ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ

ਹਲਦਵਾਨੀ

ਉਤਰਾਖੰਡ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ

ਹਲਦਵਾਨੀ (ਹਿੰਦੀ: हल्द्वानी) ਉਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਨੈਨੀਤਾਲ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਇਕ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ, ਜੋ ਕਾਠਗੋਦਾਮ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਹਲਦਵਾਨੀ-ਕਾਠਗੋਡਾਮ ਨਗਰ ਨਿਗਮ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਹਲਦਵਾਨੀ ਕੁਮਾਊਂ ਡਵੀਜ਼ਨ ਤੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਤਲਹਟੀ ਵਿੱਚ ਭਾਭਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਗੌਲਾ ਨਦੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਉਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ "ਕੁਮਾਊਂ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ" ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਿਕਾਰਡ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਸਥਾਨ 1834 ਵਿਚ ਇਕ ਮੰਡੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਭਾਭਰ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਸਨ।

ਹਲਦਵਾਨੀ
हल्द्वानी
ਸ਼ਹਿਰ
ਹਲਦਵਾਨੀ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼
ਹਲਦਵਾਨੀ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼
ਉਪਨਾਮ: 
ਗ੍ਰੀਨ ਸਿਟੀ
ਦੇਸ਼ ਭਾਰਤ
ਸੂਬਾਉੱਤਰਾਖੰਡ
ਜ਼ਿਲ੍ਹਾਨੈਨੀਤਾਲ
ਨਾਮ-ਆਧਾਰਹਲਦੁ (ਕਦੰਬ)
ਖੇਤਰ
(ਕਾਠਗੋਦਾਮ ਨਾਲ)[1]
 • ਸ਼ਹਿਰ44.11 km2 (17.03 sq mi)
ਉੱਚਾਈ
424 m (1,391 ft)
ਆਬਾਦੀ
 (2011)(ਕਾਠਗੋਦਾਮ ਨਾਲ)[2]
 • ਸ਼ਹਿਰ1,56,078
 • ਘਣਤਾ3,500/km2 (9,200/sq mi)
 • ਮੈਟਰੋ
2,32,095
ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
 • ਸਰਕਾਰੀਹਿੰਦੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ
 • ਸਥਾਨਕਕੁਮਾਊਂਨੀ, ਪੰਜਾਬੀ, ਉਰਦੂ
ਸਮਾਂ ਖੇਤਰਯੂਟੀਸੀ+5:30 (ਆਈ ਐਸ ਟੀ)
ਪਿੰਨ ਕੋਡ
263139
ਵਾਹਨ ਰਜਿਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨUK-04

"ਹਲਦਵਾਨੀ" ਨਾਮ ਕੁਮਾਓਨੀ ਸ਼ਬਦ "ਹਲਦੁ ਵਨੀ" ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰੂਪ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਮ "ਹਲਦੁ" (ਕਡ਼ਾਮਾ) ਦੇ ਰੁੱਖ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਥੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਬੰਦੋਬਸਤ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਇਲਾਕਾ 1816 ਵਿਚ ਗੋਰਖਾਓਂ ਦੀ ਹਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨਿਯਮ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆਇਆ, ਅਤੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਕੁਮਾਊਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਜਾਰਜ ਵਿਲੀਅਮ ਟ੍ਰਾਇਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਬਣੇ, ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ 1834 ਵਿਚ ਹਲਦਵਾਨੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। 1882 ਵਿਚ ਬਰੇਲੀ-ਨੈਨੀਤਾਲ ਸੜਕ ਅਤੇ 1884 ਵਿਚ ਰੋਹਿਲਕੁੰਡ ਐਂਡ ਕੁਮਾਓਨ ਰੇਲਵੇ ਦੁਆਰਾ ਭੋਜੀਪੁਰਾ-ਕਾਠਗੋਡਾਮ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨੇ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਇਕ ਵਡੀ ਮੰਡੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕੁਮਾਊਂ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਅਤੇ ਇੰਡੋ-ਗੰਗਟਿਕ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਵਪਾਰਕ ਕੇਂਦਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ।

ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤਕ, ਹਲਦਵਾਨੀ ਭਾਭਰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਦੇ ਨਾਲ ਕੁਮਾਉਂ ਡਵੀਜ਼ਨ ਅਤੇ ਨੈਨੀਤਾਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਸਰਦੀਆਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵੀ ਬਣ ਗਈ ਸੀ। 2011 ਵਿੱਚ 156,078 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਹਲਦਵਾਨੀ ਕੁਮਾਉਂ ਖੇਤਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ एते ਉਤਰਾਖੰਡ ਦਾ ਤੀਸਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। ਹਲਦਵਾਨੀ ਸ਼ਹਿਰੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ (ਯੂ. ਏ.) ਵਿੱਚ 232,095 ਲੋਕ ਬਸਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਹਰਿਦੁਆਰ ਅਤੇ ਰੁੜਕੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਹ ਉਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਚੌਥਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ।

ਇਤਿਹਾਸ

ਸੋਧੋ

ਇਹ ਖੇਤਰ, ਜਿੱਥੇ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੁਮਾਓਂ ਦੇ ਰਾਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੁਗ਼ਲ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ 14 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਸ਼ਾਸਕ ਗਿਆਨ ਚੰਦ, ਦਿੱਲੀ ਸੁਲਤਾਨੇ ਪਧਰਾ, ਅਤੇ ਭਾਭ-ਤਰਾਈ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ਤੋਂ ਤੋਹਫ਼ੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।[3] ਬਾਅਦ ਵਿਚ, ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨ ਅਸਫਲ ਹੋ ਗਏ।[3]

ਸਤਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ, ਹਲਦਵਾਨੀ ਖੇਤਰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਇਹ ਇਕ ਜੱਦੀ ਗੋਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬੁਕਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[4] ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਤਰਾਈ ਇਲਾਕਾ ਸੰਘਣੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਸਨ.

ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ 19 ਵੀਂ ਸਦੀ

ਸੋਧੋ

1816 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨੇ ਗੋਰਖਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਸੁਗੌਲੀ ਦੀ ਸੰਧੀ ਦੁਆਰਾ ਕੁਮਾਓਂ ਉੱਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਜਿੱਤ ਲਿਆ, ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਕੁਮਾਉਂ ਦੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1834 ਵਿੱਚ ਜਾਰਜ ਵਿਲਿਅਮ ਟ੍ਰਾਈਲ ਨੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ ਅਤੇ ਹਲਦੁ ਵਨੀ ਨੂੰ ਹਲਦਵਾਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ।[5] ਹਾਲਾਂਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਥਾਨ 1834 ਵਿਚ ਪਹਾੜੀ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇਕ ਮਾਰਕੀਟ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਭਭਾਰ (ਹਿਮਾਲਿਆਈ ਤਲਹ) ਖੇਤਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਦੇ ਸਨ।[6] ਸ਼ਹਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਮੋਟਾਹਲਦੂ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਿਰਫ ਘਾਹ ਘਰਾਂ ਹੀ ਸਨ. 1850 ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਇੱਟ ਦੇ ਘਰ ਬਣਾਏ ਜਾਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ, ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਮੌਜੂਦਾ ਮਾਰਕੀਟ ਅਤੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵੱਲ ਉੱਤਰੀ ਵੱਲ ਵਧਾਇਆ। ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾੰ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਮਿਡਲ ਸਕੂਲ 1831 ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[7]

1857 ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਰੋਲਿਲਖੰਡ ਦੇ ਬਾਗੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਹਲਦਵਾਨੀ ਨੂੰ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।[8]: 19  ਛੇਤੀ ਹੀ ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਰਾਮਸੇ (ਕੁਮਾਊਣ ਦੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰ) ਦੁਆਰਾ ਮਾਰਸ਼ਲ ਲੌ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ 1858 ਤੱਕ, ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਬਾਗ਼ੀਆਂ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[3][9] ਉਹ ਰੋਹਿਲਸ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਲਦਵਾਨੀ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਊਨਾ ਨੂੰ ਨੈਨੀਤਾਲ ਵਿਚ ਫਾਂਸੀ ਗੜ੍ਹੇਰਾ ਵਿਖੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।[10] ਰਾਮਸੇ ਦੁਆਰਾ ਹੀ 1885 ਵਿੱਚ ਨੈਨੀਤਾਲ ਅਤੇ ਕਾਠਗੋਦਮ ਸੜਕ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ। 1883-84 ਵਿੱਚ, ਬਰੇਲੀ ਅਤੇ ਕਾਠਗੋਦਮ ਵਿੱਚ ਰੇਲਵੇ ਟਰੈਕ ਫੈਲਾਆ ਗਿਆ. ਪਹਿਲੀ ਗੱਡੀ 24 ਅਪ੍ਰੈਲ 1884 ਨੂੰ ਲਖਨਊ ਤੋਂ ਹਲਦਵਾਨੀ ਪਹੁੰਚੀ।[7]: 38 [11]

1891 ਵਿਚ ਨੈਨੀਤਾਲ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਇਹ ਕੁਮਾਓਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਅਲੋਮੋਰਾ ਜ਼ਿਲੇ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।[12] 1885 ਵਿਚ ਇਥੇ ਟਾਊਨ ਐਕਟ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਅਤੇ 1 ਫਰਵਰੀ 1897 ਨੂੰ ਹਲਦਵਾਨੀ ਨੂੰ ਮਿਊਂਸਪੈਲਟੀ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1899 ਵਿਚ ਇੱਥੇ ਤਹਿਸੀਲ ਦਫਤਰ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਇਹ ਭਾਭਰ ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਦਫਤਰ ਬਣਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਨੈਨੀਤਾਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਚਾਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸੀ।[3] 1,279 ਵਰਗ ਮੀਲ ਤੱਕ ਫੈਲੇ ਭਾਭਰ ਵਿਚ 4 ਕਸਬੇ ਅਤੇ 511 ਪਿੰਡ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਅਤੇ 1901 ਵਿਚ ਇਸਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ 93,445 ਸੀ।[13]

20 ਵੀਂ ਅਤੇ 21 ਵੀਂ ਸਦੀ

ਸੋਧੋ

1901 ਵਿਚ, 6,624 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਹਲਦਵਾਨੀ, ਆਗਰਾ ਅਤੇ ਅਵਧ ਸੰਯੁਕਤ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਨੈਨੀਤਾਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਭਾਭਰ ਖੇਤਰ ਦਾ ਹੈੱਡਕੁਆਟਰ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਕੁਮਾਊਂ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਅਤੇ ਨੈਨੀਤਾਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸਰਦੀਆਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ।[6] ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਵਨਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਭਵਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ 1901 ਵਿਚ, ਅਤੇ ਸਨਾਤਨ ਧਰਮ ਸਭਾ ਦਾ ਭਵਨ 1902 ਵਿਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।[7]: 38  1909 ਵਿੱਚ ਹਲਦਵਾਨੀ ਦੀ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਹਲਦਵਾਨੀ ਨੂੰ ਨੋਟੀਫਾਈਡ ਖੇਤਰ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[7]: 38  ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਹਸਪਤਾਲ 1912 ਵਿਚ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ।[14]: 183 

ਹਲਦਵਾਨੀ ਨੇ 1918 ਵਿਚ ਕੁਮਾਊਂ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸੈਸ਼ਨ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕੀਤੀ।[8]: 23 [14]: 252  1920 ਵਿੱਚ ਪੰਡਤ ਤਾਰਾ ਦੱਤਾ ਗਾਰੋਲਾ ਰਾਏ ਬਹਾਦੁਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਰਾਇਲੈਟ ਐਕਟ ਅਤੇ ਕੁਲੀ-ਬੇਗਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਰੋਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।[8]: 23 [15] ਸਿਵਲ ਨਾ-ਫੁਰਮਾਨੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ 1930 ਅਤੇ 1934 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਲੂਸ ਕੱਢੇ ਗਏ ਸਨ।[15] ਕੁਮਾਊਂ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੀ 1940 ਦੀ ਹਲਦਵਾਨੀ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਿਚ ਹੀ ਬਦਰੀ ਦੱਤ ਪਾਂਡੇ ਨੇ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਪ੍ਰੋਵਿੰਸਾਂ ਵਿਚ ਕੁਮਾਊਂ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਰਜਾ ਦੇਣ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ 1947 ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਹਲਦਵਾਨੀ ਇਕ ਮੱਧ ਸ਼ਹਿਰ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਆਬਾਦੀ ਲਗਪਗ 25000 ਸੀ। 1950 ਵਿਚ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।[16] ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੇ ਨਾਗਾ ਰਜੀਮੈਂਟ ਦੀ ਦੂਜੀ ਬਟਾਲੀਅਨ ਨੂੰ 11 ਫਰਵਰੀ 1985 ਨੂੰ ਹਲਦਵਾਨੀ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[17] ਹਲਦਵਾਨੀ ਨੇ ਉਤਰਾਖੰਡ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਵੀ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।[18] ਹਲਦਵਾਨੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਤੋਂ 4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ 'ਗੋਰਾ ਪੜਾਵ' ਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਖੇਤਰ ਹੈ। 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਇਥੇ ਇੱਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੈਂਪ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਨਾਮ ਗੋਰਾ-ਪੜਾਵ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਭੂਗੋਲ

ਸੋਧੋ

ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਵਿਸਤਾਰ

ਸੋਧੋ
 
ਹਲਦਵਾਨੀ ਦੇ ਗੌਲਾ ਪੁਲ ਤੋਂ ਗੌਲਾ ਨਦੀ ਅਤੇ ਗੌਲਾਪਾਰ ਖੇਤਰ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼

ਹਲਡਵਾਨੀ ਉਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਨੈਨੀਤਾਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਗੌਲਾ ਨਦੀ ਦੇ ਸੱਜੇ ਕਿਨਾਰੇ ਉੱਤੇ 29.22° ਐਨ 79.52° ਈ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੈ।[19] ਭੂਗੋਲਿਕ ਤੌਰ ਤੇ, ਹਲਦਵਾਨੀ ਇੱਕ ਪੀੜਮੌਂਟ ਗ੍ਰੇਡ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ, (ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਾਭਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਜਿੱਥੇ ਪਹਾੜ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਭੂਮੀਗਤ ਹੋਕੇ ਗੰਗਾ ਦੇ ਮੈਦਾਨੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਉਭਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਲਦਵਾਨੀ ਦਾ ਭਾਭਾਰ ਖੇਤਰ ਰਾਮਨਗਰ ਅਤੇ ਟਨਕਪੁਰ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਪਹਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਰੁਦਰਪੁਰ ਦਾ ਤਾਰਾਈ ਖੇਤਰ ਹੈ। ਸਮੁੰਦਰ ਤਲ ਤੋਂ ਹਾਲਦ੍ਵਾਨੀ ਦੀ ਔਸਤਨ ਉਚਾਈ 424 ਮੀਟਰ (1,391 ਫੁੱਟ) ਹੈ।[20] ਬਿਊਰੋ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਸਟੈਂਡਰਡ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਹਲਡਵਾਨੀ ਸੀਸਮਿਕ ਜ਼ੋਨ 4 ਦੇ ਭੂਚਾਲ ਖੇਤਰ ਕੇ ਅਧੀਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।[21][22]: 27 

ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ 44.11 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (17.03 ਸਕਿੰਟ ਮੀਲ) ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੈਦਾਨੀ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰ ਦੋਨੋ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।[1] ਹਲਦਵਾਨੀ ਭਾਰਤੀ ਸਟੈਂਡਰਡ ਟਾਈਮ ਜ਼ੋਨ (ਯੂ ਟੀ ਸੀ -5: 30) ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਜਦੋਂ 1837 ਵਿਚ ਹਲਡਵਾਨੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਤਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੁਢਲੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਮੋਟਾ ਹਲਦੂ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਸਨ। ਸ਼ਹਿਰ ਨੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਮੌਜੂਦਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵੱਲ ਉੱਤਰੀ ਵੱਲ ਵਧਾਇਆ। ਵਿਕਾਸ ਅਥਾਰਿਟੀ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਕਾਰਨ ਸ਼ਹਿਰ ਉੱਤੇ ਅਤੀਤ ਵਿਚ ਬੇਤਰਤੀਬ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ।[23] 2000 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਤੰਗ ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਈ ਕਲੋਨੀਆਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਆਵਾਜਾਹੀ ਕਾਫੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ।[23] ਸਵੱਛ ਸਰਵੇਖਣ 2017 ਵਿੱਚ 435 ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਲਦਵਾਨੀ ਨੂੰ 557 ਦੇ ਕੁੱਲ ਸਕੋਰ ਨਾਲ 395 ਵਾਂ ਨੰਬਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ।[24][25]

 
ਨੈਨੀਤਾਲ ਰੋਡ ਤੋਂ ਹਲਦਵਾਨੀ-ਕਾਠਗੋਦਾਮ ਅਤੇ ਗੌਲਾ ਨਦੀ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼

ਜਲਵਾਯੁ

ਸੋਧੋ

ਹਲਦਵਾਨੀ ਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਗਰਮ ਅਤੇ ਸਮਾਈ ਵਾਲਾ ਮਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਇਥੇ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਾਰਸ਼ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਕੋਪੇਨ ਅਤੇ ਗੀਗਰ ਵਰਗੀਕਰਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ "Cwa" ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵੰਿਡਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਲਦਵਾਨੀ ਵਿਚ ਸਾਲ ਦਾ ਔਸਤ ਤਾਪਮਾਨ 22.79 ਡਿਗਰੀ ਸੈਲਸੀਅਸ (73.05 ਡਿਗਰੀ ਫਾਰਨਹਾਈਟ) ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਗਰਮ ਮਹੀਨਾ ਜੂਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਔਸਤਨ ਤਾਪਮਾਨ 29.6 ਡਿਗਰੀ ਸੈਂਟੀਗਰੇਡ (85.3 ਡਿਗਰੀ ਫਾਰਨਹਾਈਟ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਠੰਢਾ ਮਹੀਨਾ ਜਨਵਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਔਸਤ ਤਾਪਮਾਨ 13.9 ਡਿਗਰੀ ਸੈਂਟੀਗਰੇਡ (57 ਡਿਗਰੀ ਫਾਰਨਹਾਈਟ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਲਦਵਾਨੀ ਵਿੱਚ ਸਾਲ ਲਈ ਔਸਤਨ 82.47" (2095 ਮਿਲੀਮੀਟਰ) ਵਰਖਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੀਂਹ ਵਾਲਾ ਮਹੀਨਾ 25.55"(649 ਮਿਲੀਮੀਟਰ) ਵਰਖਾ ਨਾਲ ਜੁਲਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਮਹੀਨਾ ਨਵੰਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਹ 0.2" (5 ਮਿਲੀਮੀਟਰ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਪੌਣਪਾਣੀ ਅੰਕੜੇ
ਮਹੀਨਾ ਜਨ ਫ਼ਰ ਮਾਰ ਅਪ ਮਈ ਜੂਨ ਜੁਲ ਅਗ ਸਤੰ ਅਕ ਨਵੰ ਦਸੰ ਸਾਲ
ਔਸਤਨ ਉੱਚ ਤਾਪਮਾਨ °C (°F) 20
(68) 		22.9
(73.2) 		28.4
(83.1) 		34.3
(93.7) 		37
(99) 		35.5
(95.9) 		31.2
(88.2) 		30.4
(86.7) 		30.5
(86.9) 		29.5
(85.1) 		25.2
(77.4) 		21.1
(70) 		28.83
(83.93)
ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਔਸਤ °C (°F) 13.9
(57) 		16
(61) 		21.1
(70) 		26.2
(79.2) 		29.5
(85.1) 		29.6
(85.3) 		27.3
(81.1) 		26.7
(80.1) 		26.4
(79.5) 		23.6
(74.5) 		18.5
(65.3) 		14.7
(58.5) 		22.79
(73.05)
ਔਸਤਨ ਹੇਠਲਾ ਤਾਪਮਾਨ °C (°F) 7.8
(46) 		9.2
(48.6) 		13.9
(57) 		18.2
(64.8) 		22
(72) 		23.7
(74.7) 		23.4
(74.1) 		23.1
(73.6) 		22.4
(72.3) 		17.7
(63.9) 		11.8
(53.2) 		8.3
(46.9) 		16.79
(62.26)
Rainfall mm (inches) 57
(2.24) 		33
(1.3) 		35
(1.38) 		8
(0.31) 		40
(1.57) 		256
(10.08) 		649
(25.55) 		587
(23.11) 		301
(11.85) 		110
(4.33) 		5
(0.2) 		14
(0.55) 		2,095
(82.47)
Source: [26]

ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ

ਸੋਧੋ

ਹਲਦਵਾਨੀ ਮੇਅਰ-ਕੌਂਸਲ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਿਤ ਇਕ ਨਗਰ ਨਿਗਮ ਹੈ। ਨਗਰ ਨਿਗਮ ਖੇਤਰ ਨੂੰ 60 ਖੇਤਰੀ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਵਾਰਡਾਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਨਗਰ ਨਿਗਮ ਇੱਕ ਵਾਰਡ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਹਰੇਕ ਵਾਰਡ ਦੀ ਇਕ ਸੀਟ ਹੈ। ਕੌਂਸਲਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਮੈਂਬਰ, ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੀ ਮਿਆਦ ਲਈ ਵਾਰਡ ਕਮੇਟੀ ਲਈ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰੀ ਸਥਾਨਕ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ 74 ਵੀਂ ਸੋਧ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[27] 'ਨਗਰ ਨਿਗਮ ਹਲਦਵਾਨੀ' ਇਕ ਵਿਵਹਾਰਕ ਵਿਧਾਨਿਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਚਾਲੀ ਕੌਂਸਲਰ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਅਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ। ਚੁਣੇ ਗਏ ਕੌਂਸਿਲਰਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਮੇਟੀ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤੇ 13 ਕੌਂਸਿਲਰ ਅਤੇ ਦੋ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ: ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵਿਧਾਇਕ ਅਤੇ ਸਾਂਸਦ।

ਹਲਦਵਾਨੀ ਵਿਚ ਟਾਊਨ ਐਕਟ ਨੂੰ 1885 ਵਿਚ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1 ਫਰਵਰੀ 1897 ਨੂੰ ਇਸਨੂੰ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਹਲਦਵਾਨੀ ਦੀ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਛੇਤੀ ਹੀ ਅਸੰਬਲੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ 1904 ਵਿਚ ਹਲਦਵਾਨੀ ਨੂੰ 'ਨੋਟੀਫਾਈਡ ਏਰੀਆ' ਵਜੋਂ ਗਠਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[6] 1907 ਵਿੱਚ, ਇਸ ਨੂੰ ਕਸਬੇ ਦਾ ਦਰਜਾ ਮਿਲਿਆ।[28] ਹਲਦਵਾਨੀ-ਕਾਠਗੋਡਾਮ ਮਿਉਂਸਪਲ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 21 ਸਤੰਬਰ 1942 ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ 21 ਮਈ 2011 ਨੂੰ ਇਸਨੂੰ ਨਗਰ ਨਿਗਮ ਲਈ ਅਪਗ੍ਰੇਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।[29] ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਅਤੇ ਹਰਿਦਵਾਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਤਰਾਖੰਡ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਤੀਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨਗਰ ਨਿਗਮ ਹੈ।

ਹਵਾਲੇ

ਸੋਧੋ
  1. ↑ 1.0 1.1 District Census Handbook Nainital Part-A (PDF). Dehradun: Directorate of Census Operations, Uttarakhand.
  2. ↑ "Haldwani and Kathgodam City Population Census 2011 | Uttarakhand". www.census2011.co.in. Retrieved 4 July 2017.
  3. ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 History of Nainital District The Imperial Gazetteer of India 1909, v. 18, p. 324-325.
  4. ↑ Singh, R (2004). "Composition and Social Order". Social Transformation of Indian Tribes. New Delhi, India: Anmol Publications PVT. LTD. pp. 25–26. ISBN 81-261-0452-X.
  5. ↑ History Archived 24 December 2007 at the Wayback Machine. Official website.
  6. ↑ 6.0 6.1 6.2 Halwani The Imperial Gazetteer of India 1909, v. 13, p. 10.
  7. ↑ 7.0 7.1 7.2 7.3 Pande, Badri Datt (1993). History of Kumaun : English version of "Kumaun ka itihas". Almora, U.P., India: Shyam Prakashan. ISBN 81-85865-01-9.
  8. ↑ 8.0 8.1 8.2 Mittal, Arun K. (1986). British Administration in Kumaon Himalayas: A Historical Study, 1815-1947 (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Mittal Publications.
  9. ↑ Husain, Syed Mahdi (2006). Bahadur Shah Zafar and the War of 1857 in Delhi (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Dehli: Aakar Books. p. 1x. ISBN 9788187879916.
  10. ↑ Pant, Neha (17 July 2017). "Nainital MLA for change in 'strange' names of tourist points" (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Jaipur: Hindustan Times. Retrieved 21 July 2017.
  11. ↑ Haldwani Archived 8 April 2008 at the Wayback Machine. www.uttaranchalonline.info.
  12. ↑ 1891 The Imperial Gazetteer of India 1909, v. 18, p. 330.
  13. ↑ Nainital District The Imperial Gazetteer of India 1909, v. 18, p. 326.
  14. ↑ 14.0 14.1 Rawat, Ajay S. (2002). Garhwal Himalayas: A Study in Historical Perspective (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). New Delhi: Indus Publishing. ISBN 9788173871368.
  15. ↑ 15.0 15.1 Negi, Sharad Singh (1993). Kumaun: The Land and the People (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). New Delhi: Indus Publishing. p. 136. ISBN 9788185182896.
  16. ↑ Upadhyay, Vineet (22 Nov 2014). "Thandi sadak in Haldwani is famous for its cluster of ten parks, a favourite haunt of cupid-struck couples". Haldwani: The Times of India. Retrieved 21 July 2017.
  17. ↑ Pike, John. "Naga Regiment". www.globalsecurity.org. Retrieved 25 July 2017.
  18. ↑ Kaniyarasseril, Jacob (2001). Between Lines (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Delhi: Media House. p. 40. ISBN 9788174950062.
  19. ↑ Falling Rain Genomics, Inc – Haldwani
  20. ↑ "Elevation of Haldwani Uttarakhand 263139 with altitude and height". Archived from the original on 25 ਅਗਸਤ 2017. Retrieved 27 July 2017.
  21. ↑ Hazard profiles of Indian districts (PDF). National Capacity Building Project in Disaster Management, UNDP. Archived from the original (PDF) on 19 ਮਈ 2006. Retrieved 17 ਅਕਤੂਬਰ 2016. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
  22. ↑ "Complete sdmap, Uttarakhand" (PDF). Archived from the original (PDF) on 13 ਅਕਤੂਬਰ 2017. Retrieved 26 October 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
  23. ↑ 23.0 23.1 Madhwal, Abhinav (10 September 2017). "Haldwani: High on development, but basic infrastructure problems remain a worry" (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Haldwani: Hindustan TImes. Retrieved 15 September 2017.
  24. ↑ "Swachh Survekshan-2017: Find out where your city stands". The Times of India. 4 May 2017. Retrieved 5 July 2017.
  25. ↑ "Swachh Survekshan 2017 Rankings (Press Information Bureau)". Press Information Bureau (Government of India). Retrieved 4 May 2017.
  26. ↑ "Climate: Haldwani". climate-data.org. Retrieved July 4, 2017.
  27. ↑ "THE CONSTITUTION (AMENDMENT)". indiacode.nic.in. Retrieved 3 December 2016.
  28. ↑ History Archived 24 December 2007 at the Wayback Machine.
  29. ↑ "Haridwar, Haldwani municipal councils upgraded to corporations". Dehradun: Daily News & Analysis. 21 May 2011. Retrieved 4 July 2017.
"https://pa.wikipedia.org/w/index.php?title=ਹਲਦਵਾਨੀ&oldid=698002" ਤੋਂ ਲਿਆ