ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ

ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ (ਹਿੰਦੀ: मुन्शी प्रेमचंद; 31 ਜੁਲਾਈ 1880–8 ਅਕਤੂਬਰ 1936) ਦੇ ਉਪਨਾਮ ਨਾਲ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਧਨਪਤ ਰਾਏ ਸ਼ਰੀਵਾਸਤਵ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਭਾਰਤੀ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਅਤੇ ਨਵਾਬ ਰਾਏ ਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਉੱਘੇ ਨਾਵਲਕਾਰ ਸ਼ਰਤਚੰਦਰ ਚੱਟੋਪਾਧਿਆਏ ਨੇ ਨਾਵਲ ਸਮਰਾਟ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਲੇਖਕ, ਸੁਚੇਤ ਨਾਗਰਿਕ, ਕੁਸ਼ਲ ਵਕਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੀਨ ਸੰਪਾਦਕ ਸਨ। ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿੱਚ ਯਸ਼ਪਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੁਕਤੀਬੋਧ ਤੱਕ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਨਾਮ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।

ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ
ਜਨਮ	ਧਨਪਤ ਰਾਏ ਸ਼ਰੀਵਾਸਤਵ (1880-07-31)31 ਜੁਲਾਈ 1880 ਲਮਹੀ, ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸੂਬੇ, ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ
ਮੌਤ	8 ਅਕਤੂਬਰ 1936(1936-10-08) (ਉਮਰ 56) ਵਾਰਾਨਸੀ, ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਯੁਕਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ
ਕਲਮ ਨਾਮ	ਨਵਾਬ ਰਾਏ
ਕਿੱਤਾ	ਲੇਖਕ, ਨਾਵਲਕਾਰ, ਅਧਿਆਪਕ ਅਤੇ ਸੰਪਾਦਕ
ਭਾਸ਼ਾ	ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ (ਹਿੰਦੀ-ਉਰਦੂ)
ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ	ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤੀ
ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੰਮ	ਗੋਦਾਨ, ਬਾਜਾਰ-ਏ-ਹੁਸਨ, ਕਰਮਭੂਮੀ, ਸ਼ਤਰੰਜ ਕੇ ਖਿਲਾੜੀ
ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ	ਸ਼ਿਵਰਾਣੀ ਦੇਵੀ
ਬੱਚੇ	ਸ੍ਰੀਪਤ ਰਾਏ, ਅਮ੍ਰਿਤ ਰਾਏ, ਕਮਲਾ ਦੇਵੀ
ਦਸਤਖ਼ਤ

ਜੀਵਨ

ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਦਾ ਜਨਮ 31 ਜੁਲਾਈ 1880 ਨੂੰ ਵਾਰਾਣਸੀ ਤੋਂ ਚਾਰ ਮੀਲ ਦੂਰ ਲਮਹੀ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਵੱਡੇ ਖਾਨਦਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਸਨ, ਜਿਹੜਾ ਛੇ ਬਿਘੇ ਜਮੀਨ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਦਾਦਾ ਗੁਰ ਸ਼ੇ ਲਾਲ ਪਟਵਾਰੀ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਆਨੰਦੀ ਦੇਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਮੁਨਸ਼ੀ ਅਜਾਇਬ ਰਾਏ। ਉਹ ਲਮਹੀ ਵਿੱਚ ਡਾਕ ਮੁਨਸ਼ੀ ਸਨ।

ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀ

ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਆਰੰਭ ਉਰਦੂ, ਫ਼ਾਰਸੀ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦਾ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਤੋਂ। ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। 13 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਰਦੂ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰਚਨਾਕਾਰ ਰਤਨਨਾਥ ਸ਼ਰਸਾਰ, ਮਿਰਜਾ ਰੁਸਬਾ ਅਤੇ ਮੌਲਾਨਾ ਸ਼ਰਰ ਦੇ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹ ਲਏ ਸਨ। 1898 ਵਿੱਚ ਮੈਟਰਿਕ ਦੀ ਪਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋ ਗਏ। ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ। 1910 ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਦਰਸ਼ਨ, ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਇਤਹਾਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਲੈ ਕੇ ਇੰਟਰ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1919 ਵਿੱਚ ਬੀ.ਏ. ਪਾਸ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਸਭ-ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਪਦ ਉੱਤੇ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਏ। ਸੱਤ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਜਲਦ ਹੀ ਉਹਦੀ ਦਾਦੀ, ਜਿਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਾਂਭਿਆ ਸੀ, ਵੀ ਸ੍ਵਰਗ ਸਿਧਾਰ ਗਈ। ਅਤੇ ਚੌਦਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਪਿਤਾ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਆਰੰਭਕ ਜੀਵਨ ਸੰਘਰਸ਼ਮਈ ਰਿਹਾ।

ਵਿਆਹ

ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵਿਆਹ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਜੋ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਮਾਜੀ ਧਾਰਮਿਕ ਅੰਦੋਲਨ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਰਹੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਵਿਧਵਾ-ਵਿਆਹ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1906 ਵਿੱਚ ਦੂਜਾ ਵਿਆਹ ਬਾਲ-ਵਿਧਵਾ ਸ਼ਿਵਰਾਨੀ ਦੇਵੀ ਨਾਲ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਬੱਚੇ ਹੋਏ-ਸਰੀਪਤ ਰਾਏ, ਅਮ੍ਰਿਤ ਰਾਏ ਅਤੇ ਕਮਲਾ ਦੇਵੀ। 1910 ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ 'ਸੋਜੇ ਵਤਨ' ਲਈ ਹਮੀਰਪੁਰ ਦੇ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕਲੈਕਟਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਇਆ। ਸੋਜੇ ਵਤਨ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਾਪੀਆਂ ਜਬਤ ਕਰਕੇ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਕਲੈਕਟਰ ਨੇ ਨਵਾਬਰਾਏ ਨੂੰ ਤਾੜਨਾ ਕੀਤੀ ਕੀ ਅੱਗੋਂ ਤੋਂ ਜੇਕਰ ਕੁਝ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਤਾਂ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣਗੇ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਉਹ, ਧਨਪਤ ਰਾਏ ਨਾਂ ਨਾਲ ਲਿਖਦੇ ਸਨ। ਉਰਦੂ ਦੀ ਜ਼ਮਾਨਾ ਪਤ੍ਰਿਕਾ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦੋਸ‍ਤ ਮੁਨਸ਼ੀ ਦਯਾਨਾਰਾਇਣ ਨਿਗਮ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਨਾਂ ਨਾਲ ਲਿਖਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਲਿਖਣ ਲੱਗੇ। ਜੀਵਨ ਦੇ ਅੰਤਮ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਗੰਭੀਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬੀਮਾਰ ਪਏ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਵਲ ਮੰਗਲਸੂਤਰ ਅਧੂਰਾ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ ਅਤੇ ਲੰਬੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਬਾਅਦ 8 ਅਕਤੂਬਰ 1936 ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

ਰਚਨਾਵਾਂ

ਨਾਵ	ਸਾਹਿਤਪ੍ਰਕਾਰ	ਭਾਸ਼ਾ	ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ	ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਵਰ੍ਸ਼ (ਇ.ਸ.)
ਅਸਰਾਰੇ ਮੁਆਬਿਦ	ਨਾਵਲ	ਉਰਦੂ
ਪ੍ਰਤਾਪਚੰਦਰ	ਨਾਵਲ	ਹਿੰਦੀ	ਡਾਇਮੰਡ ਬੁਕਸ, ਦਿੱਲੀ
ਸ਼ਿਆਮਾ	ਨਾਵਲ	ਹਿੰਦੀ	ਡਾਇਮੰਡ ਬੁਕਸ, ਦਿੱਲੀ
ਪ੍ਰੇਮਾ	ਨਾਵਲ	ਹਿੰਦੀ		1907
ਕ੍ਰਿਸ਼ਣਾ	ਨਾਵਲ	ਹਿੰਦੀ
ਵਰਦਾਨ	ਨਾਵਲ	ਹਿੰਦੀ
ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ	ਨਾਵਲ	ਹਿੰਦੀ
ਸੇਵਾਸਦਨ	ਨਾਵਲ	ਹਿੰਦੀ
ਪ੍ਰੇਮਾਸ਼੍ਰਮ	ਨਾਵਲ	ਹਿੰਦੀ
ਨਿਰਮਲਾ	ਨਾਵਲ	ਹਿੰਦੀ
ਰੰਗਭੂਮੀ	ਨਾਵਲ	ਹਿੰਦੀ
ਕਾਇਆਕਲਪ	ਨਾਵਲ	ਹਿੰਦੀ
ਗਬਨ	ਨਾਵਲ	ਹਿੰਦੀ
ਕਰਮਭੂਮੀ	ਨਾਵਲ	ਹਿੰਦੀ	ਵਾਣੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ	1932
ਗੋਦਾਨ	ਨਾਵਲ	ਹਿੰਦੀ		1936
ਮੰਗਲਸੂਤ੍ਰ	ਨਾਵਲ	ਹਿੰਦੀ
ਸਪਤਸਰੋਜ	ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ	ਹਿੰਦੀ
ਨਮਕ ਕਾ ਦਰੋਗਾ	ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ	ਹਿੰਦੀ
ਪ੍ਰੇਮ ਪਚੀਸੀ	ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ	ਹਿੰਦੀ
ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਸੂਨ	ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ	ਹਿੰਦੀ
ਸੋਜ਼ੇ ਵਤਨ	ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ	ਉਰਦੂ		1908
ਨਵਨਿਧਿ	ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ	ਹਿੰਦੀ
ਪ੍ਰੇਮ ਪੂਰਣਿਮਾ	ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ	ਹਿੰਦੀ
ਪ੍ਰੇਮ ਦ੍ਵਾਦਸ਼ੀ	ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ	ਹਿੰਦੀ
ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਤਿਮਾ	ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ	ਹਿੰਦੀ
ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਮੋਦ	ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ	ਹਿੰਦੀ
ਪ੍ਰੇਮ ਤੀਰਥ	ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ	ਹਿੰਦੀ
ਪਾਂਚ ਫੂਲ	ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ	ਹਿੰਦੀ
ਪ੍ਰੇਮ ਚਤੁਰਥੀ	ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ	ਹਿੰਦੀ
ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ	ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ	ਹਿੰਦੀ
ਸਪਤ ਸੁਮਨ	ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ	ਹਿੰਦੀ
ਪ੍ਰੇਮ ਪੰਚਮੀ	ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ	ਹਿੰਦੀ
ਪ੍ਰੇਰਣਾ	ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ	ਹਿੰਦੀ
ਸਮਰ ਯਾਤ੍ਰਾ	ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ	ਹਿੰਦੀ
ਪੰਚ ਪ੍ਰਸੂਨ	ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ	ਹਿੰਦੀ
ਨਵਜੀਵਨ	ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ	ਹਿੰਦੀ
ਬੈਂਕ ਕਾ ਦਿਵਾਲਾ	ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ	ਹਿੰਦੀ
ਸ਼ਾਨਤੀ	ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ	ਹਿੰਦੀ
ਅਗਨੀ ਸਮਾਧੀ	ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ	ਹਿੰਦੀ
ਤਾਲਸਤਾਏ ਕੀ ਕਹਾਨੀਆਂ	ਅਨੁਵਾਦ	ਹਿੰਦੀ
ਸੁਖਦਾਸ	ਅਨੁਵਾਦ	ਹਿੰਦੀ
ਅਹੰਕਾਰ	ਅਨੁਵਾਦ	ਹਿੰਦੀ
ਚਾਂਦੀ ਕੀ ਡਿਬੀਆ	ਅਨੁਵਾਦ	ਹਿੰਦੀ
ਨਿਆਇ	ਅਨੁਵਾਦ	ਹਿੰਦੀ
ਹੜਤਾਲ	ਅਨੁਵਾਦ	ਹਿੰਦੀ
ਪਿਤਾ ਕੇ ਪਤ੍ਰ ਪੁਤ੍ਰੀ ਕੇ ਨਾਮ	ਅਨੁਵਾਦ	ਹਿੰਦੀ
ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਕਾ ਆਰੰਭ	ਅਨੁਵਾਦ	ਹਿੰਦੀ
ਕੁੱਤੇ ਕੀ ਕਹਾਨੀ	ਬਾਲਸਾਹਿਤ	ਹਿੰਦੀ
ਜੰਗਲ ਕੀ ਕਹਾਨੀਆਂ	ਬਾਲਸਾਹਿਤ	ਹਿੰਦੀ
ਰਾਮਚਰਚਾ	ਬਾਲਸਾਹਿਤ	ਹਿੰਦੀ
ਮਨਮੋਦਕ	ਬਾਲਸਾਹਿਤ	ਹਿੰਦੀ
ਦੁਰਗਾਦਾਸ	ਬਾਲਸਾਹਿਤ	ਹਿੰਦੀ
ਸ੍ਵਰਾਜ ਕੇ ਫਾਇਦੇ	ਬਾਲਸਾਹਿਤ	ਹਿੰਦੀ
ਮਹਾਤਮਾ ਸ਼ੇਖਸਾਦੀ	ਚਰਿਤ੍ਰ	ਹਿੰਦੀ