੈਸਕੋ ਨੂੰ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਵਾਰ ਦੁਬਾਰਾ ਪੇਂਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਹਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ, ਮੂਲ ਫਰੈਸਕੋ ਦੇ ਚਿੱਟੇ ਪਿਛੋਕੜ ਨੂੰ ਗੰਦੇ ਚਿੱਟੇ ਬੈਕਗ੍ਰਾਉਂਡ ਨੂੰ ਢੱਕਣ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਬਾਰਾ ਪੇਂਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਿਥੇ ਪੇਂਟ ਉੱਖੜਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਉੱਥ ਏਵੀਅਨ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰੋਂ ਪੇਂਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਗੋਲਡਨ ਟੈਂਪਲ ਦੇ ਪਰਿਕਰਮਾ ਜ਼ੋਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਫਰੈਸਕੋ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਰੀਟਚਿੰਗ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੇ ਰੰਗ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਪਰ ਹਰਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਛੱਤ ਅਤੇ ਕਮਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਫਰੈਸਕਾ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸਿੰਥੈਟਿਕ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਮੋਟੀ ਪਰਤ ਚਾੜ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। 2013 ਤੱਕ, ਗੋਲਡਨ ਟੈਂਪਲ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਫਰੈਸਕੋ ਦਾ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਸਲ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਬਹਾਲ ਕਰਨ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਬਾਰੇ ਅਣਜਾਣ ਸਨ ।ਉਲਟਾ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸੇ ਲਈ ਦੁਬਾਰਾ ਪੇਂਟ ਕਰਨ ਅਤੇ ਓਵਰਪੈਟਿੰਗ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਹਰਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਓਵਰਪੈਨਿੰਗ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਆਖਰੀ ਕਲਾਕਾਰ ਭਾਈ ਆਤਮਾ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵਾਰ ਪੇਂਟ ਉੱਖੜਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦੁਬਾਰਾ ਪੇਂਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਗੋਲਡਨ ਟੈਂਪਲ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਾਲੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਹਨ।[18]
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਗੋਲਡਨ ਟੈਂਪਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਅਸਥਾਨ ਹੈ, ਇੱਕ ਉੱਚਾ, ਅੱਠ ਮੰਜ਼ਿਲਾ, ਅੱਧਭੁਜੀ ਆਕਾਰ ਦਾ ਕੰਪਲੈਕਸ ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਬਾਬਾ ਅਟਲ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[3] ਇਸ ਇਮਾਰਤ ਦੀ ਦੂਜੀ ਮੰਜ਼ਲ 'ਤੇ ਕੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਭਰਪੂਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਜਨਮਸਾਖੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਨਾਨਕ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੰਗਦ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਬਾਬਾ ਅਟਲ ਦੇ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬੋਲਡ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਂਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।[3]
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰੀ ਕੰਧ ਕਲਾ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਸਿਖਰ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗਲੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਗਲੀ ਨਕਾਸ਼ੀਆਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਮੋਹਰਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਨਕਾਸ਼ ਕਲਾਕਾਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।[3] ਇਸ ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਨੱਕਾਸ਼ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਮੁਸੱਵਰ ਅਤੇ ਅਮੀਰ ਸਿੰਘ ਸਨ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰੀ ਨੱਕਾਸ਼, ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਲਾਕਾਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਪਰ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਕੰਮ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਟਿਆਲਾ, ਨਾਭਾ, ਜੀਂਦ, ਫਰੀਦਕੋਟ ਅਤੇ ਕਪੂਰਥਲਾ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੇ ਵੀ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਕੰਧ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ।[3]
ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕੰਧ ਕਲਾ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਬਚੀ ਰਹੀ, ਜੋ 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹੀ।[3] ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਆ ਗਈ, ਇਸ ਨੂੰ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਕਲਾਕਾਰਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਂਕੂ ਦੁਆਰਾ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।[1] ਸੰਨ 1985 ਵਿੱਚ, ਕੰਵਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕੰਗ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ 175 ਥਾਵਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਕੰਧ ਕਲਾਕਾਰੀ ਸੀ।[1]
ਇੱਕ ਕੰਧ-ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ
ਸੋਧੋਰਵਾਇਤੀ ਸਿੱਖ ਸਕੂਲ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈਃ [2][19]
- ਕਾਗਜ਼ ਉੱਤੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਜਾਂ ਪੈਟਰਨ ਪਹਿਲਾਂ ਐਚਿੰਗ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਫਿਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੰਧ ਤੇ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ [2]
- ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਲਾਕਾਰੀ ਦਾ ਪੈਮਾਨਾ ਅਤੇ ਅਨੁਪਾਤ ਕੰਧ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਮਾਪ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ [2]
- ਇੱਕ ਖਾਕਾ (ਸਟੈੱਨਸਿਲ ਜਾਂ ਪਰਫੋਰੇਟਿਡ ਟਰੇਸਿੰਗ) ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਲਾਕਾਰੀ ਦੇ ਪੈਟਰਨ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਚਿਤਰ ਦੀ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸੂਈ ਨਾਲ ਚੁੰਗਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਖਾਕਾ ਨੂੰ ਮੋਟੇ ਕਾਗਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਬਣਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਨਰਮ ਸਤਹ ਵਾਲਾ ਕਾਗਜ਼ ਸਟੈਂਸਿਲ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਵਰਤਣ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।[2]
- ਕੰਧ ਤੇ ਰੂਪ ਰੇਖਾ ਸਟੈਂਸਿਲ ਨਾਲ ਚਾਰਕੋਲ ਧੂੜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਉਤਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੋਲੇ ਦੀ ਧੂੜ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੋਟਲੀ (ਛੋਟੇ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਬੰਡਲ) ਦੇ ਅੰਦਰ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[2]
- ਇੱਕ ਢੰਗ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੋਰਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਪਲਾਸਟਰਿੰਗ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਕੰਧ ਤੇ ਪਲਾਸਟਰ ਨੂੰ ਪੱਕਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਲਾਸਟਰ ਸਿਰਫ ਕੰਧ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਹਿੱਸਿਆਂ 'ਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ' ਤੇ ਪੇਂਟ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋੜੀਂਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਧ ਗਿੱਲੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਕੰਧ ਦਾ ਗਲਤ ਪਲਾਅ ,ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਟਾਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ, ਪਲਾਸਟਰ ਸੁੱਕਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਲਾਸਟਰ ਫੁੱਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਲਾਕਾਰੀ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਸਮਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂ੍ਰਨ ਹੈ ਅਤੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਕੋਲ ਸਮਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਰੰਗ ਕੰਧ ਉੱਤੇ ਚਿਪਕ ਸਕਣ।[2]
- ਪਲਾਸਟਰਡ ਕੰਧ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਚਿੱਟਾ ਖਾਕਾ ਸਟੈਂਸਿਲ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਲੇ ਦਾ ਪਾਊਡਰ ਸਟੈਂਸਿਲਡ ਕੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਫੈਲਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਪੈਟਰਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ [2]
- ਨਹਿਲਾ (ਛੋਟੇ ਲੱਕੜ ਦੇ ਹੱਥੇ ਨਾਲ ਸੰਚਾਲਿਤ ਲੋਹੇ ਦਾ ਦਮਾਲਾ) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਚੂਨੇ ਅਧਾਰਤ ਪਲਾਸਟਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰੰਗ ਲਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਸਫਲਤਾ ਪੂਰਵਕ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪਲਾਸਟਰ ਗਿੱਲਾ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ [2]
ਗੋਲਡਨ ਟੈਂਪਲ ਵਿਖੇ, ਕੰਧਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਮੋਹਰਾ-ਕਸ਼ੀ ਚਿਤਰਤ ਹੈ , ਉਹ ਇੱਟਾਂ ਤੋਂ ਬਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੇ ਹੋਣ ਤੱਕ ਪਕਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੇਤ-ਚੂਨੇ ਦੇ ਮਸਾਲੇ ਨਾਲ ਚਿਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।[18] ਫਰੈਸਕੋ ਪੇਂਟਿੰਗ ਲਈ ਇੱਟਾਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਦੀ ਸਤਹ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਲਈ ਚੂਨਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਚੂਨਾ ਗਿੱਲੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪਲਾਸਟਰ ਬੁੱਝੇ ਹੋਏ ਚੂਨਾ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਲੱਕੜ ਦੀ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਪੱਟੀ (ਗਰਮਾਲਾ ਐਜਵੇਅਜ਼) ਨਾਲ ਰੇਤ ਨੂੰ ਕੰਧ ਦੇ ਜੋੜਾਂ ਵਿੱਚ ਦਬਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇਹ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸੁੱਕਾ ਅਤੇ ਪੱਧਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ. ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਉਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਅਗਲੇ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਇੰਟੋਨਾਕੋ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਬਰੀਕ ਦਾਣੇ ਵਾਲੀ ਪਲਾਸਟਰ ਪਰਤ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਖੁਰਦਰੀ ਪਰਤ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਐਰੀਸੀਓ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਲਾਸਟਰ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸੁੱਕ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਐਗੇਟ ਪਾਲਿਸ਼ਿੰਗ ਪੱਥਰ ਨਾਲ ਪਾਲਿਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਫਿਰ ਕਿ ਸਤਹ ਉੱਤੇ ਮੋਹਰਾਕਸ਼ੀ ਨੂੰ ਢਾਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।।[18]
ਪਲਾਸਟਰ ਦੇ ਮਸਾਲੇ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਲਹੌਰ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਖੋਜ ਪੱਤਰ[20] ਵਿਚ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।ਉਸ ਮੁਤਾਬਕ ਪਲਾਸਟਰ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਪਰਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ।ਅਖੀਰਲੀ ਪਰਤ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਪਹਿਲੀ ਖੁਰਦਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨੇ ਕੰਧ ਵਿਚ ਖੁਭਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਪਹਿਲੀ ਪਰਤ ਲਈ ਦੋ ਹਿੱਸੇ ਬਰੀਕ ਕੰਕੜ ਚੂਨੇ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸੇ ਖੁਰਦਰਾ ਕੰਕੜ ਚੂਨਾ ਮਿਲਾ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅੱਠਵੇਂ ਹਿੱਸਾ ਚਿੱਟੇ ਬੁਝੇ ਹੋਏ ਚੂਨੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸਖਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਮਸਾਲੇ ਨੂੰ ਜੋਰ ਨਾਲ ਦਿਵਾਰ ਤੇ ਸੁੱਟ ਕੇ ਬਿਠਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਪਕੜ ਚੰਗੀ ਹੋ ਸਕੇ।
ਕੰਧ ਚਿੱਤਰ ਲਈ ਰੰਗ
ਸੋਧੋਕੰਧ ਚਿੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰੰਗ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ (ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਰੇਕ ਰੰਗ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ) ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨਃ [2]
- ਦੇਸੀ ਹੁਰਮਚੀ (ਰੈੱਡ ਆਕਸਾਈਡ, ਆਇਰਨ ਦਾ ਆਕਸਾਈਡ) [2]
- ਗੁਲਜਾਰਡ [2]
- ਨਰੇਲਹ/ਥੂਥੇਆ (ਨਾਰੀਅਲ ਦੇ ਖੋਲ ਦੀ ਸਿਆਹੀ [2]
- ਸੰਗ ਸਬਜ (ਹਰੇ ਪੱਥਰ [2]
- ਜ਼ਰਦੀ/ਗੱਚੀ/ਗੱਚਨੀ (ਮੁਲਤਾਨੀ ਮਿੱਟੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਫੁੱਲਰ ਦੀ ਧਰਤੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ [2]
- ਲਾਜਵਰਡ (ਲਾਪੀਸ ਲਾਜੁਲੀ) [2]
- ਡੋਗਾ (ਚਿੱਟੇ ਸੰਗਮਰਮਰ [2]
ਕੰਧ-ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਲਈ ਸੰਦ
ਸੋਧੋਫਰੈਸਕੋ ਦੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ਲਈ ਕਈ ਸੰਦਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਾਂਡੀ (ਬ੍ਰਿਕਲੇਅਰ ਦਾ ਟਰੌਵਲ ਜਾਂ ਪਲਾਸਟਰਿੰਗ ਟਰੌਵਲ) ਤਸਲਾ (ਆਇਰਨ ਟਸਲਾ) ਤੇਸੀ (ਬੈਲਟ ਕੁਹਾੜੀ) ਛਾਨਣਾ((ਵਿੰਡੋ ਮੈਸ਼ ਸੀਵ) ਹੱਥ ਦੇ ਫਲੋਟਾਂ ਦੇ ਦੋ ਰੂਪ ਸਥਾਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਗੁਰਮਾਲਾ (ਸਟੀਲ ਫਲੈਟ ਜਾਂ ਫਿਨਿਸ਼ਿੰਗ ਟਰੌਲ] ਅਤੇ ਲੱਕੜ [ਲੱਕੜ ਦੇ ਫਰੈਸਕੋ ਹੱਥ ਫਲੋਟ] ਪੱਟੀ (ਸਕ੍ਰੈਪਰ )ਅਤੇ ਸਪਰੇਅ (ਵਾਟਰ ਸਪਰੇਅ ਗਨ) ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।[19]
ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਾਂ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਸਮੱਗਰੀ
ਸੋਧੋਕੰਧ ਚਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪੇਂਟ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਸਮੱਗਰੀਆਂ ਖਰੀਦਣ ਜਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕੇਰੀ (ਲਾਲ ਇੱਟ ਦੀ ਧੂੜ) ਰੇਤਾਹ (ਸਲੇਟੀ ਰੇਤ) ਬੁੱਝਿਆ ਚੂਨਾ (ਸਲੈਕਡ ਲਾਈਮ) ਚੂਨਾ ਪੁੱਟੀ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੀਟੀਐਸ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਚੁੰਨਾ) ਅਤੇ ਛੱਪਈ ਦਾ ਕਾਗਜ਼ (ਟਰੇਸਿੰਗ ਪੇਪਰ) ।[19]
ਇਤਿਹਾਸ-ਰਚਨਾ
ਸੋਧੋਸਿੱਖ ਕਲਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ।[18] ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਕਲਾ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ਬਾਰੇ ਸਾਵਧਾਨੀ ਦਰਸਾਂਦੀ ਜਾਂ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਇੱਕ ਕੌਸਟਿਕ ਰਾਏ ਹੈ।[21]
ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਿੱਖ ਚਿੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ
ਸੋਧੋ- ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਨਕਾਸ਼[5]
- ਜੀ. ਐਸ. ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ[5]
- ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਫੁਲਨ ਰਾਣੀ
- ਐੱਸ. ਜੀ. ਠਾਕੁਰ ਸਿੰਘ
- ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ
- ਤ੍ਰਿਲੋਕ ਸਿੰਘ ਚਿਤਰਕਾਰ
ਗੈਲਰੀ
ਸੋਧੋ-
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਇੱਕ ਹੱਥ-ਲਿਖਤ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਲੰਕਰਿਤ ਸਫਾ(GNDU MS 1245), circa 1599 -
ਜਨਮਸਾਖੀ ਦੀ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਤੋਂ ਗੁਰੂਨਾਨਕ ਤੇ ਸਰਪ ਦੀ ਛਾਂ ਦਰਸਾਂਉਦੀ ਇੱਕ ਸਾਖੀ। -
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਇੱਕ ਲਘੂ ਚਿੱਤਰ ਲਗਭਗ 1680. ਇਹ ਚਿੱਤਰ ਉਪਲੱਬਧ ਜਾਂ ਖੋਜੇ ਗਏ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਦੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ । -
ਪੰਜ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦਾ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਨਾਲ ਇੱਕ ਚਿਤਰ ਲਗਭਗ ਮਗਰਲੇ 1770ਵੇਂ -
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਹਿਬ ਬ੍ਰਿਛ ਥੱਲੇ ਬੈਠੇ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇੱਕ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰ ਰਾਮਸਰ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ (ਹੁਣ ਉਪਲੱਬਧ ਨਹੀਂ) ਲਗਭਗ ਮਗਰਲੀ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ -
ਪੇਂਡੂ ਪੰਜਾਬੀ ਔਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਚਿਤਰ ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ ਚਿੱਤਰਕਾਰ -
ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਮੁਹਰਲਾ ਪੰਨਾ -
ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ( ਆਟੋਗਰਾਫ ਜਾਂ ਸਿਗਨੇਚਰ) ਨਾਲ ਅਲੰਕ੍ਰਿਤ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਇੱਕ ਪੰਨਾ। -
ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਬਾਬਾ ਅਟੱਲ ਤੋਂ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ -
ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ੀ ਉਤਾਰੇ ਉੱਪਰ ਓਪੇਕ ਪਾਣੀ ਵਾਲੇ ਰੰਗ 1880ਈ -
Painting of the durbar of Maharaja Dalip Singh Sukerchakia. -
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ ਦੀ ਇੱਕ ਪੇਂਟਿੰਗ -
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਨਾਲ ਅਲੰਕ੍ਰਿਤ ਇੱਕ ਤਗ਼ਮਾ , ਜੋ ਲੈਜਿਨ ਦਾ ਹਾਨਰੇਰੀ ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਤੋਂ ਪਰਭਾਵਤ ਸੀ। -
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਮਾਂਗਟ ਪਿੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਉੱਜੜੇ ਹੋਏ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਦੀ ਛੱਤ ਅੰਦਰ ਇਸਤਰੀ ਅਕ੍ਰਿਤੀ ਵਾਲੀਆਂ ਸ਼ਕਲਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਮੋਹਰਾਕਸ਼ੀ। -
ਸ੍ਰੀ ਕੇਸ਼ਗੜ ਸਾਹਿਬ , ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਿਖੇ ਸੁਸ਼ੋਭਤ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਹੱਥ ਲਿਖਿਤ ਪੋਥੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੋਨੇ ਤੇ ਫਲਦਾਰ ਵੇਲਾਂ ਨਾਲ ਅਲੰਕਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ 1803 ਬਿ ਸੰ ( 1746 ਈ) ਦੀ ਹੈ।arabesques -
ਪਹਾੜੀ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਪਵਿੱਤਰ ਵਿਅਕਤੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ( ਮੇਵਾੜ ਦੀ ਚਿਤਰਕਲਾ ) -
ਜ਼ਨਾਨਾ ਕਲਾ ਕ੍ਰਿਤੀ ਸ਼ਕਲਾਂ ਦਰਸਾਂਉਦਾ ਇੱਕ ਚੋਲਾ ( ਚੋਘਾ) ਜੋ ਭੈਣ ਬੇਬੇ ਨਾਨਕੀ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕੀਤਾ ਸਦੀਂਦਾ ਹੈ।
,_ca.1599.jpg)
,_circa_late_19th_century.jpg)
_beautifully_decorated_with_gold_and_floral_arabesques_02.jpg)
ਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 Kaur, Maneet (28 November 2018). "Mohrakashi and the Naqqashes of Harmandir Sahib - Module". Sahapedia. Retrieved 18 August 2023.
- ↑ 2.00 2.01 2.02 2.03 2.04 2.05 2.06 2.07 2.08 2.09 2.10 2.11 2.12 2.13 2.14 2.15 2.16 2.17 2.18 2.19 2.20 Kaur, Maneet (5 December 2018). "Mohrakashi and the Naqqashes of Harmandir Sahib - Overview". Sahapedia.
- ↑ 3.00 3.01 3.02 3.03 3.04 3.05 3.06 3.07 3.08 3.09 3.10 3.11 3.12 3.13 3.14 3.15 3.16 3.17 3.18 3.19 Kaur, Sukhandeep; Viranjan, Ram (January–June 2023). "A Historical Overview of Emergence and Development of Sikh Art in Punjab". ShodhKosh: Journal of Visual and Performing Arts. 4 (1): 389–402. doi:10.29121/shodhkosh.v4.i1.2023.293.
- ↑ Goswamy, B. N. (2000). Piety and splendour : Sikh heritage in art : National Museum, New Delhi, 2000. National Museum. OCLC 1195745832.
- ↑ 5.0 5.1 5.2 Bakshi, Artika Aurora; Dhillon, Ganeev Kaur. "The Mural Arts of Panjab". Nishaan Nagaara Magazine. Retrieved 2023-05-26.
- ↑ 6.0 6.1 6.2 "Book on city-based artist GS Sohan Singh released". The Tribune. 2 January 2023. Retrieved 28 August 2023.
- ↑ 7.0 7.1 Parihar, Subhash (22 April 2007). "A people's artist". The Tribune. Retrieved 28 August 2023.
- ↑ Pradhan, Vidya (13 March 2019). "Sikh art has been underestimated in both Western and South Asian academia". Sikh Foundation International (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2023-05-13.
- ↑ Mirani, Leo (2010-11-18). "Sister act: the Singh Twins". The Guardian (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਬਰਤਾਨਵੀ)). ISSN 0261-3077. Retrieved 2023-05-21.
- ↑ "The Singh Twins Take Us Through Their Intricate Canvases | Verve Magazine". www.vervemagazine.in (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). 2017-01-05. Retrieved 2023-05-21.
- ↑ D’Souza, Petrina (11 April 2018). "Jatinder Singh Durhailay: Highlighting Sikh Culture through Art". Darpan Magazine. Retrieved 28 August 2023.
- ↑ 12.0 12.1 Kang, Kanwarjit Singh (1988). "13. Art and Architecture of the Golden Temple". Punjab Art and Culture. Atma Ram & Sons. pp. 56–62. ISBN 9788170430964.
- ↑ "Workshop on traditional art of frescoes under way in Nandpur Guler fort". The Tribune. Tribune News Service. 22 May 2022.
{{cite news}}: CS1 maint: others (link) - ↑ Aryan, K.C. (1977). Punjab Murals. Rekha Prakashan. p. 123. ISBN 9788190000246.
- ↑ Walia, Varinder (30 August 2007). "He protected Takht podium". The Tribune. Archived from the original on 11 July 2009.
- ↑ Walia, Varinder (7 October 2002). "Restoring Takht glory". The Tribune.
- ↑ 17.0 17.1 "Sikh Art and Architecture - Paintings". Canadian Sikh Heritage.
- ↑ 18.0 18.1 18.2 18.3 18.4 18.5 Jaspal, Namita (25 May 2017). "Art conservation of Sri Harmandar Saheb Ji (The Golden Temple), Amritsar, India". Heritage Preservation Atelier. Retrieved 22 August 2023.
- ↑ 19.0 19.1 19.2 Kaur, Maneet (28 November 2018). "Process of Making Mohrakashi by Gurpreet Singh Mankoo". Sahapedia. Retrieved 19 August 2023.
- ↑ Mehmood, Mohammad Khalid (1979). "Fresco Painting in Mughal and Sikh Period in the Province of Punjab" (PDF). Pakistan Govt. Research Repositiry. Archived from the original (PDF) on 23 ਮਈ 2024. Retrieved 23 May 2024.
- ↑ "The little-known artists from region". The Tribune. 25 October 2020. Archived from the original on 16 ਜੂਨ 2021. Retrieved 19 ਮਈ 2024.