ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨ
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਕੰਮ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਰਵੇਖਣ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 12ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਵਾਨ ਕਲਹਣ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ, ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ, ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ, ਸਿੱਕਿਆਂ ਅਤੇ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਚਨਾ ਰਾਜਤਰੰਗਨੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[1]
ਆਧੁਨਿਕ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨ
ਸੋਧੋਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਗੈਰ-ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ 16ਵੀਂ, 17ਵੀਂ ਅਤੇ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪੀ ਯਾਤਰੀ ਸਨ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਲਿਖਤੀ ਬਿਰਤਾਂਤ 16ਵੀਂ, 17ਵੀਂ ਅਤੇ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਮਲਾਹਾਂ ਅਤੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਖੀਗੜ੍ਹੀ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਰਿਆਣਾ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਥਾਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ ਅਤੇ ਹੜੱਪਾ ਵੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਥਾਨ ਹਨ ਜੋ ਕਦੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ, ਪਰ ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਥਿਤ ਹਨ। ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[2]
ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਾਤੱਤਵ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਵਿਦਵਤਾਪੂਰਣ ਜਾਂਚ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਕਨਿੰਘਮ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ, ਜੋ 1861 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਰਵੇਖਣ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਬਣੇ। ਕਨਿੰਘਮ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਹਾਇਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਮਹੱਤਵ ਵਾਲੇ ਕਈ ਸਥਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਰਕਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੌਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਖੁਦਾਈ ਤੱਕ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰਨ ਤੱਕ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਕੀਤੇ।[3]
ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ
ਸੋਧੋਪੁਰਾਤਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਜਗ੍ਹਾਵਾਂ(2,500,000–250,000 ਈਸਾ ਪੂਰਵ)
ਸੋਧੋਪੁਰਾਤਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਜਗ੍ਹਾਵਾਂ ਮਦਰਾਸੀਨ ਅਤੇ ਸੋਨਾਨੀਅਨ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ। ਭੋਪਾਲ ਵਿੱਚ ਭੀਮਬੇਟਕਾ ਰੌਕ ਸ਼ੈਲਟਰ ਇਸਦੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। [4]
ਮੱਧ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਜਗ੍ਹਾਵਾਂ(250,000 BC–10,000 ਈਸਾ ਪੂਰਵ)
ਸੋਧੋ- ਦਿੱਲੀ
- ਆਨੰਗਪੁਰ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ (ਫਰੀਦਾਬਾਦ)
- ਮਾਂਗਰ ਬਾਣੀ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ (ਗੁਰੁਗ੍ਰਾਮ)
- ਪਹਾੜਗੜ੍ਹ (ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼)
ਨਵੀਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਜਗ੍ਹਾਵਾਂ(10,800–3300 ਈਸਾ ਪੂਰਵ)
ਸੋਧੋਨਵੀਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਭਿਰੜਾਣਾ, ਮਿਹਰਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਏਡਕਲ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਸੰਗਨਗੁਲੂ, ਕੁਪਗਲ ਅਤੇ ਅਨੇਗੁਡੀ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਮਿਲੇ ਹਨ।
ਕਾਂਸੀ ਯੁੱਗ(3500–1500 ਈਸਾ ਪੂਰਵ)
ਸੋਧੋਕਾਂਸੀ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਜੋਰਵੇ, ਮਾਲਵਾ, ਪਾਂਡੂ, ਆਹੜ ਬਨਾਸ ਅਤੇ ਅੰਤਾਰਾ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੜੱਪਾ ਅਤੇ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਹਨ।
ਹੜੱਪਾ ਸੱਭਿਅਤਾ
ਸੋਧੋਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੜੱਪਾ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਜਗ੍ਹਾਵਾਂ ਰਾਖੀਗੜ੍ਹੀ, ਲੋਥਲ, ਕਾਲੀਬੰਗਾ, ਧੋਲਾਵੀਰਾ, ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ, ਮੰਡੀ, ਰੰਗਪੁਰ, ਰੋਪੜ, ਸੁਨੇਤ, ਸਿਸਵਾਂ, ਭਿਰੜਾਣਾ ਆਦਿ ਹਨ।[5]
ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ
ਸੋਧੋਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੇ ਸਥਾਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਕਾਪਰ ਹੋਰਡ ਅਤੇ ਸਵਾਤ ਸੱਭਿਅਤਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ।[6]
ਲੋਹਾ ਯੁੱਗ(1500–200 ਈਸਾ ਪੂਰਵ)
ਸੋਧੋਲੋਹਾ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਜਨਪਦ, ਹਰਨਾਇਕ ਵੰਸ਼, ਪ੍ਰਦੋਇਤਾ ਵੰਸ਼, ਮਹਾਜਨਪਦ, ਨੰਦ ਵੰਸ਼, ਸਿਕੰਦਰ ਮਹਾਨ ਦਾ ਯੁੱਗ, ਮੌਰੀਆ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। [7]
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁੱਗ (200 ਈਸਾ ਪੂਰਵ–1526 ਈਸਵੀ)
ਸੋਧੋ
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਾਮਰਾਜਾਂ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਜਗ੍ਹਾਵਾਂ ਇਹਨਾਂ ਸਾਮਰਾਜਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ
- ਸਤਵਾਹਨ ਸਾਮਰਾਜ (230 ਈ.ਪੂ. – 220 ਈ.)
- ਸ਼ੁੰਗਾ ਸਾਮਰਾਜ (185-73 ਈ.ਪੂ.)
- ਇੰਡੋ-ਗਰੀਕ ਕਿੰਗਡਮ (180 ਈ.ਪੂ. – 10 ਈ.)
- ਇੰਡੋ-ਸਿਥੀਅਨ ਕਿੰਗਡਮ (50 BC - 400 AD)
- ਇੰਡੋ-ਪਾਰਥੀਅਨ ਕਿੰਗਡਮ (ਈ. 21 - ਸੀ. 130)
- ਕੁਸ਼ਾਨ ਸਾਮਰਾਜ (60-240 ਈ.)
- ਵਕਾਟਕ ਸਾਮਰਾਜ (ਸੀ. 250 - ਸੀ. 500)
- ਕਾਲਭ੍ਰਸ ਸਾਮਰਾਜ (ਸੀ. 250-ਸੀ. 600)
- ਗੁਪਤਾ ਸਾਮਰਾਜ (280-550)
- ਪੱਛਮੀ ਗੰਗਾ ਰਾਜ (350-1000)
- ਕਾਮਰੂਪ ਰਾਜ (350-1100)
- ਮੈਤਰਕਾ ਸਾਮਰਾਜ (475-767)
- ਕਾਬੁਲ ਸ਼ਾਹੀ ਸਾਮਰਾਜ (ਸੀ. 500 - 1026)
- ਹਰਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ (606-647)
- ਚਲੁਕਿਆ ਸਾਮਰਾਜ (543–753, 942–1244)
- ਪੱਛਮੀ ਚਲੁਕਿਆ ਸਾਮਰਾਜ (973-1189)
- ਪੂਰਬੀ ਚਲੁਕਿਆ ਰਾਜ (624-1075)
- ਗੁਰਜਾਰਾ-ਪ੍ਰਤਿਹਾਰਾ ਸਾਮਰਾਜ (550-1036)
- ਗੁਹਿਲਾ ਰਾਜਵੰਸ਼ (551-1947)
- ਪਾਲ ਸਾਮਰਾਜ (750-1174)
- ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸਾਮਰਾਜ (753-982)
- ਪਰਮਾਰ ਰਾਜ (800-1327)
- ਯਾਦਵ ਸਾਮਰਾਜ (850-1334)
- ਕਛਵਾਹਾ ਰਾਜਵੰਸ਼ (947-1947)
- ਲੋਹਾਰਾ ਰਾਜ (1003-1320)
- ਪੂਰਬੀ ਗੰਗਾ ਸਾਮਰਾਜ (1078-1434)
- ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ (1206-1526)
- ਅਹੋਮ ਰਾਜ (1228-1826)
- ਚਿੱਤਰਦੁਰਗਾ ਰਾਜ (1300-1779)
- ਰੈਡੀ ਕਿੰਗਡਮ (1325-1448)
- ਵਿਜੈਨਗਰ ਸਾਮਰਾਜ (1336-1646)
ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ
ਸੋਧੋ
- ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ (1526-1858)
- ਮਦੁਰਾਈ ਰਾਜ (1559-1736)
- ਤੰਜਾਵੁਰ ਰਾਜ (1532-1673)
- ਸਿੱਕਮ ਰਾਜ (1642-1975)
- ਮਰਾਠਾ ਸਾਮਰਾਜ (1674-1818)
- ਮਿਸਲ (1707-1799)
- ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ (1799-1849)
- ਤ੍ਰਾਵਣਕੋਰ ਰਾਜ (1729-1947)
- ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਥਾਨ (1510-1961)
- ਸਾਈਟਾਂ ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ:
- ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਭਾਰਤ (1510-1961)
- ਡੱਚ ਭਾਰਤ (1605-1825)
- ਡੈਨਿਸ਼ ਭਾਰਤ(1620-1869)
- ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਭਾਰਤ (1759-1954)
- ਕੰਪਨੀ ਰਾਜ (1757-1858)
- ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ (1858-1947)
ਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ Singh, Upinder (2009). A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century (PB) (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Pearson India. ISBN 978-93-325-6996-6.
- ↑ "Harappa | Pakistan | Britannica". www.britannica.com (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2023-05-29.
- ↑ "Expedition Magazine - Penn Museum". www.penn.museum. Retrieved 2023-05-29.
- ↑ McDonald, Jo; Veth, Peter (2012-06-22). A Companion to Rock Art (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). John Wiley & Sons. ISBN 978-1-118-25392-2.
- ↑ "Indus civilization | History, Location, Map, Artifacts, Language, & Facts | Britannica". www.britannica.com (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 2023-05-15. Retrieved 2023-05-29.
- ↑ "Vedic Archeology". gosai.com (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2023-05-29.
- ↑ "Archaeological period : Iron Age". Inrap (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2023-05-29.