ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਗੰਦਗੀ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੈ ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੀ ਉਲਟ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ।[1] ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਰਸਾਇਣਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਜਾਂ ਊਰਜਾ ਦੇ ਰੂਪ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰੌਲਾ, ਗਰਮੀ ਜਾਂ ਰੋਸ਼ਨੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਹਿੱਸੇ, ਜਾਂ ਤਾਂ ਬਾਹਰਲੇ ਪਦਾਰਥ / ਊਰਜਾ ਜਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਗੰਦਗੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਬਿੰਦੂ ਸਰੋਤ ਜਾਂ ਨਾਨ-ਪੁਆਇੰਟ ਸੋਰਸ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਜੋਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 2015 ਵਿੱਚ, ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ 9 ਮਿਲੀਅਨ ਲੋਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕਰਕੇ ਮਾਰੇ ਗਏ।[2]
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ: ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਰੌਸ਼ਨੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਗੰਦਗੀ, ਆਵਾਜ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਗੰਦਗੀ, ਰੇਡੀਓਐਕਟਿਵ ਸੰਬਧੀ, ਥਰਮਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਵਿਜ਼ੂਅਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਜਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ।
ਇਤਿਹਾਸ
ਸੋਧੋਹਵਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਮੁਢਲੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਅੱਗ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ। ਸਾਇੰਸ ਰਸਾਲੇ ਵਿੱਚ 1983 ਦੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਪ੍ਰਾਗਯਾਦਕ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਛੱਤਾਂ 'ਤੇ ਪਾਇਆ ਗਿਆ "ਸੂਤਿ" ਉੱਚ ਪੱਧਰ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਫੀ ਸਬੂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਅੱਗਾਂ ਦੀ ਨਾਕਾਫ਼ੀ ਹਵਾਦਾਰੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।[3] "ਮੈਟਲ ਫੋਰਗਿੰਗ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੋੜ ਹੈ। ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਪੱਧਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ। ਗ੍ਰੀਨਲੈਂਡ ਵਿਚਲੇ ਗਲੇਸਾਂ ਦੇ ਕੋਰ ਨਮੂਨੇ ਗ੍ਰੀਕ, ਰੋਮੀ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਮੈਟਲ ਉਤਪਾਦਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਦਰ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਘੱਟ ਸੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨਾਲ ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।[4][ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ
ਸੋਧੋ
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰੇਕ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ:
- ਹਵਾਈ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ: ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਰਸਾਇਣਾਂ ਅਤੇ ਕਣਾਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ। ਆਮ ਗੈਸੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ, ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਕਲੋਰੋਫਲੂਓਰੋਕਾਰਬਨ (ਸੀ.ਐੱਫ.ਸੀ.) ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ ਅਤੇ ਮੋਟਰ ਵਾਹਨ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਆਕਸਾਈਡ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਫੋਟੋਰਸਾਇਣਕ ਓਜ਼ੋਨ ਅਤੇ ਧੂੰਆਂ, ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਹਾਈਡ੍ਰੋਕਾਰਬਨਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਪਸ਼ਟ ਮੈਟਰ, ਜਾਂ ਅਸਲੀ ਧੂੜ ਆਪਣੇ ਮਾਈਕਰੋਮੀਟਰ ਸਾਈਜ਼ ਪੀ.ਐਮ.10 ਤੋਂ ਪੀ ਐੱਮ 2.5 ਤੱਕ ਦਰਸਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
- ਰੌਸ਼ਨੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ: ਹਲਕਾ ਉਲੰਘਣਾ, ਵੱਧ-ਰੋਸ਼ਨੀ ਅਤੇ ਖਗੋਲ ਦਖਲ ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
- ਲਿਟਰਿੰਗ / ਗੰਦਗੀ: ਜਨਤਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਜਾਇਦਾਦਾਂ 'ਤੇ ਅਣਉਚਿਤ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਆਬਜੈਕਟ, ਨਿਰਲੇਪ, ਦੇ ਗੰਦ ਨੂੰ ਸੁੱਟਣਾ।
- ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ: ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੜਕ ਦਾ ਸ਼ੋਰ, ਹਵਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਦਾ ਸ਼ੋਰ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਰੌਲਾ ਅਤੇ ਉੱਚ-ਤੀਬਰਤਾ ਵਾਲੇ ਸੋਨਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
- ਪਲਾਸਟਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ: ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਪਲਾਸਟਿਕ ਉਤਪਾਦਾਂ ਅਤੇ ਮਾਈਕ੍ਰੋਪਲਾਸਟਿਕਸ ਨੂੰ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜੋ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ, ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ, ਜਾਂ ਇਨਸਾਨਾਂ ਤੇ ਬੁਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ।
- ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਗੰਦਗੀ ਉਦੋਂ ਵਾਪਰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਰਸਾਇਣਾਂ ਨੂੰ ਫੁੱਟ ਜਾਂ ਭੂਮੀਗਤ ਲੀਕੇਜ ਰਾਹੀਂ ਛੱਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਗੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਹਾਇਡਰੋਕਾਰਬਨ, ਭਾਰੀ ਧਾਤਾਂ, ਐਮਟੀਬੀਈ, ਜੜੀ-ਬੂਟੀਆਂ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਅਤੇ ਕਲੋਰੀਨ ਐਂਟੀਡਿਡ ਹਾਈਡਰੋਕਾਰਬਨ ਹਨ।
- ਪਰਮਾਣੂ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ, ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਊਰਜਾ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਖੋਜ, ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ, ਵਿੱਚ 20 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਰੇਡੀਓਐਕਟਿਵ ਭ੍ਰਸ਼ਟਤਾ।
- ਥਰਮਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਮਨੁੱਖੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਕੁਦਰਤੀ ਜਲ ਸਜੀਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਪਾਵਰ ਪਲਾਂਟ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ।
- ਵਿਜ਼ੂਅਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਜੋ ਕਿ ਓਵਰਹੈੱਡ ਪਾਵਰ ਲਾਈਨਾਂ, ਮੋਟਰਵੈਅ ਬਿਲਬੋਰਡਾਂ, ਸਕਾਰਡ ਲੈਂਡਫੋਰਸ (ਸਟਰੱਪ ਮਾਈਨਿੰਗ ਤੋਂ ਹੋਣ), ਰੱਦੀ ਦੀ ਖੁਲ੍ਹੀ ਥਾਂ, ਮਿਊਂਸਪਲ ਸੋਲਡ ਕਿੱਸਟ ਜਾਂ ਸਪੇਸ ਡੈਬ੍ਰਿਸ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ।
- ਜਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ: ਵਪਾਰਕ ਅਤੇ ਉਦਯੋਧਕ ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ (ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਜਾਂ ਸਪਿੱਲ ਰਾਹੀਂ) ਤੋਂ ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਰਾਹੀਂ ਸਤ੍ਹਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ; ਇਲਾਜ ਨਾ ਕੀਤੇ ਘਰੇਲੂ ਸੀਵਰੇਜ ਦੇ ਡਿਸਚਾਰਜ, ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਕ ਗੰਦਗੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਲੋਰੀਨ, ਦਾ ਇਲਾਜ ਕੀਤਾ ਸੀਵਰੇਜ ਤੋਂ; ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਵਿੱਚ ਸਤ੍ਹਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵਹਾਅ ਵਿੱਚ ਵਹਿੰਦਾ ਹੈ (ਸ਼ਹਿਰੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਵਾਧੇ ਸਮੇਤ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਸਾਇਣਕ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਖੁਸ਼ਕਪਣ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖੀ ਭੱਤੇ ਸਮੇਤ - ਕਈ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ); ਗੰਦਗੀ ਦੇ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਅਤੇ ਸੈਪਟਿਕ ਟੈਂਕਾਂ ਸਮੇਤ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਕੂੜਾ ਨਿਕਾਸੀ ਅਤੇ ਲੇਚਿੰਗ ਤੋਂ ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ; ਯੂਟੋਰਾਫੈਕਸ਼ਨ ਅਤੇ ਲਿਟਰਿੰਗ।
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ
ਸੋਧੋਇੱਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਇੱਕ ਕੂੜਾ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਜੋ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਜਾਂ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਤਿੰਨ ਕਾਰਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਦੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦੇ ਹਨ: ਇਸਦੀ ਰਸਾਇਣਕ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ, ਇਕਾਗਰਤਾ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜਤਾ।
ਨਿਯਮ ਅਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ
ਸੋਧੋਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਤੋਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ
ਸੋਧੋ
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਇੱਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਜਾਂ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ। ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਜ਼ਨ, ਗਰਮੀ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਖਣਨ, ਨਿਰਮਾਣ, ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਤੋਂ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ, ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਵੇਗਾ। ਨਿਯੰਤਰਣਾਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਵਿੱਚ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕਚਰਾ ਘਟਾਉਣਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਿਯੰਤਰਣ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਹੈ। ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ, ਸ਼ਹਿਰੀ ਰਫਤਾਰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਘੱਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਾਲੇ ਵਿਕਾਸ ਇਕੋ ਤਕਨੀਕ ਹੈ।
ਅਮਲ
ਸੋਧੋ- ਰੀਸਾਇਕਲਿੰਗ
- ਮੁੜ ਵਰਤੋਂ
- ਵੇਸਟ ਮਿਨੀਮਾਈਜੇਸ਼ਨ
- ਮਿਟੀਗੇਟਿੰਗ
- ਰੋਕਥਾਮ
- ਖਾਦ
- ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਵਰਤੋਂ
ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਸਥਾਨ
ਸੋਧੋਸ਼ੁੱਧ ਧਰਤੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕੁਝ ਸਭ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਸੂਚੀ ਜਾਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।[5]
ਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ "Pollution - Definition from the Merriam-Webster Online Dictionary". Merriam-webster.com. 2010-08-13. Retrieved 2010-08-26.
- ↑ Beil, Laura (15 November 2017). "Pollution killed 9 million people in 2015". Sciencenews.org. Retrieved 1 December 2017.
- ↑ Spengler, John D.; Sexton, K. A. (1983). "Indoor Air Pollution: A Public Health Perspective". Science. 221 (4605): 9–17 [p. 9]. doi:10.1126/science.6857273.
- ↑ Hong, Sungmin (1996). "History of Ancient Copper Smelling Pollution During Roman and Medieval Times Recorded in Greenland Ice". Science. 272 (5259): 246–249 [p. 248]. doi:10.1126/science.272.5259.246.
{{cite journal}}: Unknown parameter|displayauthors=ignored (|display-authors=suggested) (help) - ↑ The World's Most Polluted Places: The Top Ten of the Dirty Thirty (PDF), archived from the original (PDF) on 2007-10-11, retrieved 2013-12-10
{{citation}}: More than one of|accessdate=and|access-date=specified (help)