ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ
ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ (1730–1802) 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਜਰਨੈਲ ਸੀ। ਉਹ ਸਤਲੁਜ ਅਤੇ ਯਮੁਨਾ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਿਆ। ਉਹ ਸਿੰਘ ਕਰੋੜਾ ਮਿਸਲ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਕਨਫੈਡਰੇਸੀ ਦੌਰਾਨ ਮਿਸਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸੀ। ਸੰਨ 1765 ਵਿਚ ਸਿੰਘ ਮਿਸਲ ਦਾ ਆਗੂ ਬਣਿਆ।
ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ | |
|---|---|
| ਜਨਮ | 1730 ਝਬਾਲ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਤਰਨ ਤਾਰਨ |
| ਮੌਤ | 1802[1] ਹਰਿਆਣਾ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ |
| ਕਬਰ | ਪੰਜਾਬ |
| ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ | ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ |
| ਸਰਗਰਮੀ ਦੇ ਸਾਲ | 1765-1802 |
| ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ |
|
| ਬੱਚੇ | ਬਹਾਦੁਰ ਸਿੰਘ |
ਮੁਢਲਾ ਜੀਵਨ
ਸੋਧੋਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 1730 ਵਿੱਚ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਝਬਾਲ ਕਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਧਾਲੀਵਾਲ ਜੱਟ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕਰੋੜਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਿਸਲ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਸੰਭਾਲ ਲਈ।
ਫੌਜੀ ਕੈਰੀਅਰ
ਸੋਧੋਪਸ਼ਤੂਨ ਨੇਤਾ, ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ (ਅਬਦਾਲੀ) ਦੇ ਅਧੀਨ ਅਫਗਾਨ ਘੁਸਪੈਠ ਕਾਰਨ 18 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪੈਣ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ। ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਯੂਨਿਟ ਨੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁੱਰਾਨੀ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ਸੀ। ਕਰੋੜਸਿੰਘੀਆ ਮਿਸਲ ਨੇ ਅੰਬਾਲਾ, ਕਰਨਾਲ, ਥਾਨੇਸਰ ਅਤੇ ਹਿਸਾਰ ਜਿੱਤ ਲਏ। ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਦੋਆਬ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਆਪਣਾ ਹੈਡਕੁਆਰਟਰ ਬਣਾ ਲਿਆ।
1764 ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਰਹੰਦ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੁਰਾਨੀ ਫੌਜ ਕੋਲੋਂ ਜਿੱਤਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਰਨਾਲ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਵਧਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਛਲੌਦੀ ਸਮੇਤ ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਜੋ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਵਾਂ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੇਰਠ, ਸਰਰਨਪੁਰ, ਸ਼ਾਹਦਰਾ ਅਤੇ ਅਵਧ ਸਮੇਤ ਸਿਸ-ਸਤਲੁਜ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਖੇਤਰ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਉਸ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਾਬਿਤਾ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਗੁਲਾਮ ਕਾਦਰ ਖ਼ਾਨ ਸਮੇਤ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲੀ ਸੀ।[2]
ਗੰਗਾ ਦੁਆਬ ਵਿੱਚ
ਸੋਧੋਫਰਵਰੀ 1764 ਵਿੱਚ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ, ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ, ਸਰਦਾਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਗੈਬਾ ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ 30,000 ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਯਮੁਨਾ ਨਦੀ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਸਹਾਰਨਪੁਰ, ਸ਼ਾਮਲੀ, ਕੰਧਾ, ਅੰਬਲੀ, ਮੀਰਾਂਪੁਰ, ਦੇਵਬੰਦੀ, ਜਵਾਲਾਪੁਰ, ਚੰਦਰੌਸੀ, ਮੁਜ਼ਾਰਾਪੁਰ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਲਿਆ। , ਨਜੀਬਾਬਾਦ, ਖੁਰਜਾ, ਗੜ੍ਹਮੁਕਤੇਸ਼ਵਰ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਜੀਬ-ਉਦ-ਦੌਲਾ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਉਸ ਤੋਂ ਗਿਆਰਾਂ ਲੱਖ ਰੁਪਏ (₹1,100,000) ਦੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।
ਅਪ੍ਰੈਲ 1775 ਵਿਚ, ਸਿੰਘ ਦੋ ਹੋਰ ਸਰਦਾਰਾਂ, ਰਾਏ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਅਤੇ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਗੈਬਾ ਨਾਲ, ਨਜੀਬ-ਉਦ-ਦੌਲਾ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਜ਼ਬੀਤਾ ਖਾਨ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਾਸਨ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ਯਮੁਨਾ ਨਦੀ ਪਾਰ ਕਰ ਗਏ। ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ, ਜ਼ਬੀਤਾ ਖਾਨ ਨੇ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਰਕਮ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਤਾਜ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲੁੱਟਣ ਲਈ ਗੱਠਜੋੜ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ।
ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਆਯਾਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਮਾਲ 'ਤੇ ਟੈਕਸ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਬਜ਼ੀ ਮੰਡੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਆਕਟਰੋਏ ਪੋਸਟ (ਟੈਕਸੇਸ਼ਨ ਦਫ਼ਤਰ) ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਪੈਸਾ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ।
ਮਾਰਚ 1776 ਵਿਚ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਮੁਜ਼ੱਫਰਨਗਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹ ਆਲਮ ਦੂਜੇ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ।
ਘਨੌਰ ਦੀ ਲੜਾਈ
ਸੋਧੋ1778 ਵਿੱਚ, ਸ਼ਾਹ ਆਲਮ ਦੂਜੇ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲੇ ਵਿਚ ਲਗਭਗ 10,000 ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਭੇਜੀ। ਮੁਗ਼ਲ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਤਾਜ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਦੇ ਬੈਨਰ ਹੇਠ ਵਜ਼ੀਰ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨਜਫ਼ ਖ਼ਾਨ (ਨਵਾਬ ਮਜਾਦ-ਉਦ-ਦੌਲਾ) ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੁਗ਼ਲ ਫ਼ੌਜਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਪਟਿਆਲੇ ਨੇੜੇ ਘਨੌਰ ਵਿਖੇ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਮਿਲੀਆਂ। ਮੁਗ਼ਲ ਫ਼ੌਜ ਲੜਾਈ ਹਾਰ ਗਈ ਅਤੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਗਈ।
ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਲੜਾਈ
ਸੋਧੋਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ 11 ਮਾਰਚ 1783 ਨੂੰ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹਾ (ਦਿੱਲੀ) ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ।ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਜਥੇ ਵਿੱਚ ਜਥੇਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨਾਲ ਜਥੇਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਨਾਮੀ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਦਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।[3] ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਇਕੋ-ਇਕ ਸ਼ਰਤ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਯਾਦਗਾਰੀ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰ ਕੇ ਉੱਥੇ ਢੁਕਵੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਸੀ। ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵੱਲੋਂ ਇਹ ਸ਼ਰਤ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਈ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਮਨੋਰਥ, ਸਮੇਤ ਇਸ ਸੇਵਾ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਠਹਿਰਨ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਖਰਚੇ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵਾਸਤੇ ਲੋੜੀਂਦੀ ਧਨ ਰਾਸ਼ੀ ਉਪਲੱਭਧ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਚੁੰਗੀ ਵਜੋਂ ਉਗਰਾਹੇ ਹਰ ਰੁਪਏ ਵਿਚੋਂ ਛੇ ਆਨੇ ਦੇਣਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤਾ। ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹ ਆਲਮ ਦੂਜਾ ਨਾਲ ਹੋਏ ਸਮਝੌਤੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਾਕੀ ਜਥੇਦਾਰ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ ਪਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸਾਲ ਭਰ ਰਹਿ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਪਵਿੱਤਰ ਥਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਬਣਵਾਏ।ਇਵਜ਼ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ:
• ਸਿੱਖ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਬਿਨਾ ਦੇਰੀ ਪੰਜਾਬ ਵਾਪਸ ਜਾਵੇਗੀ।
• ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਚਾਰ ਹਜ਼ਾਰ ਸੈਨਿਕਾਂ ਸਮੇਤ ਦਿੱਲੀ ਠਹਿਰੇਗਾ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਟਿਕਾਣਾ ਸਬਜ਼ੀ ਮੰਡੀ ਵਿਚ ਰੱਖੇਗਾ।
• ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਜਿੰਨੀ ਜਲਦੀ ਹੋ ਸਕੇ, ਚਲੰਤ ਸਾਲ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਮੁਕੰਮਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ।[4]
ਚਾਰ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਦਲ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਰੁਕੇ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸੇਵਾ ਕਾਰਜ ਤੁਰੰਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੱਤ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕੀਤੀ। ਪਹਿਲਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਤੇਲੀਵਾੜਾ ਵਿਚ ਬਣਾਇਆ ਜਿੱਥੇ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਰਹਿੰਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਫਿਰ ਜੈਸਿੰਘਪੁਰਾ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਜੈਪੁਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਜੈ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬੰਗਲੇ, ਜਿੱਥੇ ਦਿੱਲੀ ਠਹਿਰ ਦੌਰਾਨ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਨਿਵਾਸ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਉਸਾਰਿਆ ਗਿਆ ਜੋ ਹੁਣ ਬੰਗਲਾ ਸਾਹਿਬ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਯਮਨਾ ਕਿਨਾਰੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ, ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਦੋ ਸਥਾਨ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ, ਇਕ ਕੋਤਵਾਲੀ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਰਕਾਬਗੰਜ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਵਣਜਾਰੇ ਦਾ ਘਰ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਦੇਹ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਚਰਨ ਛੋਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਮਜਨੂੰ ਦਾ ਟਿੱਲਾ ਅਤੇ ਮੋਤੀ ਬਾਗ਼ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਥਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਉਸਾਰੇ ਗਏ।[4]
ਮੌਤ
ਸੋਧੋਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ 1802 ਵਿੱਚ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਹੋਈ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]
ਯਾਦਗਾਰਾਂ
ਸੋਧੋ- ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬੰਗਲਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਬਾਬਾ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਸਿੱਖ ਹੈਰੀਟੇਜ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਹਰ ਸਾਲ ਕਰੀਬ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਦਰਸ਼ਕ ਦੇਖਣ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।[5][6]
- ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੇ ਨਗਰ ਹਰਿਆਨਾ ਵਿਚ ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਮਾਧ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਗਈ ਸੀ।[7]
ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ
ਸੋਧੋਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ
ਸੋਧੋਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ Louis E. Fenech; W. H. McLeod (11 June 2014). Historical Dictionary of Sikhism. Rowman & Littlefield Publishers. pp. 54–. ISBN 978-1-4422-3601-1.
- ↑ N. G. Rathod. The Great Maratha Mahadaji Scindia. pp. 31–32.
- ↑ ਹਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਗਹੀਰ, Tribune News. "ਮਹਾਨ ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ". Tribuneindia News Service. Archived from the original on 2022-11-09. Retrieved 2020-11-30.
- ↑ 4.0 4.1 ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ. "ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕੂਚ: 1783 ਅਤੇ 237 ਸਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਹੁਣ". Tribuneindia News Service. ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ. Retrieved 2020-11-30.
- ↑ Service, Tribune News. "ਸਾਲ 'ਚ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦੇਖਿਆ: ਜੀ.ਕੇ". Tribuneindia News Service. Archived from the original on 2020-12-14. Retrieved 2020-11-30.
- ↑ "ਬਾਬਾ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਸਿੱਖ ਹੈਰੀਟੇਜ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ | ESD | ਪੰਜਾਬੀ" (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). Archived from the original on 2020-11-27. Retrieved 2020-11-30.
- ↑ ਡਾ. ਕੰਵਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕੰਗ. "ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਮਾਧ". Tribuneindia News Service. ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ. Archived from the original on 2020-12-10. Retrieved 2020-11-30.