ਭਾਰਤ ਦੇ ਜੀਵ-ਮੰਡਲ ਭੰਡਾਰ
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 18 ਬਾਇਓਸਫੀਅਰ ਰਿਜ਼ਰਵ ਹਨ।[1] (ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ IUCN ਸ਼੍ਰੇਣੀ V ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਖੇਤਰਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ) ਇੱਕ ਆਮ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਜਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਸੈੰਕਚੂਰੀ ਨਾਲੋਂ ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ, ਅਤੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਜਾਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਜਾਂ ਰਿਜ਼ਰਵ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਬਫਰ ਜ਼ੋਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਆਰਥਿਕ ਵਰਤੋਂ। ਸੁਰੱਖਿਆ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਖੇਤਰ ਦੇ ਬਨਸਪਤੀ ਅਤੇ ਜੀਵ -ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹਨਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਸਣ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਢੰਗਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ 18 ਜੀਵ-ਮੰਡਲ ਭੰਡਾਰ ਹਨ
ਵਿਸ਼ਵ ਨੈੱਟਵਰਕ
ਸੋਧੋਯੂਨੈਸਕੋ ਮੈਨ ਅਤੇ ਬਾਇਓਸਫੇਅਰ (MAB) ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸੂਚੀ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਅਠਾਰਾਂ ਬਾਇਓਸਫੀਅਰ ਰਿਜ਼ਰਵ ਵਿੱਚੋਂ 12 ਬਾਇਓਸਫੀਅਰ ਰਿਜ਼ਰਵ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵ ਨੈੱਟਵਰਕ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹਨ।[1][2][3]
| # | ਨਾਮ | ਰਾਜ/ਯੂ.ਟੀ | ਸਾਲ |
|---|---|---|---|
| 1 | ਨੀਲਗਿਰੀ ਬਾਇਓਸਫੇਅਰ ਰਿਜ਼ਰਵ | ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ, ਕੇਰਲ ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਕ | 2000 |
| 2 | ਮੰਨਾਰ ਬਾਇਓਸਫੀਅਰ ਰਿਜ਼ਰਵ ਦੀ ਖਾੜੀ | ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ | 2001 |
| 3 | ਸੁੰਦਰਬਨ ਬਾਇਓਸਫੀਅਰ ਰਿਜ਼ਰਵ | ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ | 2001 |
| 4 | ਨੰਦਾ ਦੇਵੀ ਬਾਇਓਸਫੇਅਰ ਰਿਜ਼ਰਵ | ਉਤਰਾਖੰਡ | 2004 |
| 5 | ਨੋਕਰੇਕ ਬਾਇਓਸਫੀਅਰ ਰਿਜ਼ਰਵ | ਮੇਘਾਲਿਆ | 2009 |
| 6 | ਪਚਮੜੀ ਬਾਇਓਸਫੀਅਰ ਰਿਜ਼ਰਵ | ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ | 2009 |
| 7 | ਸਿਮਲੀਪਲ ਬਾਇਓਸਫੀਅਰ ਰਿਜ਼ਰਵ | ਉੜੀਸਾ | 2009 |
| 8 | ਮਹਾਨ ਨਿਕੋਬਾਰ ਬਾਇਓਸਫੀਅਰ ਰਿਜ਼ਰਵ | ਅੰਡੇਮਾਨ ਅਤੇ ਨਿਕੋਬਾਰ ਟਾਪੂ | 2013 |
| 9 | ਅਚਨਕਮਾਰ-ਅਮਰਕੰਟਕ ਜੀਵ-ਮੰਡਲ ਰਿਜ਼ਰਵ | ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ | 2012 [2] |
| 10 | ਅਗਸਥਿਆਮਲਾਈ ਬਾਇਓਸਫੇਅਰ ਰਿਜ਼ਰਵ | ਕੇਰਲ ਅਤੇ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ | 2016 [4] |
| 11 | ਖਾਂਗਚੇਂਦਜ਼ੋਂਗਾ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ | ਸਿੱਕਮ | 2018 [5] |
| 12 | ਪੰਨਾ ਬਾਇਓਸਫੀਅਰ ਰਿਜ਼ਰਵ | ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ | 2020 [6] |
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜੀਵ-ਮੰਡਲ ਦੇ ਭੰਡਾਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ
ਸੋਧੋ| Year | Name | Location | State | Type | Key fauna | Area (km2) | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | 1986 | Nilgiri Biosphere Reserve | Part of Waynad, Nagarhole, Bandipur and Mudumalai, Nilambur, Silent Valley | Tamil Nadu, Kerala and Karnataka | Western Ghats | Nilgiri tahr, tiger, lion-tailed macaque | 5520 |
| 2 | 1988 | Nanda Devi Biosphere Reserve | Parts of Chamoli District, Pithoragarh District & Bageshwar District | Uttarakhand | Western Himalayas | Snow leopard, Himalayan black bear | 5860 |
| 3 | 1989 | Gulf of Mannar | Indian part of Gulf of Mannar extending from Rameswaram island in the north to Kanyakumari in the south of Tamil Nadu and Sri Lanka | Tamil Nadu | Coasts | Dugong | 10500 |
| 4 | 1988 | Nokrek | In West Garo Hills | Meghalaya | Eastern hills | Red panda | 820.00 |
| 5 | 1989 | Sundarbans | Part of delta of Ganges and Brahmaputra river system | West Bengal | Gangetic Delta | Royal Bengal tiger | 9630 |
| 6 | 1989 | Manas | Part of Kokrajhar, Bongaigaon, Barpeta, Nalbari, Kamrup and Darrang Districts | Assam | Eastern Hills | Asiatic elephant, tiger, Assam roofed turtle, hispid hare, golden langur, pygmy hog | 2837 |
| 7 | 1994 | Simlipal | Part of Mayurbhanj district | Odisha | Deccan Peninsula | Gaur, royal Bengal tiger, Asian elephant | 4374 |
| 8 | 1998 | Dihang-Dibang | Part of Siang and Dibang Valley | Arunachal Pradesh | Eastern Himalaya | Mishmi takin, musk deer | 5112 |
| 9 | 1999 | Pachmarhi Biosphere Reserve | Parts of Betul District, Hoshangabad District and Chhindwara District | Madhya Pradesh | Semi-Arid | Giant squirrel, flying squirrel | 4981.72 |
| 10 | 2005 | Achanakmar-Amarkantak Biosphere Reserve | Part of Annupur, Dindori and Bilaspur districts | Madhya Pradesh, Chhattisgarh | Maikala Hills | Four-horned antelope, Indian wild dog, sarus crane, white-rumped vulture, sacred grove bush frog | 3835 |
| 11 | 2008 | Great Rann of Kutch | Part of Kutch, Morbi, Surendranagar and Patan districts; the largest biosphere reserve in India. | Gujarat | Desert | Indian wild ass | 12454 |
| 12 | 2009 | Cold Desert | Pin Valley National Park and surroundings; Chandratal and Sarchu & Kibber Wildlife Sanctuary | Himachal Pradesh | Western Himalayas | Snow leopard | 7770 |
| 13 | 2000 | Khangchendzonga National Park | Parts of Kangchenjunga | Sikkim | East Himalayas | Snow leopard, red panda | 2620 |
| 14 | 2001 | Agasthyamalai Biosphere Reserve | Neyyar, Peppara and Shenduruny Wildlife Sanctuary and their adjoining areas | Kerala, Tamil Nadu | Western Ghats | Nilgiri tahr, Asian elephant | 3500.08 |
| 15 | 1989 | Great Nicobar Biosphere Reserve | Southernmost of the Andaman and Nicobar Islands | Andaman and Nicobar Islands | Islands | Saltwater crocodile | 885 |
| 16 | 1997 | Dibru-Saikhowa | Part of Dibrugarh and Tinsukia districts | Assam | Eastern Hills | White-winged wood duck, water buffalo, black-breasted parrotbill, tiger, capped langur | 765 |
| 17 | 2010 | Seshachalam Hills | Seshachalam Hill Ranges covering parts of Chittoor and Kadapa districts | Andhra Pradesh | Eastern Hills | Slender loris | 4755.997[7] |
| 18 | 2011 | Panna | Part of Panna and Chhattarpur districts in Madhya Pradesh | Madhya Pradesh | Moist deciduous forest | Bengal tiger, Chinkara, Nilgai, Sambhar, and Sloth bear | 2998.98[8] |
ਕੁੰਜੀ ਜੀਵ
ਸੋਧੋ| ਨਾਮ | ਕੁੰਜੀ ਜੀਵ |
|---|---|
| ਨੀਲਗਿਰੀ ਬਾਇਓਸਫੇਅਰ ਰਿਜ਼ਰਵ | ਸ਼ੇਰ ਟੇਲਡ ਮਕਾਕ (EN), ਨੀਲਗਿਰੀ ਤਾਹਰ (EN), ਮਾਲਾਬਾਰ ਜਾਇੰਟ ਸਕਵਾਇਰਲ (LC), ਨੀਲਗਿਰੀ ਲੰਗੂਰ (VU) |
| ਨੰਦਾ ਦੇਵੀ | ਬਰਫ਼ ਦਾ ਚੀਤਾ (VU), ਕਸਤੂਰੀ ਹਿਰਨ (EN), ਭਰਲ ਜਾਂ ਬਲੂ ਸ਼ੀਪ (LC) |
| ਨੋਕਰੇਕ | ਰੈੱਡ ਪਾਂਡਾ (EN), Hoolock Gibbons (EN), Red Giant Flying Squirrel (LC) |
| ਮਹਾਨ ਨਿਕੋਬਾਰ | ਡੁਗੋਂਗ (VU), ਖਾਰੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਮਗਰਮੱਛ (LC) |
| ਮੰਨਾਰ ਦੀ ਖਾੜੀ | ਡੁਗੋਂਗ (VU), ਓਲੀਵ ਰਿਡਲੇ ਕੱਛੂ (VU) |
| ਮਾਨਸ | ਅਸਾਮ ਰੂਫ਼ਡ ਟਰਟਲ (EN), ਹਿਸਪਿਡ ਹਰੇ (EN), ਗੋਲਡਨ ਲੰਗੂਰ (EN), ਪਿਗਮੀ ਹੋਗ (EN), ਜੰਗਲੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮੱਝ (EN), ਬੰਗਾਲ ਫਲੋਰਿਕਨ (CR) |
| ਸੁੰਦਰਬਨ | ਰਾਇਲ ਬੰਗਾਲ ਟਾਈਗਰ (EN) |
| ਸਿਮਲੀਪਲ | ਰਾਇਲ ਬੰਗਾਲ ਟਾਈਗਰਜ਼, ਜੰਗਲੀ ਹਾਥੀ (EN), ਗੌਰਸ (VU - ਭਾਰਤੀ ਬਾਇਸਨ ), ਚੌਸਿੰਘਾ (VU) |
| ਡਿਬਰੁ—ਸੈਖੋਵਾ | ਬੰਗਾਲ ਟਾਈਗਰ, ਕਲਾਊਡਡ ਚੀਤਾ (VU), ਗੰਗੇਟਿਕ ਡਾਲਫਿਨ (EN) |
| ਦੇਹੰਗ-ਦਿਬਾਂਗ | ਟਾਕਿਨ (VU), ਲਾਲ ਪਾਂਡਾ (EN) |
| ਪਚਮੜੀ | ਟਾਈਗਰ, ਗੌਰ, ਇੰਡੀਅਨ ਜਾਇੰਟ ਫਲਾਇੰਗ ਸਕੁਇਰਲਜ਼ (LC) |
| ਖੰਗਚੰਦਜੋਗਾ | ਲਾਲ ਪਾਂਡਾ (EN), ਬਰਫ ਦਾ ਚੀਤਾ (VU), ਕਸਤੂਰੀ ਹਿਰਨ (EN), ਮਹਾਨ ਤਿੱਬਤੀ ਭੇਡ (ਅਰਗਾਲੀ - NT) |
| ਅਗਸ੍ਥ੍ਯਾਮਲਾਯ | ਨੀਲਗਿਰੀ ਤਾਹਰ (EN) |
| ਅਚਨਕਮਰ — ਅਮਰਕੰਟਕ | ਚਾਰ ਸਿੰਗਾਂ ਵਾਲਾ ਆਂਟੀਲੋਪ ( ਚੌਸਿੰਘਾ (VU)), ਭਾਰਤੀ ਜੰਗਲੀ ਕੁੱਤਾ (VU) |
| ਕੱਛ ਦਾ ਮਹਾਨ ਰਣ (ਕੱਛ ) | ਗ੍ਰੇਟ ਇੰਡੀਅਨ ਬਸਟਰਡ (CR), ਇੰਡੀਅਨ ਵਾਈਲਡ ਐਸ (NT) |
| ਠੰਡਾ ਮਾਰੂਥਲ | ਸਨੋ ਲੀਓਪਾਰਡ (VU), ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਆਈਬੇਕਸ (ਸਾਇਬੇਰੀਅਨ ਆਈਬੇਕਸ - LC ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) |
| ਸੇਸ਼ਾਚਲਮ ਪਹਾੜੀਆਂ | ਰੈੱਡ ਸੈਂਡਰਜ਼ (NT), ਗੋਲਡਨ ਗੀਕੋ (LC - ਤੀਰੁਮਾਲਾ ਪਹਾੜੀਆਂ ਲਈ ਸਥਾਨਕ) |
| ਪੰਨਾ | ਟਾਈਗਰ (EN), ਚਿਤਲ (LC), ਚਿੰਕਾਰਾ (LC), ਸਾਂਬਰ (VU) |
ਸੰਭਾਵੀ ਸਾਈਟਾਂ
ਸੋਧੋਜੰਗਲਾਤ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣੇ ਗਏ ਬਾਇਓਸਫੀਅਰ ਰਿਜ਼ਰਵ ਲਈ ਸੰਭਾਵਿਤ ਸਾਈਟਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ:[9]
- ਅਬੂਜਮਾਰਹ, ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ
- ਅੰਡੇਮਾਨ ਅਤੇ ਨਿਕੋਬਾਰ, ਉੱਤਰੀ ਟਾਪੂ
- ਚਿੰਤਪੱਲੀ, ਵਿਸ਼ਾਖਾਪਟਨਮ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼
- ਕਾਨਹਾ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼
- ਕੋਵਲਮ, ਕੇਰਲ
- ਲਕਸ਼ਦੀਪ ਟਾਪੂ, ਲਕਸ਼ਦੀਪ
- ਕੱਛ ਦਾ ਛੋਟਾ ਰਣ, ਗੁਜਰਾਤ
- ਫੌਂਗਪੁਈ (ਬਲੂ ਮਾਉਂਟੇਨ), ਮਿਜ਼ੋਰਮ
- ਨਾਮਦਾਫਾ, ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼
- ਸਿੰਘਭੂਮ, ਝਾਰਖੰਡ
- ਤਵਾਂਗ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਕਾਮੇਂਗ, ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼
- ਥਾਰ ਮਾਰੂਥਲ, ਰਾਜਸਥਾਨ
- ਤਾਡੋਬਾ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਅਤੇ ਸੰਜੇ ਗਾਂਧੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ
ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ
ਸੋਧੋ- ਬੋਧੀ ਰੁੱਖ
- ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਰਗਦ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ
- ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ
- ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਬਾਗ
- ਪਵਿੱਤਰ ਰੁੱਖ
- ਭਾਰਤ ਦੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਅਸਥਾਨ
ਹਵਾਲੇ
ਸੋਧੋ- ↑ 1.0 1.1 "Biosphere Reserves in India" (PDF). Ministry of Environment, Forest and Climate Change. 2019. Retrieved 5 February 2020. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid
<ref>tag; name "MOEF 2011" defined multiple times with different content - ↑ 2.0 2.1 "20 new Biosphere Reserves added to UNESCO's Man and the Biosphere (MAB) Programme". UNESCO. 11 July 2012. Retrieved 5 February 2020. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid
<ref>tag; name "UNESCO 2012" defined multiple times with different content - ↑ "Man and the Biosphere Programme". UNESCO. Retrieved 5 February 2020.
- ↑ "20 sites added to UNESCO's World Network of Biosphere Reserves". UNESCO. 19 March 2016. Retrieved 5 February 2020.
- ↑ Mohan, Vishwa (8 August 2018). "Kanchenjunga Biosphere Reserve gets entry into the UNESCO's global list". The Economic Times (India). Retrieved 5 February 2020.
- ↑ "Panna Biosphere Reserve, India". UNESCO (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 12 November 2020. Retrieved 28 January 2022.
- ↑ "Biosphere Reserves in India (as on Dec, 2014)". December 2014. Retrieved 23 December 2021.
- ↑ "Panna Tiger Reserve gets UNESCO's 'Biosphere Reserve' Status". Outlook India. 7 November 2020. Retrieved 23 December 2021.
- ↑ "Status of Biosphere reserves in India" (PDF). ENVIRO NEWS, Ministry of Environment and Forests. January–March 2008. p. 9. Archived from the original (PDF) on 20 January 2013. Retrieved 1 June 2013.
ਵਿਕੀਮੀਡੀਆ ਕਾਮਨਜ਼ ਉੱਤੇ
Biosphere reserves of India ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮੀਡੀਆ ਹੈ।
Biosphere reserves of India ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮੀਡੀਆ ਹੈ।
- Wildlife Institute of India webpage on India's Biosphere Reserves at Archive.is (archived 9 May 2004)
- United Nations List of National Parks and Protected Areas: India (1993) at the Library of Congress (archived 25 November 2001)
- Biosphere reserves of India
- Ministry of Environment and Forests