ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ

ਮੁਹੀ ਅਲ-ਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ (ਅੰ. 1618 – 3 ਮਾਰਚ 1707), ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਰਾਜਕੀ ਸਿਰਲੇਖ ਆਲਮਗੀਰ ਦੁਆਰਾ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਛੇਵਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸੀ, ਜੋ ਜੁਲਾਈ 1658 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1707 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਅਧੀਨ, ਮੁਗਲ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਲਗਭਗ ਪੂਰੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ।[2][3][4][5]

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ
اورنگ‌زیب
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਲਗ. 1660 ਵਿੱਚ ਬਾਜ਼ ਫੜਦਾ ਹੋਇਆ
ਛੇਵਾਂ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ
ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ31 ਜੁਲਾਈ 1658 – 3 ਮਾਰਚ 1707
ਪੂਰਵ-ਅਧਿਕਾਰੀਸ਼ਾਹ ਜਹਾਨ
ਵਾਰਸਆਜ਼ਮ ਸ਼ਾਹ
ਜਨਮਮੁਹੀ ਅਲ-ਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ
ਅੰ. 1618
ਦਾਹੌਦ, ਗੁਜਰਾਤ
ਮੌਤ3 ਮਾਰਚ 1707
(ਉਮਰ 88)
ਅਹਿਮਦਨਗਰ, ਔਰੰਗਾਬਾਦ
ਦਫ਼ਨ
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਮਕਬਰਾ, ਖੁਲਦਾਬਾਦ
ਸਾਥੀ
ਔਲਾਦ
ਘਰਾਣਾ ਬਾਬਰ ਦਾ ਘਰ
ਰਾਜਵੰਸ਼ਤਿਮੁਰਿਦ ਵੰਸ਼
ਪਿਤਾਸ਼ਾਹ ਜਹਾਨ
ਮਾਤਾਮੁਮਤਾਜ਼ ਮਹਿਲ
ਧਰਮਸੁੰਨੀ ਇਸਲਾਮ[lower-alpha 3]

ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਖਰੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਫਤਵਾ 'ਆਲਮਗਿਰੀ' ਦਾ ਸੰਕਲਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰੀਆ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮੀ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਰਾਜਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ।[6][7][8]

ਕੁਲੀਨ ਤਿਮੂਰਦ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਮੁਢਲਾ ਜੀਵਨ ਧਾਰਮਿਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਨ (ਸ਼. 1628–1658) ਦੇ ਅਧੀਨ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਅਹੁਦਿਆਂ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਿਪੁੰਨ ਫੌਜੀ ਕਮਾਂਡਰ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ 1636-1637 ਵਿੱਚ ਦੱਖਣ ਦੇ ਵਾਈਸਰਾਏ ਅਤੇ 1645-1647 ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਸੰਯੁਕਤ ਤੌਰ 'ਤੇ 1648-1652 ਵਿੱਚ ਮੁਲਤਾਨ ਅਤੇ ਸਿੰਧ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਸਫਾਵਿਦ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀਆਂ। ਸਤੰਬਰ 1657 ਵਿੱਚ, ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਪੁੱਤਰ ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ, ਇੱਕ ਕਦਮ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੁਆਰਾ ਰੱਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਫਰਵਰੀ 1658 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਮਰਾਟ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅਪ੍ਰੈਲ 1658 ਵਿੱਚ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਸ਼ਿਕੋਹ ਦੀ ਸਹਿਯੋਗੀ ਫੌਜ ਅਤੇ ਮਾਰਵਾੜ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਸੀ। ਧਰਮ ਦੀ ਲੜਾਈ ਮਈ 1658 ਵਿਚ ਸਮੂਗੜ੍ਹ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਨਿਰਣਾਇਕ ਜਿੱਤ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਜੁਲਾਈ 1658 ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੇ ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਠੀਕ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਰਾਜ ਕਰਨ ਲਈ ਅਯੋਗ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਆਗਰਾ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਅਧੀਨ, ਮੁਗਲ ਲਗਭਗ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇੱਕ ਤੇਜ਼ ਫੌਜੀ ਵਿਸਤਾਰ ਦੀ ਮਿਆਦ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਰਾਜਵੰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਮੁਗਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਖਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਖ਼ਿਤਾਬ ਆਲਮਗੀਰ ('ਵਿਜੇਤਾ') ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਕਿੰਗ ਚੀਨ ਨੂੰ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਕੇ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਨਿਰਮਾਣ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣ ਗਈ। ਮੁਗ਼ਲ ਫ਼ੌਜ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸੁਧਰਦੀ ਗਈ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਈ। ਇੱਕ ਕੱਟੜ ਮੁਸਲਮਾਨ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਕਈ ਮਸਜਿਦਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਅਰਬੀ ਕੈਲੀਗ੍ਰਾਫੀ ਦੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਫਤਵਾ 'ਆਲਮਗਿਰੀ' ਨੂੰ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਿਯੰਤ੍ਰਣ ਸੰਸਥਾ ਵਜੋਂ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਨਾਹੀ ਵਾਲੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਕੀਤੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਕਈ ਸਥਾਨਕ ਬਗਾਵਤਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਇਆ, ਉਸਨੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸੁਹਿਰਦ ਸਬੰਧ ਬਣਾਏ ਰੱਖੇ।

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸਲਾਮੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਮਕਾਲੀ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਢਾਹੁਣ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਸ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਇਸਲਾਮੀਕਰਨ, ਜਜ਼ੀਆ ਟੈਕਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਇਸਲਾਮਿਕ ਅਭਿਆਸਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਨਾਲ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ 11ਵੀਂ-12ਵੀਂ ਇਸਲਾਮੀ ਸਦੀ ਦੇ ਇੱਕ ਨਿਆਂਪੂਰਣ ਸ਼ਾਸਕ ਅਤੇ ਮੁਜੱਦੀਦ (ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ) ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਅਰੰਭ ਦਾ ਜੀਵਨ

ਸੋਧੋ
 
1637 ਦੀ ਇੱਕ ਪੇਂਟਿੰਗ (ਖੱਬੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ) ਸ਼ਾਹ ਸ਼ੁਜਾ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਅਤੇ ਮੁਰਾਦ ਬਖਸ਼ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਅੰ. 1618.[9][10][11][12] ਦਾਹੋਦ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ (ਸ਼. 1628–1658) ਸੀ, ਜੋ ਤਿਮੂਰਦ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਮੁਗ਼ਲ ਘਰਾਣੇ ਦਾ ਸੀ।[13] ਬਾਅਦ ਵਾਲਾ ਅਮੀਰ ਤੈਮੂਰ (ਸ਼. 1370–1405) ਦਾ ਵੰਸ਼ਜ ਸੀ, ਜੋ ਤੈਮੂਰਿਡ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸੀ।[14] ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਮਾਂ ਮੁਮਤਾਜ਼ ਮਹਿਲ ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਈਸ ਆਸਫ਼ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਧੀ ਸੀ, ਜੋ ਵਜ਼ੀਰ ਮਿਰਜ਼ਾ ਗਿਆਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ।[15] ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਜਨਮ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਚੌਥੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ (ਸ਼. 1605–1627) ਦੇ ਸ਼ਾਸਨਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਜੂਨ 1626 ਵਿੱਚ, ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਅਸਫਲ ਬਗਾਵਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅੱਠ ਸਾਲ ਦੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮਾਫੀ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜਹਾਂਗੀਰ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ, ਨੂਰਜਹਾਂ ਦੇ ਬੰਧਕ ਵਜੋਂ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੌਦਾ[16][17] 1627 ਵਿੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਦੀ ਅਗਲੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਆਗਰਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।[18]

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ, ਫੌਜੀ ਰਣਨੀਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵਰਗੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮਿਕ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਤੁਰਕੀ ਅਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸਾਹਿਤ ਵਰਗੇ ਵਿਦਵਤਾ ਭਰਪੂਰ ਖੇਤਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਆਪਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੀ ਹਿੰਦੀ ਬੋਲਦਾ ਸੀ।[19]

28 ਮਈ 1633 ਨੂੰ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਚ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਜੰਗੀ ਹਾਥੀ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਾਹੀ ਡੇਰੇ ਵਿੱਚ ਭਾਜੜਾਂ ਪਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਉਸਨੇ ਹਾਥੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਵਾਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਲਾਂਸ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਸੁੰਡ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ,[20] ਅਤੇ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹਾਦਰ (ਬਹਾਦੁਰ) ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੋਨੇ ਵਿਚ ਤੋਲਿਆ ਅਤੇ ਰੁਪਏ ਦੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਦਿੱਤੇ। 200,000 ਇਹ ਸਮਾਗਮ ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਛੰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਕਿਹਾ:[21][ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਲੋੜੀਂਦਾ]

ਜੇ (ਹਾਥੀ) ਦੀ ਲੜਾਈ ਮੇਰੇ ਲਈ ਘਾਤਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀ, ਤਾਂ ਇਹ ਸ਼ਰਮ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੌਤ ਤਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਪਰਦਾ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਈ ਅਪਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਜੋ ਕੀਤਾ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਮ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ!

ਬਗਾਵਤਾਂ

ਸੋਧੋ
 
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਛੋਟੀਆਂ ਬਗਾਵਤਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ।

ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਤਾਲਮੇਲ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਰਾਠਿਆਂ, ਰਾਜਪੂਤਾਂ, ਹਿੰਦੂ ਜਾਟਾਂ, ਪਸ਼ਤੂਨਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਹਿਯੋਗ ਜਾਂ ਵਿਰੋਧ ਦੁਆਰਾ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਤਜਰਬਾ ਦੋਵੇਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ। .[22]

  • 1669 ਵਿੱਚ, ਮਥੁਰਾ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਭਰਤਪੁਰ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਜਾਟ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਭਰਤਪੁਰ ਰਾਜ ਬਣਾਇਆ ਪਰ ਹਾਰ ਗਏ।
  • 1659 ਵਿੱਚ, ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਵਿਰੁੱਧ ਜੰਗ ਛੇੜਦੇ ਹੋਏ, ਮੁਗਲ ਵਾਇਸਰਾਏ ਸ਼ਾਇਸਤਾ ਖਾਨ ਉੱਤੇ ਅਚਾਨਕ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਦੱਖਣ, ਜੰਜੀਰਾ ਅਤੇ ਸੂਰਤ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਲਾਕਿਆਂ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ] 1689 ਵਿੱਚ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸੰਭਾਜੀ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੇ ਲੜਾਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ।[23]
  • 1679 ਵਿੱਚ, ਦੁਰਗਾਦਾਸ ਰਾਠੌਰ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਰਾਠੌਰ ਕਬੀਲੇ ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਕੀਤੀ ਜਦੋਂ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਨੌਜਵਾਨ ਰਾਠੌਰ ਨੂੰ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਜੋਧਪੁਰ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਕਮਾਂਡ ਲੈ ਲਈ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਪੂਤ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਬੇਚੈਨੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਰਾਜਪੂਤਾਨੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਗਾਵਤਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕੁੜੱਤਣ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ।[24][25]
  • 1672 ਵਿੱਚ, ਸਤਨਾਮੀ, ਇੱਕ ਸੰਪਰਦਾ, ਜੋ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸੀ, ਭੀਰਭਾਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਨੇ ਨਾਰਨੌਲ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ, ਪਰ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਦਖਲ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜਿੰਦਾ ਬਚ ਨਿਕਲੇ।[26]
  • 1671 ਵਿੱਚ, ਸਰਾਇਘਾਟ ਦੀ ਲੜਾਈ ਅਹੋਮ ਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ। ਮੀਰ ਜੁਮਲਾ ਦੂਜੇ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਸਤਾ ਖਾਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅਹੋਮ ਦੁਆਰਾ ਹਾਰ ਗਏ।
  • ਮਹਾਰਾਜਾ ਛਤਰਸਾਲ ਬੁੰਦੇਲਾ ਰਾਜਪੂਤ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਇੱਕ ਮੱਧਕਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਯੋਧਾ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਪੰਨਾ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਣ ਕੇ ਬੁੰਦੇਲਖੰਡ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।[27]

ਜਾਟ ਬਗਾਵਤ

ਸੋਧੋ
 
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਜਾਟ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਕਬਰ ਦੀ ਕਬਰ ਨੂੰ ਲੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

1669 ਵਿੱਚ, ਹਿੰਦੂ ਜਾਟਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜੋ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਜ਼ੀਆ ਦੇ ਮੁੜ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਅਤੇ ਮਥੁਰਾ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਕਾਰਨ ਹੋਇਆ ਸੀ।[28][29][unreliable source?] ਜਾਟਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਤਿਲਪਤ ਦੇ ਬਾਗੀ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਗੋਕੁਲਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਾਲ 1670 ਤੱਕ 20,000 ਜਾਟ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਨੇ ਤਿਲਪਤ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਗੋਕੁਲਾ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਕਿਸਮਤ ਵਿੱਚ 93,000 ਸੋਨੇ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਅਤੇ ਲੱਖਾਂ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਸਨ।[30]

ਗੋਕੁਲਾ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਜਾਟਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਜਾਟ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਗੋਕੁਲਾ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ, ਅਕਬਰ ਦੀ ਕਬਰ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਸੋਨੇ, ਚਾਂਦੀ ਅਤੇ ਵਧੀਆ ਗਲੀਚਿਆਂ ਨਾਲ ਲੁੱਟ ਲਿਆ, ਅਕਬਰ ਦੀ ਕਬਰ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਲਿਆ ਅਤੇ ਬਦਲਾ ਵਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ।[31][32][33][34][35] ਜਾਟਾਂ ਨੇ ਅਕਬਰ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਦੇ ਗੇਟਵੇ 'ਤੇ ਮੀਨਾਰ ਦੇ ਸਿਖਰ ਨੂੰ ਵੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਤਾਜ ਮਹਿਲ ਦੇ ਦੋ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਪਿਘਲ ਦਿੱਤੇ।[36][37][38][39] ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਜਾਟ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਲਈ ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਦਰ ਬਖਤ ਨੂੰ ਕਮਾਂਡਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ। 4 ਜੁਲਾਈ 1688 ਨੂੰ ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਜਾਟ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਿਰ ਕਲਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਕੋਲ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ।[40]

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਔਰੰਗੇਬ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬਦਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਧੀਨ ਜਾਟਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਰਤਪੁਰ ਦਾ ਆਪਣਾ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ।

ਮੁਗਲ-ਮਰਾਠਾ ਯੁੱਧ

ਸੋਧੋ
ਮੁੱਖ ਲੇਖ: ਮੁਗਲ–ਮਰਾਠਾ ਯੁੱਧ
See also: ਮਰਾਠਾ ਸਾਮਰਾਜ
 
ਸਤਾਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੌਰਾਨ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ।

1657 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਅਤੇ ਬੀਜਾਪੁਰ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਹਿੰਦੂ ਮਰਾਠਾ ਯੋਧੇ, ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਪਹਿਲਾਂ ਤਿੰਨ ਆਦਿਲ ਸ਼ਾਹੀ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰੀਲਾ ਰਣਨੀਤੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਇਹਨਾਂ ਜਿੱਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੇ ਕਈ ਸੁਤੰਤਰ ਮਰਾਠਾ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੀ ਅਸਲ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੇ ਜੰਗੀ ਆਦਿਲ ਸ਼ਾਹੀਆਂ ਦੇ ਪਾਸਿਓਂ ਹਥਿਆਰ, ਕਿਲੇ ਅਤੇ ਇਲਾਕਾ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਿਆ।[41] ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੀ ਛੋਟੀ ਅਤੇ ਨਾ-ਸਮਰੱਥ ਫੌਜ ਆਦਿਲ ਸ਼ਾਹੀ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਚ ਗਈ, ਅਤੇ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੇ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਦਿਲ ਸ਼ਾਹੀ ਜਰਨੈਲ ਅਫਜ਼ਲ ਖਾਨ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ।[42] ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਨਾਲ, ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੇ ਵਧੇਰੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਆਦਿਲ ਸ਼ਾਹੀ ਇਲਾਕਿਆਂ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਫੌਜੀ ਫੋਰਸ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ।[43] ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਬੇਅਸਰ ਕਰਨ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ।[44]

1659 ਵਿੱਚ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਜਰਨੈਲ ਅਤੇ ਮਾਮਾ ਸ਼ਾਇਸਤਾ ਖਾਨ, ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਵਿੱਚ ਵਲੀ ਨੂੰ ਮਰਾਠਾ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਤੋਂ ਗੁਆਚ ਗਏ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ। ਸ਼ਾਇਸਤਾ ਖਾਨ ਮਰਾਠਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪੁਣੇ ਵਿੱਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰ ਲਿਆ। ਪਰ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਜਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਪੂਨੇ ਵਿਚ ਗਵਰਨਰ ਦੇ ਮਹਿਲ 'ਤੇ ਇਕ ਸਾਹਸੀ ਛਾਪੇ ਵਿਚ, ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੇ ਸ਼ਾਇਸਤਾ ਖਾਨ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੇ ਸ਼ਾਇਸਤਾ ਖਾਨ ਦੇ ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਉਂਗਲਾਂ ਵੱਢ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਪੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਾਇਸਤਾ ਖਾਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਚ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਹੋਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਕਮਾਂਡਰ ਬਣਨ ਲਈ ਬੰਗਾਲ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ ਦੁਬਾਰਾ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]

 
ਰਾਜਾ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ- ਐਮਵੀ ਧੁਰੰਧਰ

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਅਗਲਾ ਜਰਨੈਲ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ। ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੁਰੰਦਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਛੁਡਾਉਣ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਹਾਰ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੇ ਸ਼ਰਤਾਂ ਮੰਨ ਲਈਆਂ।[45] ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਗਾਰੰਟੀ ਦੇ ਕੇ, ਆਗਰਾ ਵਿਖੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਮਨਾ ਲਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੇ ਜਿਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਉਸਨੂੰ ਮਾਮੂਲੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਸ਼ਾਹੀ ਸੇਵਾ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਕੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮੁਕੱਦਮੇ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਇੱਕ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਭੱਜਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ।[46]

ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੱਖਣ ਵਾਪਸ ਪਰਤਿਆ, ਅਤੇ 1674 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਛਤਰਪਤੀ ਜਾਂ ਮਰਾਠਾ ਰਾਜ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਦਾ ਤਾਜ ਪਹਿਨਾਇਆ।[47] ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੇ 1680 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਪੂਰੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮਰਾਠਿਆਂ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸੰਭਾਜੀ ਨੇ ਕੀਤਾ।[48] ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਦੱਕਨ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਮੁਗਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਅਸਫਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ।

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਤੀਜਾ ਪੁੱਤਰ ਅਕਬਰ ਕੁਝ ਮੁਸਲਿਮ ਮਨਸਬਦਾਰ ਹਮਾਇਤੀਆਂ ਸਮੇਤ ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਾਗੀਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਦਰਬਾਰ ਔਰੰਗਾਬਾਦ ਲੈ ਜਾਇਆ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸੰਭਾਲ ਲਈ। ਬਾਗੀਆਂ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਅਕਬਰ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਸੰਭਾਜੀ ਕੋਲ ਸ਼ਰਨ ਲੈਣ ਲਈ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਭੱਜ ਗਿਆ। ਹੋਰ ਲੜਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ, ਅਤੇ ਅਕਬਰ ਫਾਰਸ ਨੂੰ ਭੱਜ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਦੇ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਇਆ।[49]

1689 ਵਿੱਚ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਸੰਭਾਜੀ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਰਾਜਾਰਾਮ, ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਰਾਜਾਰਾਮ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਤਾਰਾਬਾਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਰਾਠਾ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜੀਆਂ। ਬੇਅੰਤ ਯੁੱਧ ਦੇ ਸਾਲਾਂ (1689-1707) ਦੌਰਾਨ ਖੇਤਰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਹੱਥ ਬਦਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਮਰਾਠਿਆਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕੇਂਦਰੀ ਅਥਾਰਟੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਜਾਨਾਂ ਅਤੇ ਪੈਸੇ ਦੀ ਵੱਡੀ ਕੀਮਤ 'ਤੇ, ਹਰ ਇੰਚ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਲੜਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਮਰਾਠਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੇ – ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਤਾਰਾ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣਾ – ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਮੁਗਲ ਜ਼ਮੀਨਾਂ – ਮਾਲਵਾ ਅਤੇ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸਤਾਰ ਕੀਤਾ। ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੇ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿੱਚ ਜਿੰਜੀ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੁਤੰਤਰ ਸਥਾਨਕ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਵੀ ਵਿਸਤਾਰ ਕੀਤਾ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਹੱਲ ਦੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਜੰਗ ਛੇੜੀ।[50][page range too broad] ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮਰਾਠਿਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤਾਂ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਦਾ ਪੰਜਵਾਂ ਹਿੱਸਾ ਗੁਆ ਬੈਠਾ। ਉਸਨੇ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਲਈ ਦੱਖਣ ਤੱਕ ਲੰਮੀ ਦੂਰੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ 88 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਮਰ ਗਿਆ।[51]

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਦੱਖਣ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਵਿਰੋਧੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਫ਼ੌਜੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਡਾਈਮ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਪੁਣੇ , ਜਿੰਜੀ , ਮਾਲਵਾ ਅਤੇ ਵਡੋਦਰਾ ਵਿੱਚ ਮਰਾਠਿਆਂ ਅਤੇ ਮੁਗਲਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਲੜਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ । ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਬੰਦਰਗਾਹ ਸ਼ਹਿਰ ਸੂਰਤ ਨੂੰ ਦੋ ਵਾਰ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੇ ਬਰਖਾਸਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕੀਮਤੀ ਬੰਦਰਗਾਹ ਖੰਡਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।[52] ਮੈਥਿਊ ਵ੍ਹਾਈਟ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਤਕਰੀਬਨ 2.5 ਮਿਲੀਅਨ ਫੌਜ ਮੁਗਲ-ਮਰਾਠਾ ਯੁੱਧਾਂ (ਇੱਕ ਚੌਥਾਈ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਸਲਾਨਾ 100,000) ਦੌਰਾਨ ਮਾਰੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸੋਕੇ, ਪਲੇਗ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਕਾਰਨ ਯੁੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ 20 ਲੱਖ ਨਾਗਰਿਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ।[53]

  •  
    ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੁਗਲ ਫੌਜੀ।
  •  
    ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ 500,000 ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੀ ਅੰਤਿਮ ਮੁਹਿੰਮ (1705) ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ।
  •  
    ਮੁਗਲ-ਯੁੱਗ ਦਾ ਕੁਲੀਨ ਇੱਕ ਮਾਚਿਸ ਦੇ ਤਾਲੇ ਨਾਲ ਲੈਸ।
  •  
    ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ, ਬਾਅਦ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ, ਸ਼ਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ

ਅਹੋਮ ਮੁਹਿੰਮ

ਸੋਧੋ
 
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਕੁਰਾਨ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ।

ਜਦੋਂ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਸ਼ਾਹ ਸ਼ੁਜਾ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਕੁਚ ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਅਸਾਮ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਗੜੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਸਾਮਰਾਜੀ ਹਕੂਮਤਾਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ,[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ] ਪਰ 1660 ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਵਾਇਸਰਾਏ ਮੀਰ ਜੁਮਲਾ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਗੁੰਮ ਹੋਏ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।[54]

ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਨਵੰਬਰ 1661 ਵਿਚ ਕੂਚ ਕਰ ਲਿਆ। ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਚ ਬਿਹਾਰ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਨੂੰ ਘੇਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਟੁਕੜੀ ਛੱਡ ਕੇ, ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਅਸਾਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੀਰ ਜੁਮਲਾ ਦੂਜਾ ਅਹੋਮ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਗੜ੍ਹਗਾਓਂ ਵੱਲ ਵਧਿਆ, ਅਤੇ 17 ਮਾਰਚ 1662 ਨੂੰ ਇਸ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਸ਼ਾਸਕ, ਰਾਜਾ ਸੁਤਮਲਾ, ਉਸਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭੱਜ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ 82 ਹਾਥੀ, 300,000 ਰੁਪਏ ਨਕਦ, 1000 ਜਹਾਜ਼ ਅਤੇ ਚੌਲਾਂ ਦੇ 173 ਭੰਡਾਰਾਂ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।[55]

ਮਾਰਚ 1663 ਵਿਚ ਢਾਕਾ ਵਾਪਸ ਜਾਂਦੇ ਸਮੇਂ ਮੀਰ ਜੁਮਲਾ ਦੂਜੇ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।[56] ਚੱਕਰਧਵਾਜ ਸਿੰਘਾ ਦੇ ਉਭਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁਗਲਾਂ ਅਤੇ ਅਹੋਮਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਝੜਪਾਂ ਜਾਰੀ ਰਹੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਲੜਾਈਆਂ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਮੁੰਨਵਰ ਖਾਨ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰਿਆ ਅਤੇ ਮਥੁਰਾਪੁਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਮਜ਼ੋਰ ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਸਪਲਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ 1667 ਵਿਚ ਗੁਹਾਟੀ ਵਿਖੇ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਸਈਅਦ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਅਹੋਮ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਪਛਾੜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਪਰ 1671 ਵਿਚ ਸਰਾਏਘਾਟ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੂਰਬੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦਗੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖੀ ਅਤੇ ਕਾਇਮ ਰੱਖੀ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]

ਸਰਾਇਘਾਟ ਦੀ ਲੜਾਈ 1671 ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ (ਕਚਵਾਹਾ ਰਾਜਾ, ਰਾਜਾ ਰਾਮਸਿੰਘ ਪਹਿਲੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ), ਅਤੇ ਅਹੋਮ ਰਾਜ (ਲਚਿਤ ਬੋਰਫੁਕਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ) ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਰਾਇਘਾਟ, ਜੋ ਹੁਣ ਗੁਹਾਟੀ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਨਦੀ ਉੱਤੇ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਬਹੁਤ ਕਮਜ਼ੋਰ, ਅਹੋਮ ਫੌਜ ਨੇ ਭੂ-ਭਾਗ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਵਰਤੋਂ, ਸਮਾਂ ਖਰੀਦਣ ਲਈ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਕੂਟਨੀਤਕ ਗੱਲਬਾਤ, ਗੁਰੀਲਾ ਰਣਨੀਤੀ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਯੁੱਧ, ਫੌਜੀ ਖੁਫੀਆ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ-ਇਸਦੀ ਜਲ ਸੈਨਾ ਦੀ ਇਕਲੌਤੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਕੇ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]

ਸਰਾਇਘਾਟ ਦੀ ਲੜਾਈ ਮੁਗਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਸਾਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਦੀ ਆਖਰੀ ਵੱਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਖਰੀ ਲੜਾਈ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬੋਰਫੁਕਨ ਦੇ ਇਸ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਗੁਹਾਟੀ ਨੂੰ ਮੁੜ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ, ਪਰ ਅਹੋਮਜ਼ ਨੇ 1682 ਵਿੱਚ ਇਟਾਖੁਲੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਕੰਟਰੋਲ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਇਸਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ।[57]

ਸਤਨਾਮੀ ਵਿਰੋਧ

ਸੋਧੋ
 
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਸਤਨਾਮੀ ਬਾਗੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਮੁਹਿੰਮ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਸ਼ਾਹੀ ਗਾਰਡ ਨੂੰ ਰਵਾਨਾ ਕੀਤਾ।

ਮਈ 1672 ਵਿੱਚ, ਸਤਨਾਮੀ ਸੰਪਰਦਾ ਨੇ ਇੱਕ "ਬੁੱਢੀ ਦੰਦ ਰਹਿਤ ਔਰਤ" (ਮੁਗਲ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ) ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਿਆਂ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ।[ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਲੋੜੀਂਦਾ] ਸਤਨਾਮੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਅਤੇ ਭਰਵੱਟੇ ਵੀ ਮੁੰਨਵਾ ਲਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੰਦਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ 75 ਮੀਲ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਬਗਾਵਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ।[58]

ਸਤਨਾਮੀਆਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਲਈ ਅਭੁੱਲ ਸਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸਤਨਾਮੀਆਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਮਾਰਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਪੈਦਲ ਸੈਨਾ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਨੂੰ ਪਛਾੜ ਦਿੱਤਾ।[26]

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ 10,000 ਫ਼ੌਜਾਂ ਅਤੇ ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ ਦੀ ਮੁਗ਼ਲ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਕੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਕਈ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਾਹੀ ਗਾਰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਭੇਜੀਆਂ। ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਮਨੋਬਲ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਇਸਲਾਮੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ, ਤਾਵੀਜ਼ ਬਣਾਏ, ਅਤੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਬਣਾਏ ਜੋ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਜਾਣਗੇ। ਇਸ ਬਗਾਵਤ ਦਾ ਪੰਜਾਬ 'ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਵੇਗਾ।[58]

ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧ

ਸੋਧੋ
 
ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੀਸ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ ਉਸ ਥਾਂ ਤੇ ਬਣਿਆ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ ਸਿਰ ਕਲਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[59]

ਨੌਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ, ਆਪਣੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਵਾਂਗ ਸਥਾਨਕ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਜਬਰੀ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇਸਨੂੰ ਗਲਤ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੋਂ ਬਚਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਸਮਰਾਟ ਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਉਹ ਤੇਗ ਬਗਦੁਰ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਹਰ ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ।[60] ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਤਾਂ ਜੋ ਉਸ ਦਾ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ 'ਤੇ, 1675 ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਸਿਰ ਕਲਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[60][61]

 
ਜ਼ਫਰਨਾਮਾ ਦਸਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ 1705 ਵਿੱਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਚਿੱਠੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਨਾਮ ਹੈ। ਚਿੱਠੀ ਫਾਰਸੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ।

ਇਸ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ, ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਅੱਠ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, 1699 ਵਿੱਚ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਨਾਲ, ਆਪਣੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਫੌਜੀਕਰਨ ਕੀਤਾ।[62][63][64] 1705 ਵਿੱਚ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜ਼ਫਰਨਾਮਾਹ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਭੇਜਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਉੱਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।[65][66] ਚਿੱਠੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਪਛਤਾਵਾ ਦਿੱਤਾ।[67] ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ 1699 ਵਿੱਚ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਘ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।

ਪਸ਼ਤੂਨ ਵਿਰੋਧ

ਸੋਧੋ
 
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਹੇਠਾਂ ਤਿੰਨ ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮੰਡਪ ਵਿੱਚ।

ਕਾਬਲ ਦੇ ਯੋਧੇ ਕਵੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਖਾਨ ਖੱਟਕ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ 1672 ਵਿੱਚ ਪਸ਼ਤੂਨ ਵਿਦਰੋਹ,[68][69] ਇਹ ਉਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੁਗਲ ਗਵਰਨਰ ਅਮੀਰ ਖਾਨ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਹੇਠ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕੁਨਾਰ ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਸ਼ਤੂਨ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਛੇੜਛਾੜ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸਫੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਹਮਲੇ ਨੇ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਭੜਕਾਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਮ ਬਗਾਵਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਅਮੀਰ ਖਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਖੈਬਰ ਦੱਰੇ ਵੱਲ ਕੀਤੀ, ਜਿੱਥੇ ਫੌਜ ਨੂੰ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਗਵਰਨਰ ਸਮੇਤ ਸਿਰਫ ਚਾਰ ਆਦਮੀ ਬਚਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]

ਪਸ਼ਤੂਨ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਘੁਸਪੈਠ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਖਾਨ ਖੱਟਕ ਦੁਆਰਾ "ਸਾਡੇ ਸਾਰੇ ਪਠਾਣਾਂ ਲਈ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਕਾਲਾ ਹੈ" ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।[70] ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਝੁਲਸਣ ਵਾਲੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ, ਸੈਨਿਕ ਭੇਜੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ, ਲੁੱਟਿਆ ਅਤੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਪਸ਼ਤੂਨ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਮੋੜਨ ਲਈ ਰਿਸ਼ਵਤਖੋਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ, ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਕਿ ਉਹ ਮੁਗਲ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਪਸ਼ਤੂਨ ਚੁਣੌਤੀ ਦਾ ਧਿਆਨ ਭਟਕਾਉਣਗੇ, ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਇੱਕ ਸਥਾਈ ਵਿਰਾਸਤ ਛੱਡਣਾ ਸੀ।[71]

ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਗਾਵਤ ਫੈਲ ਗਈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਪਸ਼ਤੂਨ ਪੱਟੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਲਗਭਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਤਨ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਗ੍ਰੈਂਡ ਟਰੰਕ ਰੋਡ ਦੇ ਨਾਲ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਟਕ-ਕਾਬੁਲ ਵਪਾਰਕ ਮਾਰਗ ਦਾ ਬੰਦ ਹੋਣਾ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਸੀ। 1674 ਤੱਕ, ਸਥਿਤੀ ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ ਤੱਕ ਵਿਗੜ ਗਈ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲੈਣ ਲਈ ਅਟਕ ਵਿਖੇ ਡੇਰਾ ਲਾਇਆ ਸੀ। ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕੂਟਨੀਤੀ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਵਤਖੋਰੀ ਵੱਲ ਬਦਲਦੇ ਹੋਏ, ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਨੂੰ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੂੰ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਮੁੱਖ ਵਪਾਰਕ ਮਾਰਗ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਦੇ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅਧਿਕਾਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਹੋਏ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]

ਮੌਤ

ਸੋਧੋ
See also: ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਮਕਬਰਾ
 
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦਿਲਰਾਸ ਬਾਨੋ ਬੇਗਮ ਦਾ ਮਕਬਰਾ ਬੀਬੀ ਕਾ ਮਕਬਰਾ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।
 
ਖ਼ੁਲਦਾਬਾਦ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਮਕਬਰਾ।

1689 ਤੱਕ, ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਦੀ ਜਿੱਤ, ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਨੇ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ 4 ਮਿਲੀਅਨ ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੱਕ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ,[72] 158 ਮਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਨਾਲ।[5] ਪਰ ਇਹ ਸਰਵਉੱਚਤਾ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸੀ।[73] ਜੋਸ ਗੋਮਮੈਨਸ, ਲੀਡੇਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਅਤੇ ਗਲੋਬਲ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ,[74] ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ "... ਸਮਰਾਟ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸਾਮਰਾਜੀ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਦਾ ਉੱਚ ਬਿੰਦੂ ਸਾਮਰਾਜੀ ਪਤਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਸੀ।"[75]

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਲਾਲ ਕਿਲੇ ਦੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਮੋਤੀ ਮਸਜਿਦ (ਮੋਤੀ ਮਸਜਿਦ) ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੀ ਮਸਜਿਦ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ।[76] ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਲੜਾਈ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨਾਲ, ਉਸਦੇ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਦੀਵਾਲੀਆਪਨ ਦੇ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਲੈ ਗਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਸਦੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੇ ਵਿਅਰਥ ਨਿੱਜੀ ਖਰਚੇ ਅਤੇ ਅਮੀਰੀ।[77]

 
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਕੁਰਾਨ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੋਇਆ
 
ਖ਼ੁਲਦਾਬਾਦ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਖੇ ਮਕਬਰੇ ਵਿੱਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਅਣ-ਨਿਸ਼ਾਨਿਤ ਕਬਰ। ਵਿਲੀਅਮ ਕਾਰਪੇਂਟਰ ਦੁਆਰਾ ਪੇਂਟਿੰਗ, 1850

ਬੀਮਾਰ ਅਤੇ ਮਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ ਕਿ ਲੋਕ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੋਰ ਸੋਚਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਜੰਗ ਦੀ ਗੜਬੜ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਸੀ।[78] 3 ਮਾਰਚ 1707 ਨੂੰ ਅਹਿਮਦਨਗਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਭਿੰਗਾਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਫੌਜੀ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ 88 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਉਸਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਸਿਰਫ 300 ਰੁਪਏ ਸਨ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਚੈਰਿਟੀ ਲਈ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ 'ਤੇ ਫਾਲਤੂ ਖਰਚ ਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਸਨੂੰ ਸਧਾਰਨ ਰੱਖਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।[79][80] ਖ਼ੁਲਦਾਬਾਦ, ਔਰੰਗਾਬਾਦ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮਾਮੂਲੀ ਖੁੱਲੀ-ਹਵਾਈ ਕਬਰ ਉਸਦੇ ਇਸਲਾਮੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸਦੀ ਡੂੰਘੀ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੂਫੀ ਸੰਤ ਸ਼ੇਖ ਬੁਰਹਾਨ-ਉਦ-ਦੀਨ ਗਰੀਬ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜੋ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨਿਜ਼ਾਮੂਦੀਨ ਔਲੀਆ ਦਾ ਚੇਲਾ ਸੀ।

ਬ੍ਰਾਊਨ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, "ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਮਰਾਟਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ, ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ, ਅਤੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਤਖਤਾਪਲਟ ਨੇ ਮੁਗਲ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਅਟੱਲ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ"। ਉਹ ਨੋਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਪਰ "ਕਾਫ਼ੀ ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ" ਦੀ ਗਿਰਾਵਟ ਲਈ ਸਪੱਸ਼ਟੀਕਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਸੀ।[81] ਹਾਲਾਂਕਿ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਮੌਤ ਬਿਨਾਂ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਵੰਡਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਇੱਕ ਤਸੱਲੀਬਖਸ਼ ਸਮਝੌਤੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੇ ਅਤੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜੇ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਤਤਕਾਲੀ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਉਸਦਾ ਤੀਜਾ ਪੁੱਤਰ ਆਜ਼ਮ ਸ਼ਾਹ ਸੀ, ਜੋ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪੁੱਤਰ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਪਹਿਲੇ ਦੀ ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਜੂਨ 1707 ਵਿੱਚ ਜਜਾਊ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਹਾਰਿਆ ਅਤੇ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।[82] ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਅਤਿ-ਵਿਸਤਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਦੋਵੇਂ ਅੰਤਮ ਗਿਰਾਵਟ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ। ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਹੋਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, ਮਰਾਠਾ ਸਾਮਰਾਜ – ਜਿਸ ਨੂੰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਮਰਾਜ 'ਤੇ ਉੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਤੇ ਮੁਦਰਾ ਖਰਚਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ - ਨੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਮਰਾਟ ਤੋਂ ਸੱਤਾ ਖੋਹ ਕੇ, ਮੁਗਲ ਖੇਤਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ, ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਕੋਲ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸ਼ਕਤੀ ਸੀ।[83]

ਪੂਰਾ ਸ਼ਾਹੀ ਉਪਾਧਿ

ਸੋਧੋ
 
ਤੁਗ਼ਰਾ ਅਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਮੋਹਰ, ਇੱਕ ਸ਼ਾਹੀ ਫਰਮਾਨ ਉੱਤੇ

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਉਪਨਾਮ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ 'ਸਿੰਘਾਸ ਦਾ ਗਹਿਣਾ'।[84] ਉਸਦਾ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸਿਰਲੇਖ ਆਲਮਗੀਰ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਜੇਤੂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।[85]

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸ਼ਾਹੀ ਖ਼ਿਤਾਬ ਸੀ:

ਅਲ-ਸੁਲਤਾਨ ਅਲ-ਆਜ਼ਮ ਵਾਲ ਖਾਕਾਨ ਅਲ-ਮੁਕਰਰਮ ਹਜ਼ਰਤ ਅਬੁਲ ਮੁਜ਼ੱਫਰ ਮੁਹੀ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਬਹਾਦਰ ਆਲਮਗੀਰ ਪਹਿਲਾ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਗਾਜ਼ੀ, ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ-ਏ-ਸੁਲਤਾਨਤ-ਉਲ-ਹਿੰਦੀਆ ਵਾਲ ਮੁਗਲੀਆ।[86]

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਕਈ ਹੋਰ ਖ਼ਿਤਾਬ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦ ਮਿਹਰਬਾਨ ਦਾ ਖਲੀਫ਼ਾ, ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ, ਅਤੇ ਗੌਡ ਦਾ ਲਿਵਿੰਗ ਕਸਟਡੀਅਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।[87][88]

ਨੋਟ

ਸੋਧੋ
  1. ↑ English:The Honorable, Generous
  2. ↑ English: Commander of the Faithful
  3. ↑ School of Thought: ਹਨਫ਼ੀ

ਹਵਾਲੇ

ਸੋਧੋ
  1. ↑ "Tomb of Aurangzeb" (PDF). ASI Aurangabad. Archived from the original (PDF) on 23 September 2015. Retrieved 21 March 2015.
  2. ↑ Chapra, Muhammad Umer (2014). Morality and Justice in Islamic Economics and Finance. Edward Elgar Publishing. pp. 62–63. ISBN 978-1-78347-572-8. Aurangzeb (1658–1707). Aurangzeb's rule, spanning a period of 49 years
  3. ↑ Bayly, C.A. (1990). Indian society and the making of the British Empire (1st pbk. ed.). Cambridge [England]: Cambridge University Press. p. 7. ISBN 9780521386500.
  4. ↑ Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D (December 2006). "East-West Orientation of Historical Empires". Journal of World-Systems Research. 12 (2): 223. ISSN 1076-156X. Retrieved 12 September 2016.
  5. ↑ 5.0 5.1 József Böröcz (10 September 2009). The European Union and Global Social Change. Routledge. p. 21. ISBN 9781135255800. Retrieved 26 June 2017.
  6. ↑ Catherine Blanshard Asher, (1992) "Architecture of Mughal India – Part 1", Cambridge university Press, Volume 1, Page 252.
  7. ↑ Hussein, S M (2002). Structure of Politics Under Aurangzeb 1658–1707. Kanishka Publishers Distributors. p. 158. ISBN 978-8173914898.
  8. ↑ Kawser Ahmed; Helal Mohiuddin (2019). The Rohingya Crisis: Analyses, Responses, and Peacebuilding Avenues. Lexington Books. p. 8. ISBN 9781498585750.
  9. ↑ Elphinstone, Mountstuart (2008). Aurangzeb (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-547575-3.
  10. ↑ Bibb, Sheila C.; Simon-López, Alexandra (2019-07-22). Framing the Apocalypse: Visions of the End-of-Times (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). BRILL. ISBN 978-90-04-39944-0.
  11. ↑ Spear, Percival. "Aurangzeb". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/biography/Aurangzeb. Retrieved 6 April 2016. 
  12. ↑ Thackeray, Frank W.; Findling, John E., eds. (2012). Events that formed the modern world : from the European Renaissance through the War on Terror. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. p. 248. ISBN 9781598849011.
  13. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  14. ↑ Sarkar 1912, p. 61.
  15. ↑ Tillotson 2008, p. 194.
  16. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  17. ↑ Gandhi, Supriya (2020). The emperor who never was : Dara Shukoh in Mughal India. Cambridge, Massachusetts. pp. 52–53. ISBN 978-0-674-98729-6. OCLC 1112130290.{{cite book}}: CS1 maint: location missing publisher (link)
  18. ↑ Gandhi, Supriya (2020). The emperor who never was : Dara Shukoh in Mughal India. Cambridge, Massachusetts. pp. 59–62. ISBN 978-0-674-98729-6. OCLC 1112130290.{{cite book}}: CS1 maint: location missing publisher (link)
  19. ↑ Truschke, Audrey (2017). Aurangzeb : the life and legacy of India's most controversial king. Stanford, California: Stanford University Press. pp. 17–18. ISBN 978-1-5036-0259-5. OCLC 962025936.
  20. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  21. ↑ Waldemar Hansen (1 January 1986). The Peacock Throne: The Drama of Mogul India. Motilal Banarsidass. pp. 122–124. ISBN 978-81-208-0225-4. Retrieved 23 November 2012.
  22. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  23. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  24. ↑ Laine, James W. (3 January 2015). Meta-Religion: Religion and Power in World History (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Univ of California Press. p. 153. ISBN 978-0-520-95999-6. Retrieved 21 February 2022.
  25. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  26. ↑ 26.0 26.1 Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  27. ↑ Bhagavānadāsa Gupta, Contemporary Sources of the Mediaeval and Modern History of Bundelkhand (1531–1857), vol. 1 (1999). ISBN 81-85396-23-X.
  28. ↑ The History of Indian people by Damodar P Singhal pg 196 Quote: "In 1669 the demolition of Hindu temples and building of mosques in Mathura led to a Jat uprising under Gokla"
  29. ↑ "How Jat fury turned into a very powerful revolt against the Mughals". Daily O.
  30. ↑ Chandra, S. (2005). Medieval India: From Sultanat to the Mughals Part – II. Har-Anand Publications. p. 290. ISBN 9788124110669. Retrieved 3 October 2014.
  31. ↑ Vīrasiṃha, 2006, "The Jats: Their Role & Contribution to the Socio-economic Life and Polity of North & North-west India, Volume 2", Delhi: Originals , Page 100-102.
  32. ↑ Edward James Rap;son, Sir Wolseley Haig and Sir Richard, 1937, "The Cambridge History of India", Cambridge University Press, Volume 4, pp.305.
  33. ↑ Waldemar Hansen, 1986, "The Peacock Throne: The Drama of Mogul India", Page 454.
  34. ↑ Reddy, 2005, "General Studies History for UPSC", Tata McGraw-Hill, Page B-46.
  35. ↑ Catherine Ella Blanshard Asher, 1992, "Architecture of Mughal India – Part 1", Cambridge university Press, Volume 4, Page 108.
  36. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  37. ↑ Sir Harry Hamilton Johnston, Leslie Haden Guest, 1937, The World of To-day: The Marvels of Nature and the Creations of Man, Volume 2, p. 510
  38. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  39. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  40. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  41. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  42. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  43. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  44. ↑ Markovits, Claude, ed. (2004) [First published 1994 as Histoire de l'Inde Moderne]. A History of Modern India, 1480–1950 (2nd ed.). London: Anthem Press. p. 102. ISBN 978-1-84331-004-4.
  45. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  46. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  47. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  48. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  49. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  50. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  51. ↑ Gordon, Stewart (1993). The Marathas 1600–1818 (1. publ. ed.). New York: Cambridge University. pp. 101–105. ISBN 978-0521268837. Retrieved 20 July 2016.
  52. ↑ Stein, B.; Arnold, D. (2010). A History of India. Wiley. p. 181. ISBN 9781444323511. Retrieved 3 October 2014.
  53. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  54. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  55. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  56. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  57. ↑ Sarkar, J. N. (1992), "Chapter VIII Assam-Mughal Relations", in Barpujari, H. K., The Comprehensive History of Assam 2, Guwahati: Assam Publication Board, pp. 148–256
  58. ↑ 58.0 58.1 Hansen, W. (1986). The Peacock Throne: The Drama of Mogul India. Motilal Banarsidass. p. 454. ISBN 9788120802254. Retrieved 3 October 2014.
  59. ↑ "PM Modi visits Gurdwara Sis Ganj Sahib in Delhi on 400th Prakash Parab of Guru Teg Bahadur". Hindustan Times. 1 May 2021.
  60. ↑ 60.0 60.1 Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  61. ↑ "Guru Tegh Bahadur". BBC.
  62. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  63. ↑ "BBC Religions – Sikhism". BBC. 26 October 2009. Retrieved 30 July 2011.
  64. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  65. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  66. ↑ Randhawa, Karenjot (2012). Civil Society in Malerkotla, Punjab: Fostering Resilience Through Religion. Lexington Books. p. 61. ISBN 9780739167373.
  67. ↑ Renard, John (2012). Fighting Words: Religion, Violence, and the Interpretation of Sacred Texts. University of California Press. p. 215. ISBN 9780520274198.
  68. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  69. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  70. ↑ Sugata Bose; Ayesha Jalal (7 September 2017). Modern South Asia: History, Culture, Political Economy. Taylor & Francis. pp. 80–. ISBN 978-1-351-60305-8. 'Black is the Mughal's heart towards all us Pathans', complained the Pushto poet Khushal Khan Khattak about Aurangzeb's incursions in the tribal regions of the northwest frontier of India.
  71. ↑ Omrani, Bijan (July 2009). "The Durand Line: History and Problems of the Afghan-Pakistan Border". Asian Affairs. XL: 182. The situation deteriorated and matters came to a head in 1675, at the time of the last great Mughal Emperor, Aurangzeb. He launched a terrible scorched earth policy, sending thousands of soldiers into the valleys, burning, despoiling, smashing villages and killing as many tribesmen as possible. He also successfully used bribery to set the tribal chiefs against each other, thus fomenting so much mutual suspicion that they were too busy fighting each other to fight the Mughal Empire. This worked up to a point. But the resulting legacy of mistrust between the tribes destroyed any prospect that unified political institutions might slowly emerge or that the laws and government of the settled regions might be adopted.
  72. ↑ Rein Taagepera (September 1997). "Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia". International Studies Quarterly. 41 (3): 500. doi:10.1111/0020-8833.00053. JSTOR 2600793.
  73. ↑ Richards (1996, p. 1)
  74. ↑ "Prof.dr. J.J.L. (Jos) Gommans". Universiteit Leiden. 14 August 2012. Retrieved 30 September 2012.
  75. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  76. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  77. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  78. ↑ Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  79. ↑ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Qadir1936
  80. ↑ Sohoni, P., 2016. A Tale of Two Imperial Residences: Aurangzeb's Architectural Patronage. Journal of Islamic Architecture, 4(2), pp.63-69.[1]
  81. ↑ Brown, Katherine Butler (January 2007). "Did Aurangzeb Ban Music? Questions for the Historiography of his Reign". Modern Asian Studies. 41 (1): 79. doi:10.1017/S0026749X05002313. S2CID 145371208.
  82. ↑ Irvine 1971, p. 33.
  83. ↑ Mehta, Jaswant (2005). Advanced Study in the History of Modern India 1707–1813. Elgin Ill, USA: New Dawn Press. p. 141. ISBN 978-1-932705-54-6.
  84. ↑ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Thackeray2
  85. ↑ Dictionary of Wars. Hoboken: Taylor and Francis. 2013. p. 387. ISBN 9781135954949.
  86. ↑ "Tomb of Aurangzeb" (PDF). ASI Aurangabad. Archived from the original (PDF) on 23 September 2015. Retrieved 21 March 2015.
  87. ↑ Hussein, S M (2002). Structure of Politics Under Aurangzeb 1658–1707. Kanishka Publishers Distributors. p. 158. ISBN 978-8173914898.
  88. ↑ Shah Muhammad Waseem (2003): هندوستان ميں فارسى تاريخ نگارى: ٧١ويں صدى كے آخرى نصف سے ٨١ويں صدى كے پهلے نصف تک فارسى تاريخ نگارى كا ارتقاء, Kanishka Publishing. ISBN 9788173915376

ਬਿਬਲੀਓਗ੍ਰਾਫੀ

ਸੋਧੋ
  • Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  • Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  • Mukerjee, Soma (2001). Royal Mughal ladies and their contributions. Gyan Publishing House. ISBN 9788121207607.
  • Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  • Sarkar, Jadunath (1912). History of Aurangzib Vol. I (PDF). Calcutta: M.C. Sarkar & Sons. Archived (PDF) from the original on 2022-10-09.

ਹੋਰ ਪੜ੍ਹੋ

ਸੋਧੋ
  • Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  • Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  • Muḥammad Bakhtāvar Khān. Mir'at al-'Alam: History of Emperor Awangzeb Alamgir. Trans. Sajida Alvi. Lahore: Idārah-ʾi Taḥqīqāt-i Pākistan, 1979.
  • Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  • Tillotson, Giles (2008). Taj Mahal. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. ISBN 9780674063655.
  • Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  • Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).
  • Sarkar, Jadunath (1972). History of Aurangzib. Bombay: Orient Longman.
  • Delhi, Khushwant Singh, Penguin USA, Open Market Ed edition, 5 February 2000. (ISBN 0-14-012619-8)
  • Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).[permanent dead link] Also published as Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Citation/CS1 at line 3162: attempt to call field 'year_check' (a nil value).[permanent dead link]
  • A Short History of Pakistan, Dr. Ishtiaque Hussain Qureshi, University of Karachi Press.

ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ

ਸੋਧੋ
 
ਵਿਕੀਕੁਓਟ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕੁਓਟੇਸ਼ਨਾਂ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।
 
ਵਿਕੀਮੀਡੀਆ ਕਾਮਨਜ਼ ਉੱਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮੀਡੀਆ ਹੈ।
"https://pa.wikipedia.org/w/index.php?title=ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ&oldid=753129" ਤੋਂ ਲਿਆ