ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ

ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ (ਸਿੱਖ)

ਭਾਈ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ (1962 – 14 ਅਪ੍ਰੈਲ 1984) ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂ ਸੀ ਜੋ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅੰਗ ਰੱਖਿਅਕ, ਮੁੱਖ ਹਿੱਟਮੈਨ, ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਮੰਤਰੀ, ਅਤੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। [1]

ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸੋਢੀ
Born c. 1962

ਪਿੰਡ ਬੁਲੋਵਾਲ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ, ਭਾਰਤ
Died 14 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1984 (ਉਮਰ 21–22) ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਭਾਰਤ
Cause of death ਕਤਲ
Occupation(s) ਹਿਟਮੈਨ

ਮੁੱਖ ਬਾਡੀਗਾਰਡ

ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਮੰਤਰੀ

Years active 1981-1984
Employer ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ
Organization ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ
Height 6.2 ft (188 cm)

ਅਰੰਭ ਦਾ ਜੀਵਨ

ਸੋਧੋ

ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਦਾ ਜਨਮ 1962 ਵਿੱਚ ਬੁਲੋਵਾਲ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਖਾਲਸਾ ਬਣ ਗਿਆ। 10 ਉਮਰ, ਉਸਨੇ ਸਾਰਾ ਨਿਤਨੇਮ ਯਾਦ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਸੋਢੀ ਹਰੀਆਂ ਬੇਲਾ ਨਿਹੰਗ ਦਲ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਬਣ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਗੱਤਕਾ ਸਿੱਖਿਆ, ਪਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਛੱਡ ਕੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੰਥਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗੀ। [2] [3] 1973 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚਾਚੇ ਕੋਲੋਂ ਬੁਲੇਟ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਮਿਲਿਆ।ਸੋਢੀ ਪੂਰੀ ਤਨਦੇਹੀ ਨਾਲ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਚਲਾਵੇਗਾ। [1]

ਸੋਢੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ:

  • ਬਿਨਾਂ ਹੱਥਾਂ ਦੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਚਲਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।
  • ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਸਵਾਰ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਹੋ ਗਏ।
  • ਚੱਲਦੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ।
  • ਮੋਟਰਸਾਇਕਲ ਮੋੜਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ।
  • ਉਸ ਦਾ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਛਾਲ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
  • ਚੱਲਦੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਕੱਪੜੇ ਟੰਗੇ।
  • ਤੇਜ਼ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਆਵਾਜਾਈ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣਾ।
  • ਰੇਲ ਪਟੜੀਆਂ 'ਤੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਦੀ ਸਵਾਰੀ.
 
ਉਹੀ ਮਾਡਲ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਜੋ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਸੀ

ਉਸ ਦੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਉਸ ਕੋਲ ਕੀਰਤਨ ਦੀ ਟੇਪ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਸੋਢੀ ਕਿਉਂ ਕਹਿਣਗੇ, “ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕਦੋਂ ਮੌਤ ਆਵੇਗੀ। ਮੈਂ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਮੌਤ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਜੇ ਮੈਂ ਮਾਰਿਆ ਜਾਵਾਂ ਤਾਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਮੇਰੇ ਕੰਨ ਕੀਰਤਨ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਣਗੇ, ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਨਹੀਂ।" [4]

ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅਦ

ਸੋਧੋ

ਇੱਕ ਦਿਨ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਮੰਡੀ ਵਿੱਚ ਖੜੇ ਹੋ ਕੇ ਮੂੰਗਫਲੀ ਖਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਚੋਲਾ ਪਹਿਨਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਨੀਲੀ ਟਕਸਾਲੀ ਦਸਤਾਰ ਸੀ। ਦੋ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘ ਕਿਸੇ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਦਿਸ਼ਾ ਪੁੱਛਣ ਲਈ ਰੁਕ ਗਏ। ਤਿੰਨਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਮਿਲਦੇ ਹੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ "ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖਾਲਸਾ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਹਿ" ਨਾਲ ਨਮਸਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ 15 ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜਥਾ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ, ਜੋ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘਾਂ ਬਾਰੇ ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾ ਰਹੇ ਸਨ। [3] [5]

ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਟਕਸਾਲੀ ਚੋਲਾ ਅਤੇ ਨਿਹੰਗਾਂ ਦੇ ਬਾਣੇ ਬਾਰੇ ਚੁਟਕਲੇ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਹਰ ਚੁਟਕਲੇ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਹੱਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਹ ਚੁਟਕਲੇ ਸੁਣੇ ਅਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। [3] [5]

ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਿਸਨੇ ਹੁਣੇ ਇੱਕ ਰੇਕ ਖਰੀਦਿਆ ਸੀ, ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਸਾਨ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, "ਭਾਈ, ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਰੇਕ ਦਿਖਾਓ, ਤੁਸੀਂ ਇਸਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਵਿੱਚ ਖਰੀਦਿਆ ਸੀ?" ਕਿਸਾਨ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, "ਸਿੰਘ, ਮੈਂ ਇਹ 12 ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਖਰੀਦਿਆ ਹੈ, ਇਸਦੀ ਗਾਰੰਟੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਟੁੱਟੇਗਾ।" ਫਿਰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਠੀਕ ਹੈ ਭਾਈ, ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਰੈਕ ਕਿੰਨਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਹੈ।” ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਕੋਲ ਰੈਕ ਲੈ ਕੇ ਪਹੁੰਚੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਚੁਟਕਲਿਆਂ 'ਤੇ ਹੱਸ ਰਹੇ ਸਨ। [3] [5]

ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਰੈਕ ਸੀ ਅਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਓਏ ਮੂਰਖ, ਇੱਥੇ ਆ ਜਾਓ, ਤੁਹਾਡਾ ਜਵਾਈ ਇੱਥੇ ਹੈ, ਕੌਣ ਆਪਣੀ ਧੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਆਪਣੀਆਂ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣ ਦਿਓ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਸਿੰਘ ਹਾਂ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਪੀਲੇ ਹੋ ਗਏ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬਾਬਾ ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੇਰਾਂ ਬੇਲਾ ਵਿਖੇ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਗਤਕਾ ਸਿੱਖ ਲਿਆ ਸੀ। [3] [5]

ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਰੈਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਵੀ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਰੈਕ ਨੂੰ ਝੁਲਾਉਂਦੇ ਸਨ, ਦੋ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਟੁੱਟੇ ਮੋਢਿਆਂ ਅਤੇ ਬਾਹਾਂ ਨਾਲ ਫਰਸ਼ 'ਤੇ ਮਾਰਦੇ ਸਨ। 3-4 ਮਿੰਟਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ 15 ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਦ ਨਾਲ ਰੋਂਦੇ ਹੋਏ ਫਰਸ਼ 'ਤੇ ਲੇਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਚਿੱਟੇ ਕੱਪੜੇ ਖੂਨ ਦੇ ਰੰਗ ਨਾਲ ਗੁਲਾਬੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। [3] [5]

ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ, "ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਬੁਲਾਓ, ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਬੁਲਾਓ।" ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਦਰਦ ਨਾਲ ਫਰਸ਼ 'ਤੇ ਪਏ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵੀ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਖੜਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਕਿਸਾਨ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਖਰੀਦੇ ਰੇਕ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਿਆ, ਪਰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜਲਦੀ ਨਾਲ ਕਿਸਾਨ ਕੋਲ ਗਏ ਅਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, “ਭਾਈ, ਇਹ ਰੇਕ ਬੇਸ਼ੱਕ ਵਧੀਆ ਹੈ, ਇਹ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਉਪਭੋਗਤਾ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਇਸਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਦੇਣ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦ। ” [3] [5]

ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ਖਮਾਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਬਿਆਨ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਜਗਦੀਸ਼ ਰਾਣਾ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ, “ਇਹ ਕਮਜ਼ੋਰ ਜੋ ਇੱਕ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਾਰਿਆ ਸੀ, ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਲਈ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ।”[3] [5]

ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਥਾਣੇਦਾਰ ਜਗਦੀਸ਼ ਰਾਣਾ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਦੀ ਖਬਰ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮਹਿਤਾ ਚੌਂਕ ਵਿਖੇ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਥਾਣੇਦਾਰ ਜਗਦੀਸ਼ ਰਾਣਾ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ 'ਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ 'ਤੇ 324-25-26 ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਪਰ ਸਥਾਨਕ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਆਗੂ ਕੁਲਤਾਰਾ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣਗੇ ਕਿ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਸਿੱਖ ਕਦੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਤੇ ਫੇਰ ਹਮਲਾ ਕਰਨਗੇ।[3] [5]

ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਦਾ ਟੈਲੀਫੋਨ ਵੱਜਿਆ, ਜਗਦੀਸ਼ ਰਾਣਾ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਹੈਲੋ, ਇਹ ਕੌਣ ਹੈ?" ਇੱਕ ਬੰਦੇ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, "ਮੈਂ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦਾ ਜਥੇਦਾਰ, ਚੌਂਕ ਮਹਿਤਾ ਤੋਂ ਜਥੇਦਾਰ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਹਾਂ।" ਜਗਦੀਸ਼ ਰਾਣਾ ਦਾ ਲਹਿਜ਼ਾ ਬਦਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ, “ਬਾਬਾ ਜੀ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖਾਲਸਾ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਹਿ।” ਸੰਤ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਹਿ, ਗੁਰਮੁਖਾ।" ਅਤੇ ਜਗਦੀਸ਼ ਰਾਣਾ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਹਾਂ ਬਾਬਾ ਜੀ, ਕੀ ਹੁਕਮ ਹੈ?" ਸੰਤ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਇੱਕ ਸ਼ੇਰ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਰਿਹਾਅ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਗੰਭੀਰ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣੇ ਪੈਣਗੇ।[3] [5]

ਇਸ ਸਮੇਂ ਥਾਣੇਦਾਰ ਦਾ ਰੰਗ ਪੀਲਾ ਸੀ, ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਕਾਲ ਸੰਤ ਜੀ ਦਾ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸੰਤ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਜਾਂ ਹੋਰ।" ਥਾਣੇਦਾਰ ਦਾ ਟੈਲੀਫੋਨ ਮੇਜ਼ 'ਤੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਤੁਰੰਤ ਆਪਣੇ ਕਾਂਸਟੇਬਲ ਨੂੰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਛੱਤ 'ਤੇ ਲੈ ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਥਾਣੇਦਾਰ ਵੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉੱਪਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਚੌਂਕ ਮਹਿਤਾ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਥਾਣੇ ਦੀ ਛੱਤ ਤੋਂ ਛਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨੱਕ ਹੇਠ ਚੌਂਕ ਮਹਿਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਬਣਾਇਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਥਾਣੇ ਵਿਚ ਸਭ ਕੁਝ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿਚੋਂ ਫਰਾਰ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।[3] [5]

ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ

ਸੋਧੋ
 
ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ

ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਿਹਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੋਢੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਿਲੇ ਸਨ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਸੋਢੀ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਤਾਰੀਫ ਕੀਤੀ। [3] ਸੋਢੀ ਛੇਤੀ ਹੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋ ਗਿਆ, ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਮੁੱਖ ਅੰਗ ਰੱਖਿਅਕ ਬਣ ਗਿਆ। [6] ਸਕੂਟਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਤੱਕ ਕੁਝ ਵੀ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਕਾਰਨ ਸੋਢੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਮੰਤਰੀ ਵੀ ਬਣਿਆ। [7] ਸੋਢੀ ਨੂੰ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਅਤੇ ਸੱਜੀ ਬਾਂਹ ਕਿਹਾ ਸੀ। [8] ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੁਆਰਾ ਹਥਿਆਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਲਈ ਸੋਢੀ ਦੀ ਕਦਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਵਾਲਾ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਸਿੱਖ ਸੀ ਜੋ ਆਰ.ਪੀ.ਜੀ. ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। [8] ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੁਆਰਾ ਉੱਤਮਤਾ ਨਾਲ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਉਸਦੀ ਯੋਗਤਾ ਲਈ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। [9]

ਇਸ ਸਮੇਂ ਸੋਢੀ ਨੇ 3 ਮਹੀਨੇ ਸਿਮਰਨ ਵਿਚਭੋਜਨ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਨੀਂਦ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੀ ਸਮਾਧੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਏ ਤਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਚਿੰਤਾ ਹੋਈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਚਲਦਾ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਪੂਰੇ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਨਾ ਖਾਧਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸੁੱਤਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਜ਼ਰੂਰ ਮਰ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਿਉਣ ਲਈ ਕੇਵਲ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਠੀਕ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਪਰ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਕੋਲ ਲੈ ਗਏ ਤਾਂ ਜੋ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ਕਿ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਹੈ? ਭਾਈ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਚੜ੍ਹਦੀਕਲਾ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਫਿਰ ਭਾਈ ਦਾ ਡਾਕਟਰੀ ਮੁਆਇਨਾ ਕੀਤਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸਦੇ ਹੱਥਾਂ ਆਦਿ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ, ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਟੈਥੋਸਕੋਪ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਰੀਰ 'ਤੇ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਅਜਿਹਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰ ਆਮ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸਨੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਗੂੰਜ ਸੁਣੀ ਜੋ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਨਿਕਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਉਸਦੇ ਸਟੈਥੋਸਕੋਪ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਗੜਬੜ ਹੈ ਇਸਲਈ ਉਸਨੇ ਜਾ ਕੇ ਇੱਕ ਸਪੇਅਰ ਲਿਆਇਆ। ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਛਾਤੀ ਨੂੰ ਸੁਣਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਉਹੀ ਗੱਲ ਸੁਣੀ। ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਗੜਬੜ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਨੂੰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਛਾਤੀ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਨ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ। ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਵੀ ਇਹੀ ਗੱਲ ਸੁਣੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਨੇ ਫਿਰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਰ ਵੀ ਸੁਣੀ ਅਤੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਇਹੀ ਗੱਲ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਡਾਕਟਰ ਦੋਵੇਂ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਏ ਅਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਖਾਸ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹਰ ਥਾਂ ਸੁਣਿਆ ਜੋ ਸੁਣਿਆ ਉਹ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਮ ਸੀ। [10]

ਖਾੜਕੂਵਾਦ

ਸੋਧੋ

ਭਾਈ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਨੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਠੁਕਰਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। [11]

ਸੋਢੀ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਬੇਕਸੂਰ 'ਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਈ। [4]

ਤਸਕਰੀ

ਸੋਧੋ

ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਭਾਈ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨੇਪਾਲ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਅਠਾਰਾਂ ਪਿਸਤੌਲ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਗੋਲੀਆਂ ਖਰੀਦੀਆਂ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਫਿਰ ਤੋਪਖਾਨੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਗਏ। [12]

ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ

ਸੋਧੋ

ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਪਿਸਤੌਲ ਬਰਾਮਦ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਸਕਰੀ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਜੱਜ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਦੋਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਦੇਣ। ਦੋਵਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮਾਨਤ ਉਦੋਂ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਭਾਈ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਹਰੇਕ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜ਼ਮਾਨਤ ਲਈ 50,000 ਰੁਪਏ (2023 ਵਿੱਚ 1 ਮਿਲੀਅਨ ਰੁਪਏ ਦੇ ਬਰਾਬਰ। 2023 ਵਿੱਚ US $12,500 ਦੇ ਬਰਾਬਰ) ਅਦਾ ਕੀਤੇ। [12] [13]

ਰੇਲਵੇ

ਸੋਧੋ

28 ਸਤੰਬਰ 1981 ਨੂੰ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੇ ਨਸਰਾਲਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮਚੁਰਾਸੀ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰੇਲਵੇ ਟਰੈਕ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। [12] [14] [15] [13]

ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ

ਸੋਧੋ

ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਭਾਈ ਚਰਨ ਸਿੰਘ 'ਤੇ ਨਸਰਾਲਾ ਦੀ ਰੇਲ ਪਟੜੀ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ, ਦੁਰਘਟਨਾ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਹੇਠ ਕੇਸ ਦਰਜ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ 28 ਸਤੰਬਰ 1981 ਨੂੰ ਹਰਿਆਣਾ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੇ ਐਸ.ਐਸ.ਪੀ ਨੇ ਸਿੰਘਾਂ 'ਤੇ ਅੰਨ੍ਹਾ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਉਲਟਾ ਲਟਕਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀਆਂ ਹਥੇਲੀਆਂ 'ਤੇ ਗਰਮ ਮੋਮ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਐਸ.ਐਸ.ਪੀ ਅਵਤਾਰ ਅਟਵਾਲ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਮੰਨਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਹਥਿਆਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨੇਪਾਲ ਤੋਂ ਖਰੀਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਸਨ। ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੇ ਐਸਐਸਪੀ ਦੁਆਰਾ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।[12] [14] [15] [13]

ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਕੁਝ ਕੈਦੀਆਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਦੋਵੇਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਜਲੰਧਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੀਆਂ ਅਦਾਲਤਾਂ ਨੇ ਪਿੰਡ ਹਰੀਪੁਰ ਦੇ ਇੱਕ ਗੁਰਸਿੱਖ ਵੱਲੋਂ 15,000 ਰੁਪਏ ਅਦਾ ਕਰਕੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮਾਨਤ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਸਤੰਬਰ 1982 ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਿਆ। ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਧੌਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਲਾਮੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਦੀ ਲਹਿਰ ਜ਼ੋਰਾਂ ’ਤੇ ਸੀ, ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਭਾਈ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ ਕੇਸ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸੋਨੀਪਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸੁਣਵਾਈ ਦੀਆਂ ਤਰੀਕਾਂ ਤੋਂ ਖੁੰਝ ਗਏ। ਸੋਨੀਪਤ ਦੀਆਂ ਅਦਾਲਤਾਂ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਲਈ ਵਾਰੰਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਪੁਲਿਸ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਪੁਲਿਸ ਕੋਲ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਵਰਣਨ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਟਕਸਾਲੀ ਬਾਣਾ ਪਹਿਨਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਟੀ-ਸ਼ਰਟ, ਜੀਨਸ ਪਹਿਨ ਕੇ ਅਤੇ ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ ਦਾੜ੍ਹੀ ਨਾਲ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਭਾਈ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਵਰਦੀ ਪਹਿਨਦੇ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਚੌਕੀਆਂ 'ਤੇ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਸਲਾਮੀ ਦਿੰਦੇ। [12] [14] [15] [13]

ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸਟਾਰ ਰੇਸ਼ਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਤਲ

ਸੋਧੋ

27 ਅਕਤੂਬਰ 1982 ਨੂੰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਅਤੇ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰੇਸ਼ਮ ਸਿੰਘ (ਰੋਸ਼ਨ ਸਿਤਾਰਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਰੇਸ਼ਮ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਸੰਤ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੁਖੀ ਸੀ ਅਤੇ 7 ਸੰਤ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸਿਤਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ 1 ਸੀ ਜੋ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦਾ ਸੰਤ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸੰਸਕਰਣ ਸੀ। 1978 ਦੇ ਸਿੱਖ-ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਟਕਰਾਅ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 13 ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 150 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ, [16] ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਨੂੰ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਨੇ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣ ਗਿਆ। [17] [18] [19]


27 ਅਕਤੂਬਰ 1982 ਨੂੰ ਰੋਸ਼ਨ ਸਿਤਾਰਾ ਪਿੰਡ ਨੰਗਲ ਖਾਨਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਘਰ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਵਰਦੀ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਨੌਜਵਾਨ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਆਏ। ਰੋਸ਼ਨ ਸਿਤਾਰਾ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਹ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਪੁਲਿਸ ਹੈ, ਉਸਨੇ ਤਿੰਨ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਨਮਸਕਾਰ ਕੀਤਾ, “ਧੰਨ ਨਿਰੰਕਾਰ, ਧੰਨ ਨਿਰੰਕਾਰ। ਆ ਬੈਠੋ।” [5] [3] [19] [20]

ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਬੈਠੇ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਅਸੀਂ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਤੋਂ ਆਏ ਹਾਂ। ਸਾਡੀ ਡਿਊਟੀ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸੋ।" ਰੌਸ਼ਨ ਸਿਤਾਰਾ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਕੋਈ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਬੁਰੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦਾ। ਆਓ ਬੈਠ ਕੇ ਚਾਹ ਪੀਓ।” [5] [3] [19] [20]

ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ, ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਦਾ ਸਵਿੱਚ ਆਫ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਥਾਣੇਦਾਰ ਦੀ ਵਰਦੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਸਟੇਨਗਨ ਲਟਕਾਈ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਘਰ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ, ਜਿਸ ਨੇ ਵਾਲ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਰੌਸ਼ਨ ਸਿਤਾਰਾ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ, "ਸਰ, ਤੁਸੀਂ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਹਿੱਟ ਲਿਸਟ 'ਤੇ ਹੋ, ਘਰੋਂ ਬਹੁਤਾ ਬਾਹਰ ਨਾ ਨਿਕਲੋ।" [5] [3] [19] [20]

ਰੌਸ਼ਨ ਸਿਤਾਰਾ ਨੇ ਸ਼ੇਖੀ ਮਾਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, “ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਇਹ ਸਿੱਖ ਡਰਪੋਕ ਹਨ, ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਪਿਆਰੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਗੁਰਬਚਨ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਗੁਰਬਚਨ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਉਹੀ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ ਜੋ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਰੇਲਵੇ ਕਲੋਨੀ ਵਿੱਚ 13 ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦਿਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਗੁਰਬਚਨ ਨੇ ਇੱਕ ਵੀ ਗੋਲੀ ਨਹੀਂ ਚਲਾਈ। ਇਹ ਅਸੀਂ ਸੱਤ ਸਟਾਰ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਸਾਡੀਆਂ ਸੱਤ ਤੋਪਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦਿਨ ਇੱਕ ਵੀ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਖਸ਼ਿਆ। ਸਾਨੂੰ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਉਥੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿਖਾ ਦਿੱਤਾ ਹੁੰਦਾ। [5] [3] [19] [20]

ਫਿਰ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਕੋਲ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, “ਉੱਥੇ ਰੁਕ ਜਾ, ਦੁਸ਼ਟ ਆਦਮੀ। ਤੁਸੀਂ ਸੰਤ ਜੀ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦ ਬੋਲਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਾ ਕਰੋ। ਫਿਰ ਵਾਲ ਕੱਟਣ ਵਾਲੇ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਰੋਸ਼ਨ ਸਿਤਾਰਾ ਦੀ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਸਟੇਨਗਨ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ। ਅਸੀਂ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸਿੰਘ ਹਾਂ। [5] [3] [19] [20]

ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਇੱਕ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ. ਤਾਂ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਇਹਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਨਰਕ ਵਿੱਚ ਭੇਜ ਦਿਓ।"

ਸਟੇਨਗਨ ਵਾਲੇ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾ ਕੇ ਰੋਸ਼ਨ ਸਿਤਾਰਾ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਿੰਨੇ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਫਰਾਰ ਹੋ ਗਏ। [5] [3] [19] [20]

ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸੱਤਵਾਂ ਤਾਰਾ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਵਰਦੀ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਭਾਈ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਸੁੱਖਾ ਕੱਕੜ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤਾ।

ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਰਾਇਲ ਐਨਫੀਲਡ ਦਾ ਰੌਲਾ ਸੁਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਭੱਜ ਗਏ ਸਨ। ਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਾਲ ਸਿੰਘ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾ ਰਹੇ ਸਨ। [5] [3] [19] [20]

ਹੋਮ ਗਾਰਡਜ਼ ਦੇ ਅਸਲੇ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣਾ

ਸੋਧੋ

4 ਅਪ੍ਰੈਲ 1983 ਨੂੰ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਰਸਤਾ ਰੋਕੋ ਮੋਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਨੇੜੇ ਕੁੱਪ ਕਲਾਂ ਵਿਖੇ, ਜਿੱਥੇ ਰੋਸ ਰੋਕੋ ਮੋਰਚਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਸਨ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਅਤੇ ਅਰਧ ਸੈਨਿਕ ਬਲਾਂ ਨੇ "ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਭੜਕਾਹਟ" ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 24 ਜਾਂ 26 ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਅਤੇ ਟਰੈਕਟਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। [5] [21] ਲਗਭਗ 1,000 ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ [22] ਅਤੇ ਲਗਭਗ 500 ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਵੀ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ। [23] ਰਸਤਾ ਰੋਕੋ ਮੋਰਚੇ ਦੇ 10 ਦਿਨ ਬਾਅਦ, ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਮ ਗਾਰਡਜ਼ ਅਸਲਾ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਲੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। [24] ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਲੁੱਟਿਆ ਸੀ। [25] ਸੋਢੀ ਨੇ 28 .303 ਸਰਵਿਸ ਰਾਈਫਲਾਂ, 14 ਸਟੈਨਗਨ ਅਤੇ 360 ਗੋਲਾ ਬਾਰੂਦ ਜ਼ਬਤ ਕੀਤਾ। [22]

ਏ.ਐਸ.ਆਈ. ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਕਰਿਆਂਵਾਲਾ ਦਾ ਕਤਲ

ਸੋਧੋ

30 ਮਈ 1983 ਨੂੰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਨੇ ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਏ.ਐਸ.ਆਈ. ( ਸਹਾਇਕ ਸਬ-ਇੰਸਪੈਕਟਰ ) ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਕਰਿਆਂਵਾਲਾ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਲੋਧੀ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਅਸਤ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਗਸ਼ਤ ਦੌਰਾਨ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਭਗਵਾਨ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਗੰਨਮੈਨਾਂ, ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਕਾਂਸਟੇਬਲ ਸਮੇਤ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੋਢੀ ਅਤੇ ਨਾਗੋਕੇ ਨੇ ਮਾਰੇ ਗਏ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਫੜ ਲਈਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਸਟੇਨਗਨ ਅਤੇ ਰਿਵਾਲਵਰ ਸਨ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਭਗਵਾਨ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਵਿਚ ਮੋਹਰੀ ਅਫਸਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੋਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਸੀ। [26] [27] [28] [3] [29] [30]

ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਆਗੂ ਕੁਲਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਤਲ

ਸੋਧੋ

ਨਕਲੀ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੰਡਲ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਿਆਰੇ-ਸਿਤਾਰੇ ਜੁਝਾਰੂ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੇ ਨਰਕਧਾਮ ਦੀ ਗੱਡੀ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਪਰ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਣਾ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੇ ਤੇ ਸਮਝੋ ਮੌਤ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਕੂਕ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਜੁਝਾਰੂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਵੀ ਸਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਕਵਨ ਬੰਨੁ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਕੁਲਤਾਰ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ ਸੰਤ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੰਡਲ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੀ ਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੰਡਲ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪ੍ਚਾਰ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਜਾਰੀ ਰੱਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜੁਝਾਰੂ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀ ਵੀ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਉੱਤੇ ਅੱਖ ਸੀ। ਕੁਲਤਾਰਾ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ ਬੁੱਲੋਵਾਲ ਦੇ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਡੀ-ਲਕਸ ਟੇਲਰ (ਦਰਜ਼ੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ। ਤੇ ਮੁੜਾ ਡਾਹੀ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੰਡਲ ਦੀ ਚੰਗੀ ਸੇਵਕੀ ਸੀ ਤੇ ਆਨੇ-ਬਹਾਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ | ਨਫ਼ਰਤ ਤੇ ਜ਼ਹਿਰ ਉਗਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਕੁਲਤਾਰਾ ਆਪਣੇ ਸੇਵਕਾਂ ਨੂੰ ਹਦਾਇਤਾਂ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕੋਟਲੀ ਬਾਵਾ ਦਾਸ ਵਾਲੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਦੀ ਪੈੜ ਕੱਢੋ। ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰੀਏ, ਜਦੋਂ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦਾ ਦੇਖੋ, ਪੁਲਿਸ ਕਪਤਾਨ ਬੂਆ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਤਲਾਹ ਦਿਉ। ਉਹ ਆਪਣਾ ਖ਼ਾਸ ਬੰਦਾ ਹੈ। ਇਤਲਾਹ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਇਨਾਮ ਵੀ ਮਿਲੇਗਾ, ਨਾਂ ਗੁਪਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਸੰਤ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਮੰਗਿਆ ਇਨਾਮ ਦਿਵਾਵਾਂਗਾ।[3][20]

21 ਜੁਲਾਈ, 1983 ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ, ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਵੇਲਾ ਸੀ। ਜੀਨ ਤੇ ਟੀ-ਸ਼ਰਟ ਪਹਿਨੀ ਇਕ ਸਿੱਖ ਗੱਭਰੂ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਬੁੱਲੋਵਾਲ ਦੇ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਗੇੜੇ ਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਤੇਜ਼ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਲੰਘਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਲੋਕ ਵੇਖ ਕੇ ਰਾਹ ਛੱਡੀ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਦੋ ਨੌਜਵਾਨ ਪੱਲੀਆਂ ਕੱਛਾਂ ਵਿਚ ਮਾਰੀ ਪੈਦਲ ਤੁਰਦੇ ਹੋਏ ਡੀ-ਲਕਸ ਟੇਲਰ ਦੀ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਗਰਮੀ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ, ਬਿਜਲੀ ਬੰਦ ਸੀ ਤੇ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਬਾਹਰ ਮੂੜ੍ਹੇ ਉੱਤੇ ਬੈਠਾ ਕੁਲਤਾਰਾ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਪੱਖੀ ਝੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਖਜੂਰ ਦੀ ਪੱਖੀ ਨਾਲ ਕਦੀ ਕਦੀ ਪਿੱਠ ਖੁਰਕਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਪੱਲੀ ਕੱਛ ਵਿਚ ਮਾਰੀ ਦੋ (ਜੱਟਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ) ਜਵਾਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਨੇ ਗੱਲ ਤੋਰੀ, ‘ਇਹ ਜਿਹੜਾ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਇਤਨਾ ਤੇਜ਼ ਚਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਦੇ ਕੇ ਮਾਰੂ। ਦੂਜਾ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਈ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਾ ਹੋਣਾ ਏ। ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਇਸ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਦੀ ਲੰਘਿਆ। ਕੁਲਤਾਰੇ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਨੇ ਮੂੜ੍ਹੇ 'ਤੇ ਬੈਠੇ ਨੇ ਧੌਣ ਮੋੜ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਤੇ ਕਿਹਾ, “ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਾ ਤੇ ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ।”[3][20]

ਪਹਿਲੇ ਜੱਟ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਪਤੰਦਰ ਸੋਢੀ ਨਾ ਹੋਵੇ”।ਸੋਚੀ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਕੁਲਤਾਰੇ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਦੇ ਕੰਨ ਖੜੇ ਹੋ ਗਏ, ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੰਡਲ ਦੇ ਸੱਤਵੇਂ ਸਿਤਾਰੇ ਰੌਸ਼ਨ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਘਟਨਾ ਯਾਦ ਆ ਗਈ ਕਿ ਇਹ ਅੱਤਵਾਦੀ ਸੋਢੀ ਕੋਟਲੀ ਵਾਲਾ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਆ ਉਹ ਭੇਸ ਬਦਲਣ ਵਿਚ ਬੜਾ ਮਾਹਿਰ ਹੈ ਤੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਗੱਡੀ ਦੀ ਲਾਈਨ ਉੱਤੇ ਚਲਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਡਰ ਗਿਆ, ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਵਿਚ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ਚਲ ਮਨਾ ਖਿਸਕ ਚੱਲ, ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਆਹੜਾ ਲਾਉਣੋਂ ਤੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਟਦਾ, ਤੇ ਸੋਢੀ ਵੀ ਤੇਰੇ 'ਤੇ ਲੱਗਦਾ।' ਕੁਲਤਾਰਾ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਮੂੜੇ ਤੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਤੁਰਨ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਪੱਲੀ ਵਾਲੇ ਜੱਟ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ੋ, ਕਿਧਰ ਨੂੰ ?”[3][20]

ਭਾਈ, ਘਰ ਨੂੰ ਚੱਲਦੇ ਹਾਂ।” ਦੂਜੇ ਜੱਟ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ੋ, ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰੀ ਜਾਵੋ। ਸੋਢੀ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇਣ ਆਇਆ ਹੈ।”[3][20]

ਕੁਝ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਲੈ ਕੇ ਖੜਾ ਸੀ। ਜੱਟਾਂ ਨੇ ਪੱਲੀ ਵਿਚੋਂ ਸਟੇਨਾਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਲਈਆਂ। ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਕੁਲਤਾਰੇ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚੋਂ ਪੱਖੀ ਡਿੱਗ ਪਈ। ਉਹ ਭੱਜ ਕੇ ਦੁਕਾਨ ਅੰਦਰ ਵੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਪੇਂਡੂ ਜਿਹੇ ਜੱਟ ਗੱਭਰੂ ਦੀ ਸਟੇਨਗੰਨ ਦੀ ਨਾਲੀ ਵਿਚੋਂ ਕਾੜ-ਕਾੜ ਕਰਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਲਾਟ ਨਿਕਲੀ। ਸਟੇਨਗੰਨ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਵਾਛੜ ਕੁਲਤਾਰੇ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਹੋਈ ਤੇ ਉਹ ਡੀਲਕਸ-ਟੇਲਰ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਅੱਗੇ ਮੂੰਹ ਭਾਰ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਲਹੂ ਦੇ ਫੁਹਾਰੇ ਛੁੱਟ ਪਏ। ਦੋਵੇਂ ਸਿੰਘ ਹਵਾ ਵਿਚ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਪੈਦਲ ਹੀ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਸਟਾਰਟ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਫ਼ਰਾਰ ਹੋ ਗਏ।[3][20]

ਦਿਨੇ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਗੋਲੀਆਂ ਚੱਲਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਡਰ ਨਾਲ ਦੁਕਾਨਦਾਰਾਂ ਨੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਟਰ ਸੁੱਟ ਲਏ। ਬਜ਼ਾਰ ਖ਼ਾਲੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਬੁਲੇਟ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਦੇ ਮਗਰ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਬਿਠਾ ਕੇ ਕੋਟਲੀ ਬਾਵਾ ਦਾਸ ਵੱਲ ਦੀ ਹੋ ਕੇ ਭੋਗਪੁਰ, ਨਡਾਲਾ, ਢਿੱਲਵਾਂ ਵਿਚ ਦੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨੂੰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ।[3][20]

ਬੁੱਲੋਵਾਲ ਪੁਲਿਸ ਚੌਕੀ ਇੰਚਾਰਜ ਏ.ਐਸ.ਆਈ. ਤਰਲੋਚਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਐਨਫੀਲਡ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਦੋ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਸੋਢੀ ਦੇ ਬੁਲੇਟ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਡਾਹ ਨਾ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਫ਼ਰਾਰ ਹੋਣ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ। ਰੇਡੀਓ ਤੋਂ ਰਾਤ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਖ਼ਬਰ ਸੀ-ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ l ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੰਡਲ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁਖੀ ਕੁਲਤਾਰ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਬੁੱਲੋਵਾਲ ਵਿਚ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ ਪਰ ਉਹ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਭੱਜਣ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਦੀਆਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਬੁੱਲੋਵਾਲ ਦੀ ਘਟਨਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਛਪੀ ਸੀ। [3][20]

ਪੁਲਿਸ ਤੋਂ ਬਚੋ

ਸੋਧੋ

ਸੋਢੀ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਲੋੜੀਂਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਭੱਜਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਸੋਢੀ ਨੇ ਬਚਣ ਦਾ ਰਾਹ ਲੱਭਿਆ, ਪਰ ਇੱਕ ਹੀ ਰਾਹ ਲੱਭਿਆ। ਇਹ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨ ਸੀ। ਬਚਣ ਲਈ ਸੋਢੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ, ਇੱਕ ਗੋਲੀ, ਰੇਲ ਪਟੜੀ [31] ਦੇ ਇੱਕ ਸ਼ਤੀਰ ਉੱਤੇ 3 ਮੀਲ ਤੱਕ ਭਜਾ ਦਿੱਤੀ। [32] ਉਹ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਫਰਾਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਲੋਕ-ਕਥਾ ਬਣ ਗਈ। [31]

ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਸੈਂਸੀ ਦਾ ਕਤਲ

ਸੋਧੋ

15 ਅਗਸਤ, 1983 ਨੂੰ ਦੁਪਹਿਰ 1:15 ਵਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ, ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ ਅਤੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਤੋਂ ਆਏ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਸੈਂਸੀ 'ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾ ਕੇ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਸਾਂਸੀ ਨੂੰ ਮੁਕਤਸਰ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੋਢੀ ਕਾਫੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸਾਂਸੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਸਾਂਸੀ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ। ਸੋਢੀ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਤੇ ਨਾਗੋਕੇ ਨੇ ਸਾਂਸੀ ਦੇ ਕੋਲ ਗੱਡੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸੋਢੀ ਨੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਭਜਾ ਲਿਆ ਜਦੋਂਕਿ ਨਾਗੋਕੇ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਖਾੜਕੂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸਦੇ ਬੰਦੂਕਧਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਕਾਂਸਟੇਬਲ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ, ਪਰ ਉਹ ਜ਼ਖਮੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਬਚਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਹਥਿਆਰ ਸੋਢੀ ਲੈ ਗਏ ਸਨ। ਸੋਢੀ, ਨਾਗੋਕੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਖਾੜਕੂ ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ; ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ। ਸਾਂਸੀ 'ਤੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਅਤੇ "ਖੂਨ ਪੀਣ" ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਵਿਚ ਮੋਹਰੀ ਅਫਸਰ ਹੋਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਸੀ। [3] [33] [34] [35] [36][37]

ਬੈਂਕ ਡਕੈਤੀ

ਸੋਧੋ

21 ਸਤੰਬਰ 1983 ਨੂੰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੇ 27,000 ਰੁਪਏ (2023 ਵਿੱਚ 450,000 ਰੁਪਏ ਦੇ ਬਰਾਬਰ) ਲੁੱਟ ਲਏ। 2023 ਵਿੱਚ US$5,500 ਦੇ ਬਰਾਬਰ) ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਐਂਡ ਸਿੰਧ ਬੈਂਕ ਤੋਂ। [38] [3] [39] [40]

ਭਾਈ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ ਬਦਲਾ

ਸੋਧੋ

ਜੁਝਾਰੂ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਵਿਰੋਧੀ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣ ਚੁਣ ਕੇ ਫੁੰਡਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਖੱਬੀਖ਼ਾਨ ਨਰਕਧਾਰੀਏ ਤੇ ਜ਼ਾਲਮ ਪੁਲਿਸ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਨਰਕਧਾਮ ਦੀ ਗੱਡੀ ਚੜਾ ਦਿੱਤਾ। ਹਿੰਦ ਸਮਾਚਾਰ ਸਮੂੰਹ ਦਾ ਲਾਲਾ ਜਗਤ ਨਰਾਇਣ ਆਪਣੇ ਸੰਪਾਦਕੀ ਲੇਖਾਂ ਵਿਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਅੱਤਵਾਦੀ, ਸਿੱਖ ਅੱਤਵਾਦੀ, ਸਿੱਖ ਗ਼ੱਦਾਰ ਦੀ ਰੱਟ ਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਰੌਲਾ ਪਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਜੁਝਾਰੂ ਐਕਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਬੂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੇ। ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਕੁਝ ਬੁੱਚੜ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਦੇ ਸਟਾਰ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਅਜਾਈਂ ਗਵਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਸਨ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਡੀ.ਐਸ.ਪੀ. ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਖ਼ਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਲਿਆਂ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਭਾਈ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ ਨੂੰ ਗਿ੍ਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਖੋਜਕੀਪੁਰ ਦੇ ਘਰ ਵੀ ਛਾਪਾ ਮਾਰਿਆ, ਪਰ ਉਹ ਘਰ ਨਾ ਮਿਲਣ 'ਤੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਚ ਗਿਆ। ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਐਸ.ਐਸ.ਪੀ. ਡਾਂਗ, ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਡੀ.ਐਸ.ਪੀ. ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ, ਹੌਲਦਾਰ ਮੱਖਣ ਸਿੰਘ, ਸਿਪਾਹੀ ਬੂੜ ਸਿੰਘ ਤੇ ਕਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਾਈ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ ਉਪਰ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦਾ ਅੰਗ ਅੰਗ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ, ਲੋਹੇ ਦੇ ਸਰੀਏ ਗਰਮ ਕਰ ਕੇ ਪੇਟ ਵਿਚ ਦੀ ਲੰਘਾਏ, ਮੱਥੇ ਦੀ ਖੋਪਰੀ ਗਰਮ ਸਰੀਏ ਨਾਲ ਸਾੜ ਦਿੱਤੀ।ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਡੀ.ਐਸ.ਪੀ. ਗੁਰਬਚਨ ਗਿਆਨੀ, ਭਾਈ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਇਹ ਕਹਿਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਤੂੰ ਇਹ ਇਕਬਾਲ ਕਰ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਖੋਜਕੀਪੁਰ ਨੂੰ ਅਸਲਾ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਵੱਖ ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਹੀ ਭੇਜਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਹੀ ਤੇਰਾ ਬਚਾਅ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਸਿਰੜੀ ਸਿਦਕਵਾਨ ਸੂਰਮੇ ਭਾਈ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ ਨੇ ਜੁਲਮ ਦੀ ਇੰਤਹਾ ਕਰ ਰਹੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕੋ ਹੀ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜੋ ਮੈਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਹਿਸਾਬ ਜਰੂਰ ਲਵਾਂਗਾ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਈਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨਾਂਗਾ, ਜਾਨ ਦੇ ਦੇਵਾਂਗਾ।[41] [28] [42] [43] [3] [20] [44] [45] [46] [47]

ਭਾਈ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ ਦੇ ਸਿਦਕ ਅੱਗੇ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਦਰਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਥਿਆਰ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋ ਗਏ। ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਰਦਾ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਿੰਡ ਵੱਲਾ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਲਿਜਾ ਕੇ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਡੀ.ਐਸ.ਪੀ. ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਾਈ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨਾਲ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਅੱਤਵਾਦੀ, ਬਹੁਤ ' ਸਾਰੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਕਤਲਾਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ ਦਾ ਮਾਰੇ ਜਾਣਾ ਐਲਾਨ ਕਰਦਿਆਂ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਛਪਾ ਦਿੱਤੀਆਂ।[41] [28] [42] [43] [3] [20] [44] [45] [46] [47]

ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਾਈ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨਾਲ ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਭਾਈ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦ ਦੇਹ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਖ਼ਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਾ ਕੇ ਕੀਤਾ ਤੇ ਅਕਸਰ ਹੀ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਖ਼ਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ, ਭਾਈ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ।[41] [28] [42] [43] [3] [20] [44] [45] [46] [47]

ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਹੱਕੀ ਮੰਗਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਰੰਭੇ ਗਏ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੱਖ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਅਣਖੀ ਯੋਧੇ ਭਾਈ ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਉਰਫ਼ ਭਾਈ ਮੁਸੀਬਤ ਸਿੰਘ ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ ਅਗਵਾ ਕਰ ਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲੈ ਗਿਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ 'ਤੇ ਅਗਵਾ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਉਤਰਨ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਮੁਸੀਬਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਾ ਹੀ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਹੀ ਨੂੰ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਮੁਸਾਫ਼ਰ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਤੇ ਵਾਪਸ ਰਾਜਾਸਾਂਸੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ 'ਤੇ ਉਤਾਰ ਲਿਆ। ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਡੀ.ਐਸ.ਪੀ. ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਹੁ ਨੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਭਾਈ ਮੁਸੀਬਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਉਪਰ ਹੀ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।[41] [28] [42] [43] [3] [20] [44] [45] [46] [47]

ਇਸ ਜ਼ਾਲਮ ਪੁਲਿਸ ਅਫ਼ਸਰ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਣਖੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਅੱਤ ਚੁੱਕੀ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੇ ਸਿਰ ਇਸ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਖ਼ਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਇਸ ਬੁੱਚੜ ਅਫ਼ਸਰ ਦਾ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਸਫ਼ਾਇਆ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਸੰਤ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨਾਂ ਨੂੰ ਸਰ-ਅੰਜ਼ਾਮ ਦੇਣ ਲਈ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਵਾਲੇ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਗੁਰਬਚਨੇ ਡੀ.ਐਸ.ਪੀ. ਦੇ ਨਾਲ ਮੱਖਣ ਹੌਲਦਾਰ ਦੀ ਵੀ ਸਿੰਘ ਭਾਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਕਾਤਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਹੀ ਸਨ।[41] [28] [42] [43] [3] [20] [44] [45] [46] [47]

ਹੌਲਦਾਰ ਮੱਖਣ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ

ਸੋਧੋ

26 ਸਤੰਬਰ, 1983 ਨੂੰ, ਮੱਖਣ ਸਿੰਘ, ਸੀਨੀਅਰ ਪੁਲਿਸ ਕਪਤਾਨ (ਐਸਐਸਪੀ) ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇੱਕ ਹੌਲਦਾਰ (ਕੁਝ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈੱਡ ਕਾਂਸਟੇਬਲ ਜਾਂ ਇੱਕ ਐਸਐਚਓ) ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਪੁਤਲੀਘਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਟਲ ਦੇ ਬਾਹਰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਦੁਆਰਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਲਾਭ ਸਿੰਘ। ਮੱਖਣ ਇੱਕ ਹੋਟਲ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸੋਢੀ ਭੇਸ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸੋਢੀ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਮੱਖਣ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੱਖਣ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦਿਆਂ ਹੀ ਸੋਢੀ ਨੇ ਚੀਕਿਆ, ''ਮੱਖਣ, ਜੇ ਕਰ ਸਕੇ ਤਾਂ ਦੌੜ, ਅਸੀਂ ਤੈਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਆਏ ਹਾਂ। ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੱਖਣ ਦੇ ਮੋਢੇ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀ ਮਾਰੀ ਸੀ। ਉਹ ਹੋਟਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਭੱਜਿਆ ਅਤੇ ਭੱਜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਿਰ ਅਤੇ ਛਾਤੀ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀਆਂ ਦੇ ਛਿੜਕਾਅ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਸੋਢੀ ਅਤੇ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਫ਼ਰਾਰ ਹੋ ਗਏ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਲਈ ਕਈ ਛਾਪੇ ਮਾਰੇ, ਪਰ ਉਹ ਬੇਕਾਰ ਸਾਬਤ ਹੋਏ। ਮੱਖਣ ਕਾਫੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਹਿੱਟ ਲਿਸਟ 'ਤੇ ਸੀ। ਮੱਖਣ ਨੂੰ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ 'ਤੇ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ ਦੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੋਣ ਦਾ ਵੀ ਦੋਸ਼ ਸੀ। ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ 'ਤੇ 13 ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਕਤਲਾਂ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ। [41] [28] [42] [43] [3] [20] [44] [45] [46] [47]

ਡੀ.ਐਸ.ਪੀ. ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ 'ਤੇ ਹਮਲਾ

ਸੋਧੋ

29 ਅਕਤੂਬਰ 1983 ਨੂੰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਨਾਲ ਮੱਖਣ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਹਮਲਾਵਰ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਡਿਪਟੀ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਆਫ਼ ਪੁਲਿਸ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਜਿਸਨੂੰ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਚਨ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਦੀ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਸੀ। [48] [49] ਸੋਢੀ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਭੇਸ ਧਾਰ ਲਿਆ। ਉਹ ਫਿਰ ਗੁਰਬਚਨ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। [48] ਸੋਢੀ, ਮੱਖਣ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਖਾੜਕੂ ਨੇ ਗੁਰਬਚਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ 'ਤੇ ਸਟੇਨਗਨਾਂ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਹਮਲਾ ਲਗਭਗ 30 ਮਿੰਟ ਦੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਾਂਸਟੇਬਲ ਅਤੇ ਸੇਲਜ਼ਮੈਨ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਹੈੱਡ ਕਾਂਸਟੇਬਲ ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਦੀ ਤਾਬ ਨਾ ਝੱਲਦਿਆਂ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਗੁਰਬਚਨ ਢੱਕ ਕੇ ਅਤੇ ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਦੀ ਮੌਤ ਲੈ ਕੇ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। [50] [28] ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਹਮਲੇ ਵਿਚ ਮੱਖਣ ਸਿੰਘ ਵੀ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮਨਬੀਰ ਸਿੰਘ ਚਹੇੜੂ ਨੂੰ ਜਿਊਂਦੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਖੂਨ ਮਿਲੇਗਾ। [3] ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਸਨ [51] ਉਸਨੇ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ ਨੂੰ ਵੀ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਫਾਂਸੀ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। [52] ਉਹ ਹੋਰ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਫਾਂਸੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਥ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਅਤੇ “ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਖੂਨ ਪੀਤਾ” ਕਿਹਾ ਸੀ। [53]

ਹੋਰ ਕਾਰਵਾਈਆਂ

ਸੋਧੋ

ਗਹਿਣਿਆਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਲੁੱਟ

ਸੋਧੋ

26 ਨਵੰਬਰ 1983 ਨੂੰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਨੇ 1,500,000 ਰੁਪਏ (2023 ਵਿੱਚ 25,000,000 ਰੁਪਏ ਦੇ ਬਰਾਬਰ) ਲੁੱਟ ਲਏ। ਕਰੋਲ ਬਾਗ, ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗਹਿਣਿਆਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ 2023 ਵਿੱਚ $305,000 US ਦੇ ਬਰਾਬਰ। [54] [55]

ਡਿਪਟੀ ਸਪੀਕਰ ਵੇਦ ਪਾਲ 'ਤੇ ਹਮਲਾ

ਸੋਧੋ

9 ਮਾਰਚ 1984 ਨੂੰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਨੇ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਉਰਫ ਸੁੱਖਾ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਸਪੀਕਰ ਵੇਦ ਪਾਲ ਦੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਸਟੇਨਗਨ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਵੇਦ ਪਾਲ 'ਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਕਰਨਾਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਮਲੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਧਾਇਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇਵੀ ਵੀ ਵੇਦ ਪਾਲ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ। ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਤੋਂ ਸਟੇਨਗਨਾਂ ਨਾਲ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ। ਡਰਾਈਵਰ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਬੰਦੂਕਧਾਰੀ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਾਕੀ ਮਾਮੂਲੀ ਸੱਟਾਂ ਨਾਲ ਬਚ ਗਏ। [56] [57] [58] [59]

ਦਿੱਲੀ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀਪ੍ਰਧਾਨ ਹਰਬੰਸ ਸਿੰਘ ਮਨਚੰਦਾ ਦਾ ਕਤਲ

ਸੋਧੋ

28 ਮਾਰਚ 1984 ਨੂੰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹਰਬੰਸ ਸਿੰਘ ਮਨਚੰਦਾ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। [60] [61] ਮਨਚੰਦਾ ਦੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਦਿਨ ਦਿਹਾੜੇ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣਾ ਕਾਰਜਕਾਲ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ 2 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਸੰਭਾਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨਾਲ ਦੁਸ਼ਮਣ ਬਣ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਲਈ ਵੀ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਨਚੰਦਾ ਆਪਣੀ ਕਾਰ 'ਚ ਲਾਲ ਬੱਤੀ 'ਤੇ ਰੁਕਿਆ ਸੀ। ਸੋਢੀ ਅਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀ ਉਸ ਕੋਲ ਆਏ ਅਤੇ ਮਨਚੰਦਾ ਨੂੰ 7 ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਦਖਲ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਵੀ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਮਨਚੰਦਾ ਦੇ ਬਾਡੀਗਾਰਡ ਨੇ ਜੋ ਵੀ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ, ਉਹ ਖੁੰਝ ਗਈਆਂ। ਡਰਾਈਵਰ ਵਾਲ-ਵਾਲ ਬਚ ਗਿਆ। ਕਤਲ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਅੰਦਰੂਨੀ ਵਿਅਕਤੀ 'ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। [62]

ਬੀ.ਜੇ.ਪੀ ਐਮ.ਐਲ.ਏ. ਹਰਬੰਸ ਲਾਲ ਖੰਨਾ ਦਾ ਕਤਲ

ਸੋਧੋ

2 ਅਪ੍ਰੈਲ 1984 ਨੂੰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ [63] ਨੇ ਲਾਭ ਸਿੰਘ [64] ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਐਮ.ਐਲ.ਏ ਹਰਬੰਸ ਲਾਲ ਖੰਨਾ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਦੁਕਾਨ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਖੰਨਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬੀ.ਜੇ.ਪੀ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਨ। ਉਸ ਦੇ ਬਾਡੀਗਾਰਡ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਦੇ 1-2 ਗਾਹਕ ਵੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਸੋਢੀ ਅਤੇ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖੰਨਾ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਅੱਗੇ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਜੀਪ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ। [65] [66] ਜੁਝਾਰੂ ਖ਼ਾਲਸੇ ਭਾਈ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਤੇ ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਪੰਜਵੜ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾਈ ਜੁਝਾਰੂ ਰਵਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਿਆਂ ਖਾੜਕੂ ਦਲੇਰਾਨਾ ਐਕਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਹਰਬੰਸ ਲਾਲ ਖੰਨਾ ਨੂੰ ਸੋਧਣ ਲਈ ਤੁਰੰਤ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਹਰਬੰਸ ਲਾਲ ਖੰਨਾ ਐਮ.ਐਲ.ਏ. (ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ) 2 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1984 ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੰਨਮੈਨਾਂ ਸਮੇਤ ਆਪਣੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚਲੀ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਆਣ ਦਰਸ਼ਨ ਦਿੱਤੇ। ਭਾਈ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਹੀ ਰਿਹਾ, ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਤੋਂ ਉਤਰ ਕੇ ਕਾਹਲੇ ਕਦਮਾਂ ਨਾਲ ਦੁਕਾਨ ਅੰਦਰ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ। ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਵਰਦੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ, ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਵੀ ਪੁਲਿਸ ਵਰਦੀ ਵਿਚ ਹੀ ਸਟਾਰਟ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਉੱਤੇ ਬੈਠਾ ਸਮੇਂ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਰਬੰਸ ਲਾਲ ਖੰਨਾ ਦੇ ਗੰਨਮੈਨ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਨੇ ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਾ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਸ਼ੱਕ ਪੈਣ 'ਤੇ ਹੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਦਾ। ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਟੇਨ ਦਾ ਘੋੜਾ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ, ਕਾੜ ਕਾੜ ਕਰਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਚੱਲੀਆਂ, ਬਾਡੀਗਾਰਡ ਕੁਰਸੀ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ, ਉਸ ਦੀ ਵਰਦੀ ਖੂਨ ਨਾਲ ਰੰਗੀ ਗਈ। ਹਰਬੰਸ ਲਾਲ ਖੰਨਾ ਨੋ ‘ਧੋਖਾ ਧੋਖਾ ਅੱਤਵਾਦੀ' ਕਹਿ ਕੇ ਉੱਚੀ ਡਾਡ ਮਾਰੀ। ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਰਬੰਸ ਲਾਲ ਖੰਨਾ ਦੀ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਸਟੇਨਗੰਨ ਲਾ ਕੇ ‘ਧੋਤੀ ਟੋਪੀ ਜਮਨਾ ਪਾਰ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ' ਦਾ ਨਾਹਰਾ ਲਾਉਂਦਿਆਂ ਸਟੇਨਗੰਨ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਦੁਕਾਨ ਅੰਦਰ ਗੱਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਨੂੰ   ਢੇਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹਰਬੰਸ ਲਾਲ ਦਾ ਖੂਨ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਚਿੱਟੇ ਗਦੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਰੰਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਤੜਫ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਿੰਘ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਵੀ ਲੈ ਗਏ। ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉਸ ਦੀ ਜੀਪ ਖੜੀ ਸੀ, ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਲੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ‘ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ, ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ' ਦੇ ਜੈਕਾਰੇ ਗਜਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਸਟੇਨਗੰਨ ਨਾਲ ਹਵਾ ਵਿਚ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਫਰਾਰ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਟਿਕਾਣੇ ਨੂੰ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਇਹ ਵਾਕਿਆ 2 ਅਪਰੈਲ, 1984 ਦਾ ਹੈ। ਯਾਦ ਰਹੇ ਇਸੇ ਹਰਬੰਸ ਲਾਲ ਖੰਨਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ 14 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1984 ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸਮਿਤੀ ਦੇ ਬੰਦ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ 11 ਸਿੱਖ ਮਾਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ| [3] [67] [68] [69] [70]

ਖੰਨਾ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਏ ਸਨ, “ਦੁੱਕੀ-ਤਿਕੀ ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਦੇਣੀ , ਸਿਰ ਤੇ ਪੱਗੜੀ ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਦੇਣੀ , ਕੱਛ ਕੜਾ ਕਿਰਪਾਨ ਭੇਜ ਦਿਆਂਗੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ" [65] [71] [72] ਫਰਵਰੀ 1984 ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਭੀੜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਜਿਸਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਇੱਕ ਪੇਂਟਿੰਗ 'ਤੇ ਮਲ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਿਗਰਟਾਂ ਬਾਲ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਜੋ ਕਿ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਸੀ। [65] ਇਸ ਸਭ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਮੁੱਖ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। [66]

ਖੰਨਾ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਾਰਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ 48 ਘੰਟੇ ਦਾ ਕਰਫਿਊ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਅਰਧ ਸੈਨਿਕ ਅਤੇ ਫੌਜ ਦੀ ਤਾਇਨਾਤੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਜਲਦੀ ਹੀ ਦੰਗੇ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। [73] ਦੰਗਿਆਂ ਵਿਚ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 7 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। [74]

ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਮਨੁੱਖਤਾਵਾਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਇਨਾਮ ਦੇਣਾ

ਸੋਧੋ

ਇੱਕ ਦਿਨ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੇ ਸਕੂਟਰ ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਪੁਤਲੀਘਰ ਚੌਂਕ ਵਿੱਚ ਅਚਾਨਕ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਆਟੋ ਰਿਕਸ਼ਾ ਨਾਲ ਹਾਦਸਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਗੋਡੇ ਅਤੇ ਹਥੇਲੀਆਂ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਢੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਟੀ-ਸ਼ਰਟ ਅਤੇ ਜੀਨਸ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦਿਨ ਆਪਣੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵੀ ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੇ ਸਕੂਟਰ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਪਏ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ 14-ਗੋਲੀਆਂ ਵਾਲਾ ਰਿਵਾਲਵਰ ਅਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਸਾਰੇ ਫਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਖਿੱਲਰ ਗਈਆਂ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਬੀ.ਏ. ਦੇ ਅੰਤਮ ਸਾਲ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵੀ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਖਿੱਲਰੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਪੁਲਿਸ ਅਫਸਰਾਂ ਨੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਫਰਸ਼ 'ਤੇ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਉੱਠਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ, ਇਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਇਹ ਭਾਈ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਸੀ। ਫਿਰ ਪੁਲਿਸ ਅਫਸਰ ਨੇ ਰਿਵਾਲਵਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਅਫਸਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਬਜਾਜ ਪਗੜੀ ਹਾਊਸ (ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨੇੜੇ) ਛੱਡ ਦਿਓ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਅਫਸਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸਕੂਟਰ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸਕੂਟਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਬਿਠਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਬਜਾਜ ਪਗੜੀ ਹਾਊਸ ਲੈ ਗਿਆ। . ਇੱਥੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇੱਥੇ 5 ਮਿੰਟ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰੋ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਅਫਸਰ ਨੂੰ ਪੁਤਲੀਘਰ ਚੌਂਕ ਵਾਪਸ ਭੇਜਣ ਲਈ ਭੇਜ ਦੇਵੇਗਾ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਟਕਸਾਲੀ ਸਿੰਘਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਨੂੰ ਉਡੀਕ ਰਹੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੂੰ ਦੇਣ ਲਈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਰਿਕਸ਼ੇ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਥੈਲਾ ਦਿੱਤਾ।

ਟਕਸਾਲੀ ਸਿੰਘ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਕੋਲ ਗਏ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਜੱਫੀ ਪਾ ਲਈ। ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਨੂੰ ਬੈਗ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਨੂੰ ਪੁਤਲੀਘਰ ਚੌਂਕ ਵਾਪਸ ਲੈ ਜਾਣ ਲਈ ਰਿਕਸ਼ਾ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕੀਤਾ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਆਪਣੀ ਮੰਜ਼ਿਲ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਉਸ ਨੇ ਬੈਗ ਵਿਚ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ 10,000 ਰੁਪਏ ਮਿਲੇ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਪੁਲਿਸ ਅਫਸਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਡਿਊਟੀ ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਿਭਾਉਣ ਲਈ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪੈਸੇ ਦੇਖ ਕੇ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਦੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਵੱਡੀ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਹੈਰਾਨ ਵੀ ਹੋ ਗਿਆ।

ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਡਾ.ਵੀ.ਐਨ.ਤਿਵਾਰੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ

ਸੋਧੋ

3 ਅਪ੍ਰੈਲ 1984 ਨੂੰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਰਾਜ ਸਭਾ ਮੈਂਬਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਡਾ. ਵੀ.ਐਨ. ਤਿਵਾੜੀ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [60] [61] ਤਿਵਾੜੀ ਦੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸਥਿਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ 'ਚ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਪੁਲੀਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸੋਢੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨੇ ਤਿਵਾੜੀ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੜਕਾਇਆ। ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨੇ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹਨ ਜੋ ਤਿਵਾੜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਤਿਵਾੜੀ ਨੇ ਆ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਬੁਲਾਇਆ। ਇਕ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਰੁਕਿਆ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਕ ਅੰਦਰ ਆਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਪੁਆਇੰਟ-ਬਲੈਂਕ ਰੇਂਜ 'ਤੇ ਤਿਵਾੜੀ 'ਤੇ 6 ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਲੇਟੀ ਰੰਗ ਦੀ ਫਿਏਟ ਗੱਡੀ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਵਿੱਚ ਭੱਜ ਗਿਆ। ਦਸਮੇਸ਼ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਵੱਲੋਂ ਛੱਡੇ ਗਏ ਨੋਟ ਨੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹਟਾਈ ਜਾਂਦੀ, ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਇੱਕ ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦੇਣਗੇ। [75] [69] [76]

ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਨੇ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ 'ਚ ਹੜਕੰਪ ਮਚਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, ''ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਉਸ ਪਾਗਲਪਨ ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਹੈ।'' ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਸਮੁੱਚੀ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਨੇ ਵਾਕਆਊਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਤਿਵਾੜੀ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕੀਤਾ। [75]

ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਭਜਨ ਲਾਲ

ਸੋਧੋ

ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਨੂੰ ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਭਜਨ ਲਾਲ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਭਜਨ ਲਾਲ ਨੇ ਐਸ.ਵਾਈ.ਐਲ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਵਾਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਨਵੰਬਰ 1982 ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਣਾ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਭਜਨ ਲਾਲ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਏਸ਼ੀਆ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਰੋਕਿਆ, ਤਲਾਸ਼ੀ ਅਤੇ ਅਪਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ। [77] [78]

ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਵਿਚ 24 ਸਰੂਪ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅੱਗ ਲਾ ਕੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤੇ। 6 ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅੱਗ ਲਾ ਕੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤੇ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ 12 ਟਰੱਕ ਤੇ 2 ਕਾਰਾਂ ਸਾੜ ਦਿੱਤੀਆਂ। 125 ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਸਿਰ ਮੁੰਨ ਕੇ ਇਥੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ। ਸੈਂਕੜੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਸਾੜੀਆਂ। 3 ਸਿੱਖ ਲੜਕੀਆਂ ਅਲਫ਼ ਨੰਗੀਆਂ ਕਰ ਕੇ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ 2 ਘੰਟੇ ਖੜੀਆਂ ਰੱਖੀਆਂ। 7 ਦਿਨ ਇਹ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਸਿੱਖ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਬੇਇਜ਼ਤੀ ਕੀਤੀ ਆ। ਲੜਕੀਆਂ ਰੋ ਰਹੀਆਂ, ਸੜਕ 'ਤੇ ਕੋਈ ਛੁਡਾਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ। ਜਿਹਨਾਂ ਦੀਆਂ 30-30 ਹੋਰ ਛੁਡਾਈਆਂ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅੱਜ ਛੁਡਾਉਣ ਵਾਲੇ (ਸਿੱਖਾਂ) ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਨੰਗੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਗਿਆ ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ। ਉੱਠ ਕੇ ਛੱਲੀ ਰਾਮ ਹੁਰਾਂ ਦੀਆਂ ਢੇਰੀਆਂ ਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ 20 ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ। ਅੱਜ ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਤਰੀਕ ਹੋਣੀ ਆ ਜਾਂ ਇਕੱਤੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਥੇ ਕੁ ਹੋਣੀ ਆਂ, ਅੱਜ ਪਹਿਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਆ। ਸਵਾ ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਹੋ ਗਿਆ, 40 ਦਿਨ ਤੋਂ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿਚ ਖ਼ਬਰ ਪੜ੍ਹੀ ਕਿ ਹਰਿਆਣੇ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਸਿੱਖ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਸਾੜੀ ਜਾਂ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਮਾਰਿਆ। ਹੁਣ ਵੀ ਤਾਂ ਭਜਨ ਉਹੋ ਈ ਆ। ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ, ਕਹਿੰਦੇ ਸੀ ਕਿ ਹਰਿਆਣੇ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਦੱਸੋ ? ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਫਿਟ ਬੈਠੇ ਕਿ ਨਾ। ਦਾਸ ਨੇ ਤੇ ਇਹੋ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਇਸ਼ਟ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਈ ਆ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬਾਨ ਸਾੜਿਆ, ਸਾਡੀਆਂ ਧੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਦੀ ਇਜ਼ਤ ਲੁੱਟੀ ਆ, ਜਦੋਂ ਤਕ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਗੱਡੀ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦੇ, ਤਦੋਂ ਤਕ ਹਿਰਦਾ ਸ਼ਾਂਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਤੇ ਮੁੱਢ ਭਜਨ ਲਾਲ ਆ ਤੇ ਭਜਨ ਲਾਲ ਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਵੀ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਬੱਚੂ ਭਾਵੇਂ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਘਰ ਪਾ ਲਈਂ ਜਾ ਕੇ, ਤੈਨੂੰ ਮਿਲਾਂਗਾ ਜ਼ਰੂਰ। ਸਮਾਂ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਵੱਧ ਘੱਟ ਲੱਗ ਜਾਏ। ਉਹਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ ਕਰਾਰ ਆ, ਹੱਥੀਂ ਜਿੱਦੇ ਸੂਤ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਉਹਦੀ ਬਾਬਤ ਜੋ ਵੀ ਹਰਜ਼ਾਨਾ ਮੈਨੂੰ ਚੁਕਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ, ਉਹ ਚੁਕਾਊਂਗਾ।

— ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ, [79] [80] [81]

ਇਸ ਸਭ ਨੇ ਭਜਨ ਲਾਲ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਸੋਢੀ ਭਜਨ ਲਾਲ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਦੀ ਰੇਂਜ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਪਰ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੁਆਰਾ ਭਜਨ ਲਾਲ ਦਾ ਸਿਰ ਵੱਢਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਧਾ ਕਾਰਨ ਸੋਢੀ ਨੇ ਭਜਨ ਲਾਲ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। [82] ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕਰੇਗਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸੋਹੀ 15 ਦਿਨ ਹੋਰ ਜਿਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਸੋਢੀ ਨੇ ਭਜਨ ਲਾਲ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੁੰਦਾ। [80]

ਮੌਤ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ

ਸੋਧੋ

14 ਅਪ੍ਰੈਲ 1984 ਨੂੰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਨੂੰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ਿੰਦਾ ਅਤੇ ਬਲਜੀਤ ਕੌਰ ਵੱਲੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੁਕਾਨ ਵਿੱਚ ਦੁੱਧ ਪੀਂਦੇ ਸਮੇਂ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। [83] [84] ਬਲਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਈ। [85] [86] ਬਲਜੀਤ ਕੌਰ, ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਕਤਲ ਦੀ ਗੱਲ ਕਬੂਲੀ ਸੀ। [87] ਬਲਜੀਤ ਕੌਰ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਤੋਂ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਉਹ ਦੂਸਰਾ ਕਾਤਲ ਉਸ ਦਾ ਬੁਆਏਫ੍ਰੈਂਡ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ਿੰਦਾ ਹੋਣ ਅਤੇ 200,000 ਰੁਪਏ (2023 ਵਿੱਚ 3.1 ਮਿਲੀਅਨ ਰੁਪਏ) ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰੇਗੀ। 2023 ਵਿੱਚ US$37,500।) ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਕਤਲ ਕਰਨ ਲਈ। ਉਸਨੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਫਸਾਇਆ। [85] ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਉਨ੍ਹਾਂ (ਅਕਾਲੀ ਦਲ) ਨੇ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਸੱਜੀ ਬਾਂਹ ਕੱਟ ਦਿੱਤੀ। . . ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸ ਸ਼ੇਰ ਨੇ, ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਵਿੱਚ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ।" [86] ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇ ਸੋਢੀ 15 ਦਿਨ ਹੋਰ ਜਿਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਭਜਨ ਲਾਲ ਮਰ ਜਾਵੇਗਾ। [32]

ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰਾਂ ਨੂੰ 48 ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ। [88] ਇਸ ਨਾਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿਵਾਉਣ ਦਾ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ਿੰਦਾ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਿੰਦਾ ਨੂੰ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਤੇ ਹੋਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਈ ਜਾਅਲੀ ਪੁਲੀਸ ਚੌਕੀ ’ਤੇ ਰੋਕ ਲਿਆ ਸੀ। ਸੋਢੀ ਨੂੰ 7 ਵਾਰ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਲਈ ਉਸ ਦੇ 7 ਟੁਕੜੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਬਲਜੀਤ ਕੌਰ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ ਵੱਢ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਉਸ ਦਾ ਸਰੀਰ ਸੁੰਨਸਾਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਸਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚਾਹ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਸੋਢੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਕਰਤਾ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਉਰਫ ਤੋਤੀ ਨੂੰ ਸੜਿਆ ਹੋਇਆ ਪਾਇਆ ਗਿਆ। ਉਹ ਇੱਕ ਸਹਿ-ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਕਰਤਾ ਸੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਮੁਖੀ ਮਲਿਕ ਭਾਈਟਾ ਨੇ ਸ਼ਿੰਦਾ ਦੇ ਭੱਜਣ ਲਈ ਟੈਕਸੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦਾ ਇਕਬਾਲ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਵੱਲੋਂ ਪਲ ਭਰ ਲਈ ਮੁਆਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਸਮੇਂ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਭਾਈਤਾ ਨੂੰ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵੱਢ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਭਾਈਤਾ ਨੇ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਵੱਲ ਭੱਜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। [83] [89] [3] [90] [91] [85] ਉਸ ਨੇ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਸਾਈਨ ਬੋਰਡ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ, “ਸੋਢੀ ਦੇ ਕਤਲ ਦਾ ਬਦਲਾ 48 ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਦੂਜੇ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਕਰਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।" [85] ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੂੰ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਅੱਗੇ ਮਾਰਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਿਹਾ। 130 ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਅਤੇ 40 ਐਸਜੀਪੀਸੀ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਅਤੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਸਹਿਮਤੀ ਪ੍ਰਗਟਾਈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ 'ਬੇਅਸਰ' ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। [86] ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੌਰਾਨ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। [92]

ਹਵਾਲੇ

ਸੋਧੋ
  1. ↑ 1.0 1.1 Tully, Mark; Jacob, Satish (1985). Amritsar, Mrs. Gandhi's last battle. Internet Archive. Calcutta : Rupa & Co. p. 94.
  2. ↑ Singh, Gurpreet (1996). Terrorism: Punjab's Recurring Nightmare (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Sehgal Book Distributors. p. 102.
  3. ↑ 3.00 3.01 3.02 3.03 3.04 3.05 3.06 3.07 3.08 3.09 3.10 3.11 3.12 3.13 3.14 3.15 3.16 3.17 3.18 3.19 3.20 3.21 3.22 3.23 3.24 3.25 3.26 3.27 3.28 3.29 3.30 3.31 3.32 3.33 3.34 3.35 3.36 3.37 ਖਾੜਕੂ ਯੋਧੇ in Punjabi by Maninder Singh Baja
  4. ↑ 4.0 4.1 Mahmood, Cynthia Keppley (2010-08-03). Fighting for Faith and Nation: Dialogues with Sikh Militants (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). University of Pennsylvania Press. p. 68. ISBN 978-0-8122-0017-1.
  5. ↑ 5.00 5.01 5.02 5.03 5.04 5.05 5.06 5.07 5.08 5.09 5.10 5.11 5.12 5.13 5.14 5.15 5.16 5.17 Ajit August 29 1981 ਨਿਹੰਗ ਨੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":0" defined multiple times with different content
  6. ↑ Chima, Jugdep S. (2010-03-11). The Sikh Separatist Insurgency in India: Political Leadership and Ethnonationalist Movements (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). SAGE Publishing India. ISBN 978-93-5150-953-0.
  7. ↑ Tully, Mark; Jacob, Satish (1985). Amritsar, Mrs. Gandhi's last battle. Internet Archive. Calcutta : Rupa & Co. p. 94.
  8. ↑ 8.0 8.1 Singh, Harjinder (2008). Game of Love (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Akaal Publishers. pp. 229–230. ISBN 978-0-9554587-1-2.
  9. ↑ Sandhu, Ranbir Singh (1999-08-01). Struggle for Justice: Speeches and Conversations of Sant Jarnail Singh Khalsa Bhindranwale (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Sikh Educational & Religious Foundation. p. 473. ISBN 978-0-9672874-1-6.
  10. ↑ "Damdami Taksaal - Bhai Surinder Singh Sodhi". www.damdamitaksal.com. Retrieved 2023-06-21.
  11. ↑ "Damdami Taksaal - Bhai Surinder Singh Sodhi". www.damdamitaksal.com. Retrieved 2023-06-21.
  12. ↑ 12.0 12.1 12.2 12.3 12.4 ਖਾੜਕੂ ਯੋਧੇ in Punjabi by Maninder Singh Baja
  13. ↑ 13.0 13.1 13.2 13.3 "INDIA 25 stations set on fire in Punjab". Canberra Times. 1984-04-16. Retrieved 2023-06-24. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":17" defined multiple times with different content
  14. ↑ 14.0 14.1 14.2 White Paper on the Punjab Agitation (in English). 1984. p. 112.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link) ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":20" defined multiple times with different content
  15. ↑ 15.0 15.1 15.2 "Surinder Singh, victim of extrajudicial execution on April 14, 1984". Mapping Crimes Against Humanity: Enforced Disappearances & Extrajudicial Executions in Punjab, India (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). Retrieved 2023-06-24. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":21" defined multiple times with different content
  16. ↑ Link: Indian Newsmagazine (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 1978. p. 24.
  17. ↑ Marty, Martin E.; Appleby, R. Scott (1 July 1996). Fundamentalisms and the State: Remaking Polities, Economies, and Militance (1 ed.). University of Chicago Press. p. 272. ISBN 978-0226508849.
  18. ↑ "Akali ex-minister attends Nirankari meet function Dal Khalsa sees red". The Tribune. 6 October 2002. Retrieved 5 September 2014.
  19. ↑ 19.0 19.1 19.2 19.3 19.4 19.5 19.6 19.7 Chima, Jugdep S (2010). The Sikh Separatist Insurgency in India: Political Leadership and Ethnonationalist Movements. New Delhi: SAGE Publication. pp. 41–44. ISBN 9788132105381. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name "2nd2" defined multiple times with different content
  20. ↑ 20.00 20.01 20.02 20.03 20.04 20.05 20.06 20.07 20.08 20.09 20.10 20.11 20.12 20.13 20.14 20.15 20.16 20.17 20.18 20.19 Ajit Newspaper July 15, 1988
  21. ↑ Grewal, J. S. (1998). The Sikhs of the Punjab. Internet Archive. Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press. p. 225. ISBN 978-0-521-63764-0.
  22. ↑ 22.0 22.1 "INDIA 'War of faith' Sikhs hold dagger to Mrs Gandhi's throat". Canberra Times. 1983-04-25. Retrieved 2023-05-02.
  23. ↑ 24 Sikh Protestors Killed by Police The Hour 1983/04/05 Page 1
  24. ↑ "Punjab burns as violence grips the state, acts of terrorism become daily routine". India Today (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2023-05-02.
  25. ↑ Sûrya India (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). A. Anand. 1984. p. 37.
  26. ↑ Sandhu, Ranbir Singh (1999-08-01). Struggle for Justice: Speeches and Conversations of Sant Jarnail Singh Khalsa Bhindranwale (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Sikh Educational & Religious Foundation. p. 235. ISBN 978-0-9672874-1-6.
  27. ↑ India Today (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Thomson Living Media India Limited. 1984. p. 30.
  28. ↑ 28.0 28.1 28.2 28.3 28.4 28.5 28.6 28.7 "Punjab Police Martyrs". Archived from the original on 2019-09-14.
  29. ↑ Data India (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Press Institute of India. 1984. p. 34.
  30. ↑ Singh, Narain; Singh, Dr. Karamjit. ਪੰਤਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਃ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਤੇ ਜੁਝਾਰੂ ਲਹਿਰ. Gurmat Pustak Bhandar. p. 656.
  31. ↑ 31.0 31.1 Singh, Harjinder (2008). Game of Love (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Akaal Publishers. pp. 229–230. ISBN 978-0-9554587-1-2.
  32. ↑ 32.0 32.1 Sandhu, Ranbir Singh (1999-08-01). Struggle for Justice: Speeches and Conversations of Sant Jarnail Singh Khalsa Bhindranwale (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Sikh Educational & Religious Foundation. p. 473. ISBN 978-0-9672874-1-6. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":7" defined multiple times with different content
  33. ↑ Sandhu, Ranbir Singh (1999-08-01). Struggle for Justice: Speeches and Conversations of Sant Jarnail Singh Khalsa Bhindranwale (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Sikh Educational & Religious Foundation. p. 256. ISBN 978-0-9672874-1-6.
  34. ↑ White Paper on the Punjab Agitation (in English). 1984. p. 122.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  35. ↑ Singh, Narain; Singh, Dr. Karamjit. ਪੰਤਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਃ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਤੇ ਜੁਝਾਰੂ ਲਹਿਰ. Gurmat Pustak Bhandar. p. 658.
  36. ↑ Singh, Narain. Singh Garaj (in Punjabi). Singh Brothers. p. 112.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  37. ↑ Motorcycle Waleya Ne 1984 Manji Sahib (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ), retrieved 2023-06-23
  38. ↑ White Paper on the Punjab Agitation (in English). 1984. p. 123.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  39. ↑ Link (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). United India Periodicals. 1983. p. 19.
  40. ↑ Singh, Narain; Singh, Dr. Karamjit. ਪੰਤਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਃ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਤੇ ਜੁਝਾਰੂ ਲਹਿਰ. Gurmat Pustak Bhandar. p. 658.
  41. ↑ 41.0 41.1 41.2 41.3 41.4 41.5 Sandhu, Ranbir Singh (1999-08-01). Struggle for Justice: Speeches and Conversations of Sant Jarnail Singh Khalsa Bhindranwale (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Sikh Educational & Religious Foundation. p. 310. ISBN 978-0-9672874-1-6.
  42. ↑ 42.0 42.1 42.2 42.3 42.4 42.5 Sandhu, Ranbir Singh (1999-08-01). Struggle for Justice: Speeches and Conversations of Sant Jarnail Singh Khalsa Bhindranwale (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Sikh Educational & Religious Foundation. pp. 31–32. ISBN 978-0-9672874-1-6.
  43. ↑ 43.0 43.1 43.2 43.3 43.4 43.5 White Paper on the Punjab Agitation (in English). 1984.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  44. ↑ 44.0 44.1 44.2 44.3 44.4 44.5 Singh, Narain; Singh, Dr. Karamjit. ਪੰਤਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਃ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਤੇ ਜੁਝਾਰੂ ਲਹਿਰ. Gurmat Pustak Bhandar. p. 658.
  45. ↑ 45.0 45.1 45.2 45.3 45.4 45.5 Singh, Narain. Singh Garaj (in Punjabi). Singh Brothers. p. 112.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  46. ↑ 46.0 46.1 46.2 46.3 46.4 46.5 "ਹੌਲਦਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਮਾਰਿਆ". Daily Punjab Times. 27 September 1983.
  47. ↑ 47.0 47.1 47.2 47.3 47.4 47.5 Link (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). United India Periodicals. 1983. p. 19.
  48. ↑ 48.0 48.1 Sûrya India (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). A. Anand. 1984. p. 39.
  49. ↑ Singh, Narain; Singh, Dr. Karamjit. ਪੰਤਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਃ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਤੇ ਜੁਝਾਰੂ ਲਹਿਰ. Gurmat Pustak Bhandar. p. 661.
  50. ↑ White Paper on the Punjab Agitation (in English). 1984. p. 127.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  51. ↑ Dhillon, Kirpal (2006-12-22). Identity and Survival: Sikh Militancy in India 1978-1993 (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Penguin UK. ISBN 978-93-85890-38-3.
  52. ↑ "Kulwant Singh, victim of extrajudicial execution on June 11, 1982". Mapping Crimes Against Humanity: Enforced Disappearances & Extrajudicial Executions in Punjab, India (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). Retrieved 2023-05-31.
  53. ↑ Siṅgha (Santa), Jaranaila (1999). Struggle for Justice: Speeches and Conversations of Sant Jarnail Singh Khalsa Bhindranwale (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Sikh Educational & Religious Foundation. p. 54. ISBN 978-0-9672874-0-9.
  54. ↑ White Paper on the Punjab Agitation (in English). 1984. p. 128.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  55. ↑ "Tension and terror envelop Golden Temple as extremists take over the complex". India Today (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2023-06-21.
  56. ↑ WSN. "Sant Bhindranwale's associates arrested". SIKH HERITAGE EDUCATION (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). Retrieved 2023-06-19.
  57. ↑ White Paper on the Punjab Agitation (in English). 1984. p. 138.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  58. ↑ Alexander, Padinjarethalakal Cherian (2004). Through the Corridors of Power: An Insider's Story (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). HarperCollins Publishers. p. 281. ISBN 978-81-7223-550-5.
  59. ↑ Singh, Narain; Singh, Dr. Karamjit. ਪੰਤਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਃ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਤੇ ਜੁਝਾਰੂ ਲਹਿਰ. Gurmat Pustak Bhandar. p. 667.
  60. ↑ 60.0 60.1 Gill, Kanwar Pal Singh (1997). Punjab, the Knights of Falsehood (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Har-Anand Publications. p. 93. ISBN 978-81-241-0569-6. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":9" defined multiple times with different content
  61. ↑ 61.0 61.1 Tully, Mark; Jacob, Satish (1985). Amritsar, Mrs. Gandhi's last battle. Internet Archive. Calcutta : Rupa & Co. p. 132. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":10" defined multiple times with different content
  62. ↑ "DSGMC president Harbans Singh Manchanda murder in Delhi sends security forces in a tizzy". India Today (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2023-06-21.
  63. ↑ Juergensmeyer, Mark; Juergensmeyer, Professor of Sociology and Director of the Global and International Studies Program Mark (2003). Terror in the Mind of God: The Global Rise of Religious Violence (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). University of California Press. p. 276. ISBN 978-0-520-24011-7.
  64. ↑ Dreaded terrorist Labh Singh shot dead (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). The Indian Express. p. 9.
  65. ↑ 65.0 65.1 65.2 Dhillon, Gurdarshan Singh (1996). Truth about Punjab: SGPC White Paper (1st ed.). Amritsar, Punjab: Shiromani Gurdwara Parbandhak Committee. pp. 186, 205–206. ISBN 978-0836456547. Retrieved 25 March 2020.
  66. ↑ 66.0 66.1 "Hindu leader slain in northern India". UPI (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2023-05-31.
  67. ↑ Vajpayee, Atal Bihari (1996). State of the nation (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Shipra Publications. ISBN 978-81-85402-69-7.
  68. ↑ Service, British Broadcasting Corporation Monitoring (1984). Summary of World Broadcasts: Far East (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Monitoring Service of the British Broadcasting Corporation. p. 1.
  69. ↑ 69.0 69.1 White Paper on the Punjab Agitation (in English). 1984. p. 142.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link) ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":18" defined multiple times with different content
  70. ↑ Data India (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Press Institute of India. 1984. p. 403.
  71. ↑ Karim, Afsir (1991). Counter Terrorism, the Pakistan Factor. Lancer Publishers. p. 30. ISBN 978-8170621270.
  72. ↑ Judge, Paramjit S. (2005). Religion, Identity, and Nationhood: The Sikh Militant Movement. Rawat Publications. p. 134. ISBN 9788170339496.
  73. ↑ "Police fired into the air today to disperse thousands... - UPI Archives". UPI (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2023-06-22.
  74. ↑ "Police with emergency powers to search and arrest people... - UPI Archives". UPI (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2023-06-22.
  75. ↑ 75.0 75.1 Stevens, William K.; Times, Special To the New York (1984-04-04). "SIKH TERRORISTS KILL LEGISLATOR; 10 SLAIN IN RIOT". The New York Times (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). ISSN 0362-4331. Retrieved 2023-06-21. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":6" defined multiple times with different content
  76. ↑ "In Punjab, terrorism threaten to reverse a 600-year history of harmony". India Today (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2023-06-22.
  77. ↑ "Bhajan Lal lived with 'anti-Sikh, anti-Punjab' image". The Times of India. 2011-06-05. ISSN 0971-8257. Retrieved 2023-06-21.
  78. ↑ Siṅgh, Major Gurmukh (retd.) (1997). Siṅgh, Harbans (ed.). Jarnail Siṅgh Bhiṇḍrāṅwāle (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ) (3rd ed.). Patiala, Punjab, India: Punjab University, Patiala, 2011. pp. 352–354. ISBN 978-8173805301. Retrieved 4 October 2020.
  79. ↑ Singh, Narain. Singh Garaj (in Punjabi). Singh Brothers. p. 428.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  80. ↑ 80.0 80.1 Sandhu, Ranbir Singh (1999-08-01). Struggle for Justice: Speeches and Conversations of Sant Jarnail Singh Khalsa Bhindranwale (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Sikh Educational & Religious Foundation. pp. 430–431. ISBN 978-0-9672874-1-6.
  81. ↑ "Slow-burning fuse lit by extremists in Punjab sputters fast in neighbouring Haryana". India Today (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2023-06-22.
  82. ↑ Mahmood, Cynthia Keppley (2010-08-03). Fighting for Faith and Nation: Dialogues with Sikh Militants (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). University of Pennsylvania Press. p. 68. ISBN 978-0-8122-0017-1.
  83. ↑ 83.0 83.1 Tully, Mark; Jacob, Satish (1985). Amritsar, Mrs. Gandhi's last battle. Internet Archive. Calcutta : Rupa & Co. pp. 130–133. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":04" defined multiple times with different content
  84. ↑ White Paper on the Punjab Agitation (in English). 1984. p. 145.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  85. ↑ 85.0 85.1 85.2 85.3 "Tension and terror envelop Golden Temple as extremists take over the complex". India Today (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2023-06-21. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":13" defined multiple times with different content
  86. ↑ 86.0 86.1 86.2 Chima, Jugdep S. (2010-03-11). The Sikh Separatist Insurgency in India: Political Leadership and Ethnonationalist Movements (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). SAGE Publishing India. ISBN 978-93-5150-953-0. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":12" defined multiple times with different content
  87. ↑ "Sikh terrorist killed by female assassin". UPI (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2023-06-19.
  88. ↑ Chima, Jugdep S. (2010-03-11). The Sikh Separatist Insurgency in India: Political Leadership and Ethnonationalist Movements (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). SAGE Publishing India. ISBN 978-93-5150-953-0.
  89. ↑ The Spokesman-Review (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). The Spokesman-Review.
  90. ↑ The Bulletin (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). The Bulletin.
  91. ↑ Sarasota Herald-Tribune (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Sarasota Herald-Tribune.
  92. ↑ Juergensmeyer, Mark (2003). Terror in the Mind of God: The Global Rise of Religious Violence (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). University of California Press. p. 207. ISBN 978-0-520-24011-7.
"https://pa.wikipedia.org/w/index.php?title=ਸੁਰਿੰਦਰ_ਸਿੰਘ_ਸੋਢੀ_(ਸਿੱਖ)&oldid=743210" ਤੋਂ ਲਿਆ