ਨੰਦ ਲਾਲ
ਮਾਸਟਰ ਨੰਦ ਲਾਲ ( ਹਿੰਦੀ : मास्टर नंद लाल; 1 ਜਨਵਰੀ 1887 – 17 ਅਪ੍ਰੈਲ 1959), ਜਿਸ ਨੂੰ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਾਲਾ ਦਾ ਨੰਦਲਾਲ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੈਨਾਨੀ, ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ।
ਅਰੰਭਕ ਜੀਵਨ ਸੋਧੋ
ਨੰਦ ਲਾਲ ਦਾ ਜਨਮ 1887 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਕਾਲਾ ਰਾਮ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਰਮੀ ਬਾਈ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਇੱਕ ਭੈਣ ਸੀ ਜੋ ਉਸ ਤੋਂ 6-7 ਸਾਲ ਛੋਟੀ ਸੀ। ਸ਼੍ਰੀ ਕਾਲਾ ਰਾਮ ਨੇ ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ ਅਤੇ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਰਜ਼ੀ ਨਵੀਸ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ 1899 ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਜਦੋਂ ਨੰਦ ਦੀ ਉਮਰ ਅਜੇ 12 ਸਾਲ ਹੀ ਸੀ।
ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਨੰਦ ਦੀ ਮਾਂ, ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਰਾਮੀ ਬਾਈ ਨੇ ਨੰਦ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕੀਤੀ । ਨੰਦ ਨੇ 1904 ਵਿੱਚ ਝੰਗ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਕੇਜੀਸੀ ਹਿੰਦੂ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਤੋਂ 10ਵੀਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਲਾਇਲਪੁਰ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਕਲਰਕ ਲੱਗ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਸਦਾ ਚਾਚਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮਾਲ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਉਥੇ ਹੋ ਰਹੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨੰਦ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਸ਼ਾਹਪੁਰ ਵਿਖੇ ਅਰਜ਼ੀ ਨਵੀਸ ਲਈ ਤਿਆਰੀ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਇਮਤਿਹਾਨ ਪਾਸ ਕੀਤਾ, ਇੱਕ ਪਟੀਸ਼ਨ ਲੇਖਕ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਲਵਾਲ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।
ਅਦਾਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸੋਧੋ
ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੰਜਵੀਂ ਜਮਾਤ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਨੰਦ ਲਾਲ ਨਾਟਕ ਅਤੇ ਰੰਗਮੰਚ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਤਸੁਕ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਪਾਤਰ ਕਨੂਤ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਸਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਾਟਕ ਰਾਮਾਇਣ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਨਵਰਾਤਰਿਆਂ ਅਤੇ ਦੁਸਹਿਰੇ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ 'ਤੇ ਇਸ 'ਤੇ ਇੱਕ ਨਾਟਕ ਦਾ ਮੰਚਨਕੀਤਾ। ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਦਸ਼ਰਥ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਹ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਵੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ਼ "ਮਾਸਟਰ ਜੀ" ਜੁੜ ਗਿਆ।
1909 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੈਨਾਨੀ ਅਤੇ ਅਖਬਾਰ ਝੰਗ ਸਿਆਲ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ, ਲਾਲਾ ਬਾਂਕੇ ਝੰਗ ਵਿੱਚ ਮਾਸਟਰ ਜੀ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੋੜ ਸਾਬਤ ਹੋਈ।
ਸਿਆਸੀ ਜੀਵਨ ਸੋਧੋ
1911 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਭਲਵਾਲ ਤੋਂ ਲਾਇਲਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਾਲਾ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਪਟੀਸ਼ਨ ਲੇਖਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। 1919 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਹਰਿਦੁਆਰ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਰੋਲਟ ਐਕਟ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸੱਦੇ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇ ਰਹੀ, ਕਾਨਾ ਬਾਲੀ, ਇੱਕ ਔਰਤ ਨੇਤਾ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਮਾਸਟਰ ਜੀ ਦੇ ਮਨ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ, ਜੋ ਇੰਨੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਪੀਲ 'ਤੇ ਵਰਤ ਰੱਖਿਆ।
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਰੋਲਟ ਐਕਟ ਵਿਰੋਧੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ, ਜਨਤਕ ਹੜਤਾਲਾਂ ਅਤੇ ਅਹਿੰਸਕ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਦੇਖੇ, ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਇਹ ਸਮਾਂ ਉਸਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਰੂਪ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਦੇ ਉਸਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨੂੰ ਪੱਕਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ।
ਹਰਿਦੁਆਰ ਤੋਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਾਲਾ ਘਰ ਪਰਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਉਲੀਕਣ ਲਈ ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਮੀਟਿੰਗ ਕੀਤੀ। ਚੱਲ ਰਹੇ ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਖਾਦੀ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕਰਨ ਸਮੇਤ ਜਨਤਕ ਜਲੂਸ, ਹੜਤਾਲਾਂ ਅਤੇ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਢੰਗ ਅਪਣਾਏ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਾਰਸ਼ਲ ਲਾਅ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮਾਸਟਰ ਜੀ ਨੂੰ ਅਪ੍ਰੈਲ 1919 ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ 18 ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ। ਉਸ ਨੂੰ ਜਨਵਰੀ 1920 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਆਮ ਮੁਆਫ਼ੀ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਦਸੰਬਰ 1920 ਵਿਚ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨਾਗਪੁਰ ਸੈਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਾਲਾ ਵਿਖੇ ਪਹਿਲੀ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾਈ ਗਈ, ਜਿਸ ਦਾ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਮਾਸਟਰ ਨੰਦ ਲਾਲ ਬਣਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ ਮੈਂਬਰ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਵੀ ਬਣਿਆ। ਫਿਰ ਉਹ ਕਰੀਬ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵੀ ਰਿਹਾ। ਉਹ 1925 ਤੋਂ 1957 ਤੱਕ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਰਿਹਾ।
ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਵਿਰੋਧ, ਸਿਵਲ ਨਾਫੁਰਮਾਨੀ ਅੰਦੋਲਨ ਸਮੇਤ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਅਤੇ ਜਲੂਸਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਰਾਏ ਲਾਮਬੰਦ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਸਥਾਨਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਉਠਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਰਗਰਮ ਸੀ। 1930 ਵਿੱਚ ਸਿਵਲ ਨਾਫ਼ਰਮਾਨੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ " ਜਥੇ " (ਜਲੂਸ) ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਮਾਸਟਰ ਜੀ ਬੰਬਈ ਵਿਖੇ ਏ.ਆਈ.ਸੀ.ਸੀ. ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ 8 ਅਗਸਤ 1942 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆਉਣ 'ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਮੁਲਤਾਨ ਅਤੇ ਸਿਆਲਕੋਟ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ। ਰਿਹਾਈ ਤੋਂ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ ਜੁਲਾਈ 1945 ਵਿਚ ਦੁਬਾਰਾ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ।
1919 ਅਤੇ 1947 ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਮਾਸਟਰ ਨੰਦ ਲਾਲ ਨੇ ਲਾਹੌਰ, ਮੁਲਤਾਨ, ਸਿਆਲਕੋਟ, ਡੇਰਾ ਗਾਜ਼ੀ ਖਾਨ, ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ, ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 11 ਸਾਲ ਕੈਦ ਕੱਟੀ।
ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਲਈ ਚੋਣ ਸੋਧੋ
ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਾਸਟਰ ਜੀ, ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮੇਤ, ਸਤੰਬਰ 1947 ਵਿੱਚ, ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਾਲਾ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪਾਣੀਪਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।
ਮਾਸਟਰ ਜੀ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਪਾਣੀਪਤ ਅਜੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਘਰ ਹਨ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਇੱਕ " ਬਸਾਉ ਕਮੇਟੀ " ਬਣਾਈ ਗਈ, ਅਤੇ ਮਾਸਟਰ ਨੰਦ ਲਾਲ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।
ਕੁਝ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਦੋਸਤਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਅਤੇ ਸਮਰਥਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਾਸਟਰ ਨੰਦ ਲਾਲ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਲਈ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਰਾਖਵੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਲਈ ਅਰਜ਼ੀ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਸੂਬਾਈ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣੇ ਗਏ ਦੋ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਅਤੇ , ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1952 ਤੱਕ ਆਰਜ਼ੀ ਸੰਸਦ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਿਆ।
ਬਾਅਦ ਵਾਲ਼ਾ ਸਿਆਸੀ ਜੀਵਨ ਸੋਧੋ
ਉਹ 1951-52 ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ, ਜਨ ਸੰਘ ਦੇ ਉਮੀਦਵਾਰ, ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਦੇ ਉਪ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਡਾ. ਗੋਕੁਲ ਚੰਦ ਨਾਰੰਗ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਕਰਨਾਲ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਵਿਧਾਇਕ ਬਣਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਖਰਾਬ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਬੁਢਾਪੇ ਕਾਰਨ 1957 ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ, ਉਸਨੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਉਮੀਦਵਾਰ ਦੀ ਚੋਣ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਸੀਟ ਜਿੱਤੀ। 17 ਅਪ੍ਰੈਲ 1959 ਨੂੰ ਲਾਲ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।
ਸਰੋਤ ਸੋਧੋ
- Congress Hand-book by Indian National Congress. All India Congress Committee - 1946 - Page 10
- Debates: Official report by Punjab (India). Legislature. Legislative Assembly - 1960
- Unsung Torch Bearers: Punjab Congress Socialists in Freedom ...by K. L. Johar - 1991
- Parliament of India Who's who - 1950 - Page 76
- Devi Lal: A Critical Appraisal by Jugal Kishore Gupta - 1997- Page 93
- Young India by Mahatma Gandhi - 1930- Volume 12 - Page 296
- Indian Annual Register - Volume 1 -1939- Page 305
- Punjab Through the Ages -2007- Page 373
- Early Aryans to Swaraj by S.R. Bakshi, S.G - 2005- Page 385
- Dr. Satyapal, the hero of freedom movement in the Punjab by Shailja Goyal - 2004- Page 197
- Civil Disobedience Movement in the Punjab: 1930 - 34 - by D. R. Grover - 1987 Page 306
- Struggle for independence: Indian freedom fighters. Jawahar Lal Nehru by Shiri Ram Bakshi - 1992
- History Of Indian National Congress (1885–2002) by Deep Chand Bandhu - 2003- Page 114
- Evidence Taken Before the Disorders Inquiry Committee by India. Disorders Inquiry Committee - 1920