ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ

ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ

ਭਾਰਤ ਦੇ 14ਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ
(ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮੋਦੀ ਤੋਂ ਮੋੜਿਆ ਗਿਆ)

ਨਰਿੰਦਰ ਦਾਮੋਦਰਦਾਸ ਮੋਦੀ (ਜਨਮ 17 ਸਤੰਬਰ 1950) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹਨ ਜੋਂ ਮਈ 2014 ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦੇ 14ਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੋਦੀ 2001 ਤੋਂ 2014 ਤੱਕ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਸਨ। ਮੋਦੀ ਵਾਰਾਣਸੀ ਤੋਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਦੇ ਸਦੱਸ ਹਨ। ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮ ਸੇਵਕ ਸੰਘ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹਨ, ਜੋ ਇੱਕ ਸੱਜੇ-ਪੱਖੀ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਅਰਧ ਸੈਨਿਕ ਸਵੈਸੇਵੀ ਸੰਗਠਨ ਹੈ। 2024 ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਮਹੂਰੀ ਗਠਜੋੜ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਸਰੇ ਐਸੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਹਨ ਜੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਤੀਜੀ ਵਾਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣੇ।[2][3] ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਹਨ।

ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ
ਅਧਿਕਾਰਤ ਚਿੱਤਰ, 2023
ਭਾਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ
ਦਫ਼ਤਰ ਸੰਭਾਲਿਆ
26 ਮਈ 2014
ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ
ਉਪ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
ਹੋਰ ਮੰਤਰਾਲੇ
ਦਫ਼ਤਰ ਸੰਭਾਲਿਆ
26 ਮਈ 2014
ਮੰਤਰਾਲੇ ਅਤੇ ਵਿਭਾਗਕਰਮਚਾਰੀ, ਜਨਤਕ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਅਤੇ ਪੈਨਸ਼ਨਾਂ, ਪੁਲਾੜ ਵਿਭਾਗ, ਪਰਮਾਣੂ ਊਰਜਾ ਵਿਭਾਗ
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
ਸਦਨ ਦਾ ਨੇਤਾ, ਲੋਕ ਸਭਾ
ਦਫ਼ਤਰ ਸੰਭਾਲਿਆ
26 ਮਈ 2014
ਸਪੀਕਰ
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂਸੁਸ਼ੀਲਕੁਮਾਰ ਸ਼ਿੰਦੇ
ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ, ਲੋਕ ਸਭਾ
ਦਫ਼ਤਰ ਸੰਭਾਲਿਆ
5 ਜੂਨ 2014
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂਮੁੁਰਲੀ ਮਨੋਹਰ ਜੋਸ਼ੀ
ਹਲਕਾਵਾਰਾਣਸੀ
14ਵਾਂ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ
ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ
7 ਅਕਤੂਬਰ 2001 – 22 ਮਈ 2014
ਗਵਰਨਰ
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂਕੇਸ਼ੂਭਾਈ ਪਟੇਲ
ਤੋਂ ਬਾਅਦਆਨੰਦੀਬੇਨ ਪਟੇਲ
ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦਾ ਮੈਂਬਰ
ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ
15 ਦਸੰਬਰ 2002 – 16 ਮਈ 2014
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂਕਮਲੇਸ਼ ਪਟੇਲ
ਤੋਂ ਬਾਅਦਸੁਰੇਸ਼ ਪਟੇਲ
ਹਲਕਾਮਹੀਨਗਰ
ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ
24 ਫਰਵਰੀ 2002 – 19 ਜੁਲਾਈ 2002
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂਵਾਜੂਭਾਈ ਵਾਲਾ
ਤੋਂ ਬਾਅਦਵਾਜੂਭਾਈ ਵਾਲਾ
ਹਲਕਾਰਾਜਕੋਟ ਪੱਛਮੀ
ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ
ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ
1998–2001
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂਕੁਸ਼ਾਭਾਊ ਠਾਕਰੇ
ਤੋਂ ਬਾਅਦਸੰਜੈ ਜੋਸ਼ੀ
ਨਿੱਜੀ ਜਾਣਕਾਰੀ
ਜਨਮ
ਨਰਿੰਦਰਭਾਈ ਦਮੋਦਰਦਾਸ ਮੋਦੀ

(1950-09-17) 17 ਸਤੰਬਰ 1950 (ਉਮਰ 74)
ਵਡਨਗਰ, ਬੰਬਈ ਰਾਜ, ਭਾਰਤ (ਮੌਜੂਦਾ ਗੁਜਰਾਤ)
ਕੌਮੀਅਤਭਾਰਤੀ
ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ
ਜੀਵਨ ਸਾਥੀਜਸ਼ੋਦਾਬੇਨ ਮੋਦੀ (ਵਿ. 1968; estranged)[1]
ਰਿਹਾਇਸ਼7, ਲੋਕ ਕਲਿਆਣ ਮਾਰਗ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ, ਦਿੱਲੀ, ਭਾਰਤ[lower-alpha 1]
ਅਲਮਾ ਮਾਤਰਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਬੀਏ)
ਗੁਜਰਾਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (ਐੱਮਏ)
ਦਸਤਖ਼ਤ
ਵੈੱਬਸਾਈਟ
ਕੋਵਿਡ-19 ਮਹਾਮਾਰੀ ਬਾਰੇ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ
19 ਮਾਰਚ 2020 ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ

ਮੋਦੀ ਦਾ ਜਨਮ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਵਡਨਗਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਅੱਠ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਆਰਐਸਐਸ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ। ਵਡਨਗਰ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਚਾਹ ਵੇਚਣ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦੇ ਉਸ ਦੇ ਖਾਤੇ ਦੀ ਭਰੋਸੇਯੋਗਤਾ ਨਾਲ ਪੁਸ਼ਟੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। 18 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ ਜਸ਼ੋਦਾਬੇਨ ਮੋਦੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਸਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਸਿਰਫ ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੂੰ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲੋੜ ਸੀ। ਮੋਦੀ 1971 ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਆਰਐਸਐਸ ਲਈ ਇੱਕ ਫੁੱਲ-ਟਾਈਮ ਵਰਕਰ ਬਣ ਗਿਆ। 1975 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਵੱਲੋਂ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਲੁਕ ਗਏ। ਆਰਐਸਐਸ ਨੇ ਉਸਨੂੰ 1985 ਵਿੱਚ ਭਾਜਪਾ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸਨੇ 2001 ਤੱਕ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਅਹੁਦਿਆਂ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੱਕ ਵਧਿਆ।

ਮੋਦੀ ਨੇ 2014 ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਜਪਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਸਦਨ, ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਮਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ; 1984 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਪਾਰਟੀ ਲਈ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ, ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਭਲਾਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ 'ਤੇ ਖਰਚ ਘਟਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਯੋਜਨਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਥਾਂ ਨੀਤੀ ਆਯੋਗ ਬਣਾ ਕੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਕੀਤਾ। ਮੋਦੀ ਨੇ ਇੱਕ ਉੱਚ-ਪ੍ਰੋਫਾਈਲ ਸਵੱਛਤਾ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ 2016 ਵਿੱਚ ਉੱਚ-ਮੁੱਲ ਵਾਲੇ ਬੈਂਕ ਨੋਟਾਂ ਦੇ ਨੋਟਬੰਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਵਸਤੂਆਂ ਅਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਟੈਕਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਜਾਂ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਮੋਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਥਿਤ ਅੱਤਵਾਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਕੈਂਪ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ 2019 ਦੇ ਬਾਲਾਕੋਟ ਹਵਾਈ ਹਮਲੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ: ਹਵਾਈ ਹਮਲਾ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਅਪੀਲ ਸੀ। ਮੋਦੀ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਨੇ 2019 ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਜਿੱਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਦੂਜੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਵਿੱਚ, ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਵਿਵਾਦਿਤ ਕਸ਼ਮੀਰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਇੱਕ ਭਾਰਤ-ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਿਤ ਹਿੱਸੇ, ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਰਜੇ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਸੋਧ ਕਾਨੂੰਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਿਆਪਕ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ, ਅਤੇ 2020 ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਦੰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਤਿੰਨ ਵਿਵਾਦਗ੍ਰਸਤ ਖੇਤੀ ਕਾਨੂੰਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਧਰਨੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਮੋਦੀ ਨੇ ਕੋਵਿਡ-19 ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਪ੍ਰਤੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਜਵਾਬ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ 4.7 ਮਿਲੀਅਨ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

ਜਨਮ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ

ਸੋਧੋ

ਨਰਿੰਦਰ ਦਾਮੋਦਰਦਾਸ ਮੋਦੀ ਦਾ ਜਨਮ 17 ਸਤੰਬਰ 1950 ਨੂੰ ਵਡਨਗਰ, ਮਹਿਸਾਣਾ ਜ਼ਿਲੇ, ਬੰਬਈ ਰਾਜ (ਮੌਜੂਦਾ ਗੁਜਰਾਤ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਜਰਾਤੀ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਦਾਮੋਦਰਦਾਸ ਮੂਲਚੰਦ ਮੋਦੀ (ਸੀ. 1915-1989) ਅਤੇ ਹੀਰਾਬੇਨ ਮੋਦੀ (1923-2022) ਦੇ ਘਰ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਛੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤੀਜਾ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਮੋਢ-ਘਾਂਚੀ-ਤੇਲੀ (ਤੇਲ-ਪ੍ਰੇਸ਼ਰ) ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਹੋਰ ਪਛੜੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਜੋਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਹੈ।[4][5]

ਮੋਦੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਡਨਗਰ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਚਾਹ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੇ ਸਬੂਤ ਇਸ ਕਥਨ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁਸ਼ਟੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੋਦੀ ਨੇ 1967 ਵਿੱਚ ਵਡਨਗਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਉੱਚ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ; ਉਸਦੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਔਸਤ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਤੇ ਥੀਏਟਰ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਉਤਸੁਕ, ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਬਹਿਸ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਦੱਸਿਆ। ਉਸਨੇ ਥੀਏਟਰਿਕ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਉਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਸਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਕਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ।

ਜਦੋਂ ਮੋਦੀ ਅੱਠ ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮ ਸੇਵਕ ਸੰਘ (ਆਰ.ਐੱਸ.ਐੱਸ.) ਨਾਲ ਹੋਈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਥਾਨਕ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ (ਸਿਖਲਾਈ ਸੈਸ਼ਨਾਂ) ਵਿਚ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਉੱਥੇ, ਉਹ ਲਕਸ਼ਮਣ ਰਾਓ ਇਨਾਮਦਾਰ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਮੋਦੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਾਲਸਵਯਮਸੇਵਕ (ਜੂਨੀਅਰ ਕੈਡੇਟ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਰਐਸਐਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਲਾਹਕਾਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਮੋਦੀ ਆਰਐਸਐਸ ਨਾਲ ਸਿਖਲਾਈ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਜਨ ਸੰਘ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਸੰਤ ਗਜੇਂਦਰਗੜਕਰ ਅਤੇ ਨਥਾਲਾਲ ਜਾਗੜਾ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1980 ਵਿੱਚ ਭਾਜਪਾ ਦੀ ਗੁਜਰਾਤ ਇਕਾਈ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਨਰੇਂਦਰ ਮੋਦੀ ਦੀ ਜਾਤ ਦੇ ਇੱਕ ਰਿਵਾਜ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਜਸ਼ੋਦਾਬੇਨ ਚਿਮਨਲਾਲ ਮੋਦੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ[6], ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਉਦੋਂ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਉਹ 17 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ 18 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ। ਜਲਦੀ ਹੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਘਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਜੋੜੇ ਨੇ ਕਦੇ ਤਲਾਕ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਪਰ ਵਿਆਹ ਕਈ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਉਸਦੇ ਜਨਤਕ ਘੋਸ਼ਣਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਪ੍ਰੈਲ 2014 ਵਿੱਚ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚੋਣ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਪਹਿਲਾਂ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਸੱਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਮੋਦੀ ਨੇ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਵਿਆਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਜਸ਼ੋਦਾਬੇਨ ਸੀ। ਇਹ ਵਿਆਹ ਲਿੰਗ ਰਹਿਤ ਸੀ ਅਤੇ ਮੋਦੀ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਗੁਪਤ ਰੱਖਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਪੁਰਾਤਨਵਾਦੀ ਆਰਐਸਐਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੇ ਸਨ।

ਮੋਦੀ ਨੇ ਅਗਲੇ ਦੋ ਸਾਲ ਪੂਰੇ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ। ਇੰਟਰਵਿਊਆਂ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਿੰਦੂ ਆਸ਼ਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ: ਕੋਲਕਾਤਾ ਨੇੜੇ ਬੇਲੂਰ ਮਠ, ਅਲਮੋੜਾ ਵਿੱਚ ਅਦਵੈਤ ਆਸ਼ਰਮ, ਅਤੇ ਰਾਜਕੋਟ ਵਿੱਚ ਰਾਮਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮਿਸ਼ਨ। ਹਰੇਕ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਠਹਿਰਨ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੂੰ ਲੋੜੀਂਦੀ ਕਾਲਜ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ। ਮੋਦੀ ਦੇ ਜੀਵਨ 'ਤੇ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਦਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਰਿਹਾ ਹੈ।

1968 ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ, ਮੋਦੀ ਬੇਲੂਰ ਮੱਠ ਪਹੁੰਚੇ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਸਿਲੀਗੁੜੀ ਅਤੇ ਗੁਹਾਟੀ ਵਿੱਚ ਰੁਕਦੇ ਹੋਏ ਕਲਕੱਤਾ, ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਅਸਾਮ ਗਏ। ਫਿਰ ਉਹ ਅਲਮੋੜਾ ਵਿੱਚ ਰਾਮਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਆਸ਼ਰਮ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ 1968 ਤੋਂ 1969 ਤੱਕ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਰਾਹੀਂ ਗੁਜਰਾਤ ਪਰਤਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 1969 ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਜਾਂ 1970 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਲਈ ਦੁਬਾਰਾ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਸੰਖੇਪ ਫੇਰੀ ਲਈ ਵਡਨਗਰ ਵਾਪਸ ਪਰਤਿਆ। ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਚਾਚੇ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਸਟੇਟ ਰੋਡ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਚਾਚੇ ਦੀ ਕੰਟੀਨ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿੱਚ, ਮੋਦੀ ਨੇ ਇਨਾਮਦਾਰ, ਜੋ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਹੇਡਗੇਵਾਰ ਭਵਨ (ਆਰਐਸਐਸ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ) ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਸੀ, ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਦਾ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਕੀਤਾ। ਬਾਲਗ ਵਜੋਂ ਮੋਦੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸਿਆਸੀ ਸਰਗਰਮੀ 1971 ਵਿੱਚ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਲੜਨ ਲਈ ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਵਾਜਪਾਈ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਨਸੰਘ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮੁਕਤੀ ਬਾਹਨੀ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਹਮਾਇਤ ਦੇਣ ਤੋਂ ਵਰਜਿਆ; ਮੋਦੀ ਮੁਤਾਬਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਿਹਾੜ ਜੇਲ 'ਚ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। 1971 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੋਦੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚਾਚੇ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇਨਾਮਦਾਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਆਰਐਸਐਸ ਲਈ ਫੁੱਲ-ਟਾਈਮ ਪ੍ਰਚਾਰਕ (ਪ੍ਰਚਾਰਕ) ਬਣ ਗਏ। ਜੰਗ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਮੋਦੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਹਿੰਸਕ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ; ਇਸ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਕਾਰਨ ਇਨਾਮਦਾਰ ਨੇ ਮੋਦੀ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦੇਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਮੋਦੀ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ, ਉਹ ਉਸ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਿਆਸੀ ਜੰਗ ਛੇੜ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

1978 ਵਿੱਚ, ਮੋਦੀ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸਕੂਲ ਆਫ਼ ਓਪਨ ਲਰਨਿੰਗ ਤੋਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਬੈਚਲਰ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਤੀਜੀ ਜਮਾਤ ਨਾਲ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ 1983 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਮਾਸਟਰ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਇੱਕ ਬਾਹਰੀ ਦੂਰੀ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵਜੋਂ ਪਹਿਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਦਿਅਕ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵਿਵਾਦ ਹੈ।

ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਅਤੇ ਭਾਜਪਾ

ਸੋਧੋ

ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸ੍ਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਭਾਜਪਾ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਆਗੂ ਸ੍ਰੀ ਲਾਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਡਵਾਨੀ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ। ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੌਰਾਨ ਸ੍ਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਨੇ ਗੁਪਤਵਾਸ ਰਹਿ ਕੇ ਸੰਘ ਅਤੇ ਭਾਜਪਾ ਲਈ ਕਾਫੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। 1987 ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਭਾਜਪਾ ਦਾ ਜਥੇਬੰਦਕ ਸਕੱਤਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਸਦਕਾ 1987 ਵਿੱਚ ਭਾਜਪਾ ਨੇ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਮਿਊਂਸਪਲ ਕਮੇਟੀ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਸ੍ਰੀ ਐਲ. ਕੇ. ਅਡਵਾਨੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਵਾਜਪਾਈ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੋਰ ਵਧ ਗਿਆ। 1991 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਮੋਦੀ ਨੇ ਹੀ ਐਲ. ਕੇ. ਅਡਵਾਨੀ ਨੂੰ ਇਹ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਗਾਂਧੀਨਗਰ ਤੋਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਦੀ ਚੋਣ ਲੜਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ੍ਰੀ ਐਲ. ਕੇ. ਅਡਵਾਨੀ ਲਗਾਤਾਰ ਗਾਂਧੀਨਗਰ ਤੋਂ ਹੀ ਚੋਣ ਲੜਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਰਾਮ ਮੰਦਿਰ ਅੰਦੋਲਨ ਵੇਲੇ ਜਦੋਂ ਸ੍ਰੀ ਐਲ. ਕੇ. ਅਡਵਾਨੀ ਨੇ ਰੱਥ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸ੍ਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਹ ਕੰਮ ਬੜੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਿਆ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸ੍ਰੀ ਐਲ. ਕੇ. ਅਡਵਾਨੀ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਨੇੜੇ ਹੋ ਗਏ।

ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ

ਸੋਧੋ
ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲ
ਸੋਧੋ

2001 ਵਿੱਚ, ਕੇਸ਼ੂਭਾਈ ਪਟੇਲ ਦੀ ਸਿਹਤ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਭਾਜਪਾ ਨੇ ਉਪ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਸੀਟਾਂ ਗੁਆ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਸੱਤਾ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ, ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਅਤੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਏ ਗਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਪਟੇਲ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ 2001 ਵਿੱਚ ਭੁਜ ਵਿੱਚ ਆਏ ਭੂਚਾਲ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੁਆਰਾ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਜਪਾ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਅਹੁਦੇ ਲਈ ਨਵੇਂ ਉਮੀਦਵਾਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਮੋਦੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਟੇਲ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਭਰਮ, ਬਦਲ ਵਜੋਂ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ। ਅਡਵਾਨੀ ਪਟੇਲ ਨੂੰ ਬੇਦਖਲ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਮੋਦੀ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਦੀ ਘਾਟ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਤ ਸਨ। ਮੋਦੀ ਨੇ ਪਟੇਲ ਦੇ ਉਪ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬਣਨ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ, ਅਡਵਾਨੀ ਅਤੇ ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਵਾਜਪਾਈ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ "ਗੁਜਰਾਤ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੋਣਗੇ ਜਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ"। 3 ਅਕਤੂਬਰ 2001 ਨੂੰ, ਮੋਦੀ ਨੇ ਪਟੇਲ ਦੀ ਥਾਂ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਭਾਜਪਾ ਨੂੰ ਦਸੰਬਰ 2002 ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ। 7 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ, ਮੋਦੀ ਨੇ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕੀ ਅਤੇ ਉਹ 24 ਫਰਵਰੀ 2002 ਨੂੰ ਰਾਜਕੋਟ II ਹਲਕੇ ਦੀ ਉਪ ਚੋਣ ਜਿੱਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਅਸ਼ਵਿਨ ਮਹਿਤਾ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਗੁਜਰਾਤ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ।

ਦੰਗੇ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ
ਸੋਧੋ

2001 ਵਿੱਚ ਉਹ ਅਜੇ ਭਾਜਪਾ ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਦਫ਼ਤਰ ਨਾਲ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਬਾਜਪਾਈ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਕੇਸ਼ੂਭਾਈ ਪਟੇਲ ਦੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਐਲ. ਕੇ. ਅਡਵਾਨੀ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜਾ ਕੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ। 2002 ਵਿੱਚ ਗੋਧਰਾ ਕਾਂਡ ਵਾਪਰ ਗਿਆ, ਜਿਥੇ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਦੇ ਇੱਕ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਦਰਜਨਾਂ ਕਾਰਸੇਵਕਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਫੂਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਫ਼ਿਰਕੂ ਫਸਾਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ ਲਗਭਗ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਈ ਗਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਾਂਚ ਟੀਮ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਨਅਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੂੰਜੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਕਈ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਰਮਦਾ ਦਾ ਪਾਣੀ ਪਹੁੰਚਾਇਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਾਫੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਭਾਜਪਾ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵੀ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧਦੀ ਗਈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਤ ਭਾਜਪਾ ਨੇ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਜਿੱਤੀਆਂ ਤੇ ਉਹ ਤੀਜੀ ਵਾਰ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬਣੇ।

ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜਕਾਲ
ਸੋਧੋ

ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਮੋਦੀ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇਣ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਰਾਜ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਰਾਜਨੇਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦ੍ਰਵਿੜ ਮੁਨੇਤਰ ਕੜਗਮ ਅਤੇ ਤੇਲਗੂ ਦੇਸ਼ਮ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਨੇਤਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ - ਭਾਜਪਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਮਹੂਰੀ ਗਠਜੋੜ ਵਿੱਚ ਭਾਈਵਾਲ - ਅਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੇ ਸੰਸਦ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ। ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ. ਮੋਦੀ ਨੇ ਅਪ੍ਰੈਲ 2002 ਵਿੱਚ ਗੋਆ ਵਿੱਚ ਬੀਜੇਪੀ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਰਜਕਾਰਨੀ ਦੀ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਅਸਤੀਫਾ ਸੌਂਪਿਆ ਪਰ ਇਸਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵੋਟਰ ਅਜੇ ਵੀ ਉਜਾੜੇ ਗਏ ਹਨ, ਮੋਦੀ ਦਸੰਬਰ 2002 ਤੱਕ ਚੋਣਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਰਹੇ। ਚੋਣ ਵਿੱਚ, ਭਾਜਪਾ ਨੇ 182 ਮੈਂਬਰੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ 127 ਸੀਟਾਂ ਜਿੱਤੀਆਂ। ਮੋਦੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੌਰਾਨ ਮੁਸਲਿਮ ਵਿਰੋਧੀ ਬਿਆਨਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਭਾਜਪਾ ਨੇ ਵੋਟਰਾਂ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਧਰੁਵੀਕਰਨ ਤੋਂ ਲਾਭ ਉਠਾਇਆ। ਮੋਦੀ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਗੁਜਰਾਤੀ ਹੰਕਾਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ, ਇੱਕ ਰਣਨੀਤੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਾਜਪਾ ਨੇ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ 182 ਸੀਟਾਂ - ਦੋ ਤਿਹਾਈ ਬਹੁਮਤ - ਵਿੱਚੋਂ 127 ਜਿੱਤੀਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਉਮੀਦਵਾਰ ਯਤਿਨ ਓਜ਼ਾ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਮਨੀਨਗਰ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਜਿੱਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। 22 ਦਸੰਬਰ 2002 ਨੂੰ ਮੋਦੀ ਨੇ ਦੂਜੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਲਈ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕੀ।

ਮੋਦੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ, ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਬਿਆਨਬਾਜ਼ੀ ਹਿੰਦੂਤਵ ਤੋਂ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵੱਲ ਹੋ ਗਈ। ਉਸਨੇ ਸੰਘ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਸੰਘ (ਬੀਕੇਐਸ) ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਹਿੰਦੂ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ (ਵੀਐਚਪੀ) ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਘਟਾਇਆ। ਜਦੋਂ ਬੀਕੇਐਸ ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ, ਮੋਦੀ ਨੇ ਬੀਕੇਐਸ ਨੂੰ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਬੇਦਖਲ ਕਰਨ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਗਾਂਧੀਨਗਰ ਵਿੱਚ 200 ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਢਾਹੁਣ ਦੇ ਉਸਦੇ ਫੈਸਲੇ ਨੇ ਵੀਐਚਪੀ ਨਾਲ ਦਰਾਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਡੂੰਘਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੋਦੀ ਨੇ ਕੁਝ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਬਣਾਏ ਰੱਖੇ। ਉਸਨੇ ਦੀਨਾਨਾਥ ਬੱਤਰਾ ਦੁਆਰਾ 2014 ਦੀ ਇੱਕ ਪਾਠ ਪੁਸਤਕ ਲਈ ਇੱਕ ਮੁਖਬੰਧ ਲਿਖਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੈਰ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਟੈਸਟ-ਟਿਊਬ ਬੇਬੀਜ਼ ਸਮੇਤ ਤਕਨਾਲੋਜੀਆਂ ਮੌਜੂਦ ਸਨ।

ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਮੋਦੀ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਆਲੋਚਨਾ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਵਾਜਪਾਈ ਨੇ 2004 ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਵਾਜਪਾਈ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਭਾਜਪਾ ਦੀ ਚੋਣ ਹਾਰ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੋਦੀ ਨੂੰ ਅਹੁਦਾ ਛੱਡਣਾ ਇੱਕ ਗਲਤੀ ਸੀ। ਦੰਗੇ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮੋਦੀ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ 'ਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਏ; ਯੂਐਸ ਸਟੇਟ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਨੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਧਾਰਮਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਬਾਰੇ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਤਹਿਤ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਵੀਜ਼ਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਹੈ। ਯੂਕੇ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਯੂਨੀਅਨ (ਈਯੂ) ਨੇ ਮੋਦੀ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਮੋਦੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਵੱਲ ਵਧਿਆ, ਯੂਕੇ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਯੂਨੀਅਨ ਨੇ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਅਕਤੂਬਰ 2012 ਅਤੇ ਮਾਰਚ 2013 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਅਤੇ 2014 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਚੁਣੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਾਬੰਦੀ ਹਟਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ, ਡੀ.ਸੀ.

2007 ਦੀਆਂ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਅਤੇ 2009 ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਭਾਜਪਾ ਨੇ ਅੱਤਵਾਦ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਬਿਆਨਬਾਜ਼ੀ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕੀਤਾ। ਮੋਦੀ ਨੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ 2002 ਦੇ ਅੱਤਵਾਦ ਰੋਕੂ ਕਾਨੂੰਨ ਵਰਗੇ "ਅੱਤਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਝਿਜਕ" ਲਈ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ। 2007 ਵਿੱਚ, ਮੋਦੀ ਨੇ ਕਰਮਯੋਗ ਲਿਖਿਆ, ਇੱਕ 101 ਪੰਨਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬਚਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹੱਥੀਂ ਮੈਲਾ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮਲਚਿੰਗ ਦਲਿਤਾਂ ਦੀ ਉਪ-ਜਾਤੀ ਵਾਲਮੀਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ "ਰੂਹਾਨੀ ਅਨੁਭਵ" ਹੈ। ਚੋਣ ਜ਼ਾਬਤਾ ਲੱਗਣ ਕਾਰਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਨਵੰਬਰ 2008 ਦੇ ਮੁੰਬਈ ਹਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗੁਜਰਾਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤੱਟਵਰਤੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਲਈ 30 ਹਾਈ-ਸਪੀਡ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਦੀ ਤਾਇਨਾਤੀ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਕੀਤਾ। ਜੁਲਾਈ 2007 ਵਿੱਚ, ਮੋਦੀ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਲਗਾਤਾਰ 2,063 ਦਿਨ ਪੂਰੇ ਕੀਤੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਉਸ ਅਹੁਦੇ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਸ ਸਾਲ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਜਪਾ ਨੇ 182 ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਸੀਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 122 ਸੀਟਾਂ ਜਿੱਤੀਆਂ ਸਨ।

ਭਾਜਪਾ ਦੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹਿੰਦੂਤਵ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, 2007 ਅਤੇ 2012 ਦੀਆਂ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਮੋਦੀ ਦੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੇ ਤੱਤ ਸਨ। ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਹਿੰਦੂ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂਆਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਆਪਣੀ 2012 ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੌਰਾਨ, ਮੋਦੀ ਨੇ ਦੋ ਵਾਰ ਮੁਸਲਿਮ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤੋਹਫੇ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਨੇ ਦਾਊਦੀ ਬੋਹਰਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਬਣਾਏ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਮੋਦੀ ਦੀ 2012 ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਅਫਜ਼ਲ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੋਹਰਾਬੂਦੀਨ ਸ਼ੇਖ ਦੀ ਮੌਤ ਸਮੇਤ ਧਾਰਮਿਕ ਧਰੁਵੀਕਰਨ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਭਾਜਪਾ ਨੇ 2012 ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਸਲਿਮ ਉਮੀਦਵਾਰ ਨੂੰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। 2012 ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੌਰਾਨ, ਮੋਦੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੁਜਰਾਤ ਰਾਜ ਨਾਲ ਪਛਾਣਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੌਰਾਨ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੀ ਗਈ ਰਣਨੀਤੀ ਵਰਗੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਭਾਰਤ ਦੁਆਰਾ ਅਤਿਆਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਗੁਜਰਾਤ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। 2012 ਦੀਆਂ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਮੋਦੀ ਨੇ ਹੋਲੋਗ੍ਰਾਮ ਅਤੇ ਹੋਰ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕੇ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸਨੇ 2014 ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਹਰਾਇਆ। ਮੋਦੀ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਸ਼ਵੇਤਾ ਭੱਟ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਮਨੀਨਗਰ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਜਿੱਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਭਾਜਪਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣਾ ਬਹੁਮਤ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ 182 ਵਿੱਚੋਂ 115 ਸੀਟਾਂ ਜਿੱਤੀਆਂ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਚੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੋਦੀ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਮਨੀਨਗਰ ਲਈ ਵਿਧਾਇਕ ਵਜੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਆਨੰਦੀਬੇਨ ਪਟੇਲ ਮੋਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬਣੇ।

ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ
ਸੋਧੋ

ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਮੋਦੀ ਨੇ ਨਿੱਜੀਕਰਨ ਅਤੇ ਛੋਟੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਆਰਐਸਐਸ ਦੇ ਫਲਸਫੇ ਦੇ ਉਲਟ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਿੱਜੀਕਰਨ ਵਿਰੋਧੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਵਿਰੋਧੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਮੋਦੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿੱਤੀ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਪਾਰਕਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 2007 ਦੇ ਵਾਈਬ੍ਰੈਂਟ ਗੁਜਰਾਤ ਸੰਮੇਲਨ ਦੌਰਾਨ, ₹6.6 ਟ੍ਰਿਲੀਅਨ (₹17 ਟ੍ਰਿਲੀਅਨ ਜਾਂ 2020 ਵਿੱਚ US $210 ਬਿਲੀਅਨ ਦੇ ਬਰਾਬਰ) ਦੇ ਰੀਅਲ-ਐਸਟੇਟ ਨਿਵੇਸ਼ ਸੌਦਿਆਂ 'ਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।

ਪਟੇਲ ਅਤੇ ਮੋਦੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਭੂਮੀਗਤ ਜਲ ਸੰਭਾਲ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿੱਚ ਗੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। ਦਸੰਬਰ 2008 ਤੱਕ, 500,000 ਢਾਂਚੇ ਬਣਾਏ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 113,738 ਚੈਕ ਡੈਮ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਰੀਚਾਰਜ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। 2004 ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪੱਧਰ ਘਟਣ ਵਾਲੀਆਂ 112 ਤਹਿਸੀਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 60 ਤਹਿਸੀਲਾਂ ਨੇ 2010 ਤੱਕ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪੱਧਰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਰਾਜ ਦਾ ਜੈਨੇਟਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੋਧਿਆ ਹੋਇਆ ਕਪਾਹ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਕਪਾਹ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਉਛਾਲ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਅਰਧ-ਸੁੱਕੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ 2001 ਤੋਂ 2007 ਤੱਕ ਔਸਤਨ 9.6 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦੀ ਦਰ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਮੱਧ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਜਨਤਕ ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਉਪਾਅ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਸਰੋਵਰ ਡੈਮ, ਘੱਟ ਸਫਲ ਰਹੇ। ਸਰਦਾਰ ਸਰੋਵਰ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਨੇ ਇਰਾਦੇ ਦੇ ਸਿਰਫ 4-6% ਰਕਬੇ ਦੀ ਸਿੰਚਾਈ ਕੀਤੀ। 2008 ਵਿੱਚ, ਮੋਦੀ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਟਾਟਾ ਮੋਟਰਜ਼ ਨੂੰ ਨੈਨੋ ਕਾਰ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਾ ਪਲਾਂਟ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਦੋਂ ਲੋਕ ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਟਾਟਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕਈ ਹੋਰ ਕੰਪਨੀਆਂ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਈਆਂ।

ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਹਰ ਪਿੰਡ ਤੱਕ ਬਿਜਲੀ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਲਗਭਗ ਪੂਰੀ ਕਰ ਲਈ ਹੈ। ਮੋਦੀ ਨੇ ਰਾਜ ਦੀ ਬਿਜਲੀ ਵੰਡ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲਿਆ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਗੁਜਰਾਤ ਨੇ ਜੋਤੀਗ੍ਰਾਮ ਯੋਜਨਾ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਬਿਜਲੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪੇਂਡੂ ਬਿਜਲੀ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ; ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਬਿਜਲੀ ਨੂੰ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਸਿੰਚਾਈ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਸ਼ਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਸਦੀ ਲਾਗਤ ਘਟਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਮੁਢਲਾ ਵਿਰੋਧ ਉਦੋਂ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਲਾਭ ਲੈਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਿਜਲੀ ਸਪਲਾਈ ਸਥਿਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਪਰ, ਇੱਕ ਮੁਲਾਂਕਣ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨਾਂ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ 'ਤੇ ਨੀਤੀ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਹੋਇਆ।

ਵਿਕਾਸ ਬਹਿਸ
ਸੋਧੋ

ਮੋਦੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਬਹਿਸ ਹੈ। ਰਾਜ ਦੀ ਕੁੱਲ ਘਰੇਲੂ ਉਤਪਾਦ (ਜੀ.ਡੀ.ਪੀ.) ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਉਸ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਔਸਤਨ 10% ਰਹੀ, ਇਹ ਦਰ ਹੋਰ ਉੱਚ ਉਦਯੋਗਿਕ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਹੈ। ਮੋਦੀ ਦੇ ਸੱਤਾ ਸੰਭਾਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਉੱਚ ਦਰ ਸੀ; ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਆਈ। ਮੋਦੀ ਦੇ ਅਧੀਨ, ਗੁਜਰਾਤ ਲਗਾਤਾਰ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਬੈਂਕ ਦੀ "ਕਾਰੋਬਾਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਾਨ" ਦਰਜਾਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਰਿਹਾ। 2013 ਵਿੱਚ, ਦੇਸ਼ ਦੇ 20 ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਸਨ, ਵਿਕਾਸ, ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ, "ਆਰਥਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ" ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜਰਾਤ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੋਦੀ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਫਿਰਕੂਵਾਦ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਦਲੀਲ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਟੈਕਸ ਵਿੱਚ ਛੋਟ ਅਤੇ ਕਾਰੋਬਾਰਾਂ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਦੂਜੇ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਆਸਾਨ ਸੀ। ਗੁਜਰਾਤ ਨੂੰ ਨਿਵੇਸ਼ ਲਈ ਆਕਰਸ਼ਕ ਬਣਾਉਣ ਦੀਆਂ ਮੋਦੀ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਰਥਿਕ ਜ਼ੋਨ ਬਣਾਉਣਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਮੋਦੀ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਕਾਸ, ਗਰੀਬੀ ਰਾਹਤ, ਪੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ 'ਤੇ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਮਾੜਾ ਰਿਕਾਰਡ ਰਿਹਾ। 2013 ਵਿੱਚ, ਗੁਜਰਾਤ ਗਰੀਬੀ ਦੀਆਂ ਦਰਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 13ਵੇਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ 21ਵੇਂ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਸੀ। ਪੰਜ ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੇ ਲਗਭਗ 45 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਬੱਚੇ ਘੱਟ ਭਾਰ ਵਾਲੇ ਸਨ ਅਤੇ 23 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਰਾਜ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਰਾਜ ਭੁੱਖ ਸੂਚਕ ਅੰਕ ਵਿੱਚ "ਚਿੰਤਾਜਨਕ" ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਯੂਨੀਸੇਫ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇੱਕ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਮੋਦੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਟੀਕਾਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਾੜਾ ਰਿਕਾਰਡ ਰਿਹਾ ਹੈ।

2001 ਤੋਂ 2011 ਤੱਕ, ਗੁਜਰਾਤ ਨੇ ਗਰੀਬੀ ਅਤੇ ਔਰਤ ਸਾਖਰਤਾ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਨਹੀਂ ਬਦਲੀ, 29 ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਮੱਧ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਿਹਾ। ਇਸਨੇ ਬਾਲ ਮੌਤ ਦਰ ਵਿੱਚ ਮਾਮੂਲੀ ਸੁਧਾਰ ਦਿਖਾਇਆ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਖਪਤ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ। ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਰਾਜਾਂ ਨਾਲੋਂ ਹੇਠਾਂ ਹੈ। ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਨੀਤੀਆਂ ਨੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ, ਦਲਿਤਾਂ ਅਤੇ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਲਾਭ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਵਧੀਆਂ। ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਸ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਮੱਧ ਵਰਗ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਸੀ, ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ ਹੇਠਲੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵੱਧ ਰਹੇ ਸਨ। 2013 ਵਿੱਚ, ਰਾਜ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਸੂਚਕਾਂਕ ਵਿੱਚ 21 ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 10ਵੇਂ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਸੀ। ਮੋਦੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ 'ਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਔਸਤ ਤੋਂ ਘੱਟ ਖਰਚ ਕੀਤਾ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ

ਸੋਧੋ

2014 ਦੀਆਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਮਹੂਰੀ ਗਠਜੋੜ (ਐਨ.ਡੀ.ਏ.) ਦੀ ਭਾਰੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੋਦੀ ਨੇ 26 ਮਈ 2014 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ (ਪੀ. ਐੱਮ.) ਵਜੋਂ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਨਮ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣੇ। 1947 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਤੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ। 2019 ਦੀਆਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਐਨਡੀਏ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 2019 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਮੋਦੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਕਾਰਜਕਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। 6 ਦਸੰਬਰ 2020 ਨੂੰ, ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਚੌਥੇ-ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗੈਰ-ਕਾਂਗਰਸੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣੇ।

ਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪਹਿਲਕਦਮੀਆਂ
ਸੋਧੋ

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਮੋਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਾਲ ਨੇ ਸੱਤਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਦੇਖਿਆ। ਮੋਦੀ, ਜਿਸ ਕੋਲ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਸਦਨ ਰਾਜ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਮਤ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ, ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਕਈ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਪਾਸ ਕੀਤੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੱਤਾ ਦਾ ਹੋਰ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਹੋਇਆ। ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਜੱਜਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਬਿੱਲ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ। ਦਸੰਬਰ 2014 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਯੋਜਨਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਇਸਦੀ ਥਾਂ ਨੈਸ਼ਨਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਸ਼ਨ ਫਾਰ ਟਰਾਂਸਫਾਰਮਿੰਗ ਇੰਡੀਆ (ਨੀਤੀ ਆਯੋਗ) ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਯੋਜਨਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਕੋਲ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਯੋਜਨਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਅਕੁਸ਼ਲਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਭਲਾਈ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਪਰ 1990 ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਉਪਾਵਾਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ਸੀ।

ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਾਲ ਵਿੱਚ, ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਬਿਊਰੋ ਰਾਹੀਂ ਕਈ ਸਿਵਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ (ਐਨ.ਜੀ.ਓ.) ਦੀ ਜਾਂਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਹੌਲੀ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਜਾਂਚ ਦੀ ਇੱਕ ਜਾਦੂਗਰੀ ਵਜੋਂ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਾਨਵਤਾਵਾਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਸੰਸਥਾ ਮੈਡੀਕਿਨਸ ਸੈਨਸ ਫਰੰਟੀਅਰਜ਼, ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਗੈਰ-ਲਾਭਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ਸੀਅਰਾ ਕਲੱਬ ਅਤੇ ਅਵਾਜ਼ ਉਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹ ਅਤੇ ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਭਾਜਪਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਉਸਦੀ ਕਾਰਜਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਅਤੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਸ਼ਾਸਨ ਸ਼ੈਲੀ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ।

ਮੋਦੀ ਨੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ 1,200 ਪੁਰਾਣੇ ਕਾਨੂੰਨ ਰੱਦ ਕੀਤੇ; ਪਿਛਲੇ 64 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਿਛਲੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਜਿਹੇ 1,301 ਕਾਨੂੰਨ ਰੱਦ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਮੋਦੀ ਨੇ ਡਿਜ਼ੀਟਲ ਇੰਡੀਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸਰਕਾਰੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਪਲਬਧ ਕਰਵਾਉਣ, ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਤੱਕ ਹਾਈ-ਸਪੀਡ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਪਹੁੰਚ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚਾ ਬਣਾਉਣ, ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਦੇਣ ਅਤੇ ਡਿਜੀਟਲ ਸਾਖਰਤਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਟੀਚੇ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।

2019 ਵਿੱਚ, ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਛੜੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਲਈ ਵਿਦਿਅਕ ਦਾਖਲੇ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀਆਂ ਦਾ 10 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਰਾਖਵਾਂ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 2016 ਵਿੱਚ, ਮੋਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਪੇਂਡੂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁਫਤ ਤਰਲ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਗੈਸ (ਐਲਪੀਜੀ) ਕੁਨੈਕਸ਼ਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਉੱਜਵਲਾ ਯੋਜਨਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਸਕੀਮ ਨੇ 2014 ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ 2019 ਵਿੱਚ ਵਾਧੂ 24% ਭਾਰਤੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਕੋਲ LPG ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਕੀਤੀ। 2022 ਵਿੱਚ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉੱਜਵਲਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੁਆਰਾ ਕਵਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਾਰੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਲਈ LPG ਸਬਸਿਡੀਆਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਹਿੰਦੂਤਵ
ਸੋਧੋ
 
ਮੋਦੀ ਨੇ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਤਿਰੁਮਾਲਾ ਮੰਦਰ 'ਚ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ।

ਮੋਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਈ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਘੇਰਾ ਵਧਿਆ, ਕਈ ਵਾਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ। ਇਹਨਾਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ, "ਲਵ ਜੇਹਾਦ" ਦੇ ਕਥਿਤ ਇਸਲਾਮੀ ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਮੁਹਿੰਮ ਅਤੇ ਸੱਜੇ-ਪੱਖੀ ਸੰਗਠਨ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਾਤਲ ਨੱਥੂਰਾਮ ਗੋਡਸੇ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਸਮੇਤ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕੀਤਾ।

ਮੋਦੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਭਾਜਪਾ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮ ਸੇਵਕ ਸੰਘ (ਆਰ.ਐੱਸ.ਐੱਸ.) ਵਿਚਕਾਰ ਸਬੰਧ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਏ। ਆਰਐਸਐਸ ਨੇ ਭਾਜਪਾ ਦੀਆਂ ਚੋਣ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੋਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਰਕਾਰੀ ਅਹੁਦਿਆਂ 'ਤੇ ਆਰਐਸਐਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ। 2014 ਵਿੱਚ, ਯੇਲਾਪ੍ਰਗਦਾ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਰਾਓ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਆਰਐਸਐਸ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਇੰਡੀਅਨ ਕੌਂਸਲ ਆਫ਼ ਹਿਸਟੋਰੀਕਲ ਰਿਸਰਚ (ICHR) ਦਾ ਚੇਅਰਪਰਸਨ ਬਣਿਆ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਆਈਸੀਐਚਆਰ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੈਂਬਰਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਜਪਾ ਪ੍ਰਤੀ ਹਮਦਰਦੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਨੇ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਵਜੋਂ ਰਾਓ ਦੀ ਭਰੋਸੇਯੋਗਤਾ 'ਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਏ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਨਿਯੁਕਤੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੇ ਏਜੰਡੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ, ਮੋਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਅਤੇ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਰ ਆਰਐਸਐਸ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਆਰਐਸਐਸ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਫੈਕਲਟੀ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਭਰਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ। ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੰਦਿਨੀ ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਕਿਰਨ ਭੱਟੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹਨਾਂ ਨਿਯੁਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਅਹੁਦਿਆਂ ਲਈ ਯੋਗਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੋਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਪਾਠ-ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੋਦੀ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਇਕਸੁਰਤਾ, ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਟਕਰਾਅ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ।

2019 ਵਿੱਚ, ਮੋਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਇੱਕ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਕਾਨੂੰਨ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਜੋ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ, ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਸਤਾਏ ਧਾਰਮਿਕ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਜੋ ਹਿੰਦੂ, ਸਿੱਖ, ਬੋਧੀ, ਜੈਨ, ਪਾਰਸੀ ਜਾਂ ਈਸਾਈ ਹਨ, ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਦਾ ਰਸਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਯੋਗਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸੀ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਤਹਿਤ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਦੇ ਮਾਪਦੰਡ ਵਜੋਂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ; ਇਸਨੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜੋ ਕੋਵਿਡ -19 ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਰੋਕ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। 2020 ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਏ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜਵਾਬੀ-ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਭੀੜ ਦੁਆਰਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ 53 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਤਿਹਾਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਨ। 5 ਅਗਸਤ 2020 ਨੂੰ, ਮੋਦੀ ਨੇ ਅਯੁੱਧਿਆ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ 2019 ਵਿੱਚ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਅਯੁੱਧਿਆ ਵਿੱਚ ਵਿਵਾਦਿਤ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਟਰੱਸਟ ਨੂੰ ਸੌਂਪਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸੁੰਨੀ ਵਕਫ਼ ਬੋਰਡ ਨੂੰ ਵਿਕਲਪਕ 5 ਏਕੜ (2.0 ਹੈਕਟੇਅਰ) ਜ਼ਮੀਨ ਦੇਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਕ ਮਸਜਿਦ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ। ਮੋਦੀ ਰਾਮ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਅਤੇ ਹਨੂੰਮਾਨ ਗੜ੍ਹੀ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣੇ।

2019 ਵਿੱਚ ਮੋਦੀ ਦੀ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸੀ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਤਿੰਨ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਰਐਸਐਸ ਨੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਤਿੰਨ ਤਲਾਕ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 1 ਅਗਸਤ 2019 ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਜ਼ਾਯੋਗ ਐਕਟ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਧਾਰਾ 370 ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਨੇ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਰਾਜ ਦਾ ਦਰਜਾ ਵੀ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਪੁਨਰਗਠਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। , ਅਤੇ ਲੱਦਾਖ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਤਾਲਾਬੰਦੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇੰਟਰਨੈਟ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਫਰਵਰੀ 2021 ਤੱਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਹਾਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੈਂਕੜੇ ਸਿਆਸੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਸਮੇਤ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਪੁਨਰਗਠਨ ਜਾਂ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਸੋਧ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਭੱਟੀ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਭਾਜਪਾ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਨਿਯੁਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।

ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀ
ਸੋਧੋ
 
2019 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਕਸ ਆਗੂ। ਖੱਬੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ: ਸ਼ੀ (ਚੀਨ), ਪੁਤਿਨ (ਰੂਸ), ਬੋਲਸੋਨਾਰੋ (ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ), ਮੋਦੀ ਅਤੇ ਰਾਮਾਫੋਸਾ (ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ)

ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀਆਂ ਨਿੱਜੀਕਰਨ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੇ ਉਦਾਰੀਕਰਨ 'ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸਨ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਵਉਦਾਰਵਾਦੀ ਢਾਂਚੇ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸਨ। ਮੋਦੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਉਦਾਰ ਬਣਾਇਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਰੇਲਵੇ ਸਮੇਤ ਕਈ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਸੁਧਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਲਈ ਯੂਨੀਅਨਾਂ ਦੇ ਗਠਨ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਬਣਾਉਣਾ, ਅਤੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰਦਾਤਾਵਾਂ ਲਈ ਭਰਤੀ ਅਤੇ ਬਰਖਾਸਤਗੀ ਨੂੰ ਆਸਾਨ ਬਣਾਉਣਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ; ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਬਾਅਦ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੁਧਾਰਾਂ ਦਾ ਯੂਨੀਅਨਾਂ ਤੋਂ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ; 2 ਸਤੰਬਰ 2015 ਨੂੰ, ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀਆਂ 11 ਯੂਨੀਅਨਾਂ-ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਜਪਾ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਨੇ ਹੜਤਾਲ ਕੀਤੀ। ਭਾਰਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸੰਘ (ਭਾਰਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸੰਘ), ਸੰਘ ਪਰਿਵਾਰ (ਆਰ.ਐੱਸ.ਐੱਸ. ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ) ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੀ ਅੰਤਰੀਵ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਪੱਖ ਪੂਰਿਆ।

ਗਰੀਬੀ-ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਭਲਾਈ ਦੇ ਉਪਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਫੰਡ ਮੋਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਘਟਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ 'ਤੇ ਖਰਚਿਆ ਪੈਸਾ ਪਿਛਲੀ ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ ਦੌਰਾਨ ਜੀਡੀਪੀ ਦੇ 14.6 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੋਂ ਘਟ ਕੇ ਮੋਦੀ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਾਲ ਦੌਰਾਨ 12.6 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਰਹਿ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਭਲਾਈ 'ਤੇ ਖਰਚ 15 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਘੱਟ ਗਿਆ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਟੈਕਸ ਘਟਾ ਦਿੱਤੇ, ਦੌਲਤ ਟੈਕਸ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਵਿਕਰੀ ਟੈਕਸ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਗਹਿਣਿਆਂ 'ਤੇ ਕਸਟਮ ਡਿਊਟੀਆਂ ਘਟਾਈਆਂ। ਅਕਤੂਬਰ 2014 ਵਿੱਚ ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਡੀਜ਼ਲ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮੋਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਬਜਟ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਸਿੱਖਿਆ 'ਤੇ ਖਰਚ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ; ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖਿਆ ਖਰਚ ਜੀਡੀਪੀ ਦੇ 0.7 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੋਂ ਘਟ ਕੇ 0.5 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ। 2014 ਅਤੇ 2022 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਪੋਸ਼ਣ, ਸਿੱਖਿਆ, ਸਿਹਤ, ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ 'ਤੇ ਖਰਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਬਜਟ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤਤਾ ਲਗਭਗ ਅੱਧੀ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ। ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ 'ਤੇ ਪੂੰਜੀ ਖਰਚੇ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜੋ 2014 ਵਿੱਚ ਜੀਡੀਪੀ ਦੇ 0.4 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੋਂ ਘੱਟ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੇ 2023 ਵਿੱਚ 1.7 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।

ਸਤੰਬਰ 2014 ਵਿੱਚ, ਮੋਦੀ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਗਲੋਬਲ ਮੈਨੂਫੈਕਚਰਿੰਗ ਹੱਬ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੇ ਟੀਚੇ ਨਾਲ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਤਪਾਦ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮੇਕ ਇਨ ਇੰਡੀਆ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਆਰਥਿਕ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਪਰ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇਵੇਗਾ। ਮੋਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਇੱਕ ਭੂਮੀ-ਸੁਧਾਰ ਬਿੱਲ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ, ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਮਾਲਕੀ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਨਿੱਜੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ। ਬਿੱਲ ਨੂੰ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਆਦੇਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਆਖਰਕਾਰ ਇਸਨੂੰ ਖਤਮ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਮੋਦੀ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਗੁਡਜ਼ ਐਂਡ ਸਰਵਿਸਿਜ਼ ਟੈਕਸ ਪਾਸ ਕੀਤਾ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਟੈਕਸ ਸੁਧਾਰ, ਲਗਭਗ 17 ਟੈਕਸਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 1 ਜੁਲਾਈ 2017 ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ।

 
ਮੇਕ ਇਨ ਇੰਡੀਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਮੌਕੇ ਮੋਦੀ

ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਕੈਬਨਿਟ ਫੈਸਲੇ ਵਿੱਚ ਮੋਦੀ ਨੇ ਕਾਲੇ ਧਨ ਦੀ ਜਾਂਚ ਲਈ ਇੱਕ ਟੀਮ ਬਣਾਈ ਸੀ। 9 ਨਵੰਬਰ 2016 ਨੂੰ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ, ਕਾਲੇ ਧਨ, ਅੱਤਵਾਦ ਅਤੇ ਜਾਅਲੀ ਕਰੰਸੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ₹500 ਅਤੇ ₹1000 ਦੇ ਬੈਂਕ ਨੋਟਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਦਮ ਨਾਲ ਨਕਦੀ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਕਮੀ ਹੋ ਗਈ, ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸਟਾਕ ਸੂਚਕਾਂਕ BSE ਸੈਂਸੈਕਸ ਅਤੇ ਨਿਫਟੀ 50 ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ, ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ 1.5 ਮਿਲੀਅਨ ਨੌਕਰੀਆਂ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜੀਡੀਪੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਨਕਦੀ ਦੇ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਦੀ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਕਈ ਮੌਤਾਂ ਹੋਈਆਂ। ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਵਿੱਚ, ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਲਈ ਦਾਇਰ ਕੀਤੇ ਇਨਕਮ ਟੈਕਸ ਰਿਟਰਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ 25 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਡਿਜੀਟਲ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ।

ਮੋਦੀ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਚਾਰ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਜੀਡੀਪੀ ਪਿਛਲੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅਧੀਨ 6.39 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦੀ ਦਰ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ 7.23 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦੀ ਔਸਤ ਦਰ ਨਾਲ ਵਧੀ। ਆਮਦਨੀ ਅਸਮਾਨਤਾ ਵਧੀ; ਇੱਕ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ 2017 ਵਿੱਚ, ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ 45 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਵੱਧ ਗਈ ਹੈ। ਨੌਕਰੀਆਂ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਕਾਰਨ 2016 ਦੇ ਨੋਟਬੰਦੀ ਅਤੇ ਵਸਤੂਆਂ ਅਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਟੈਕਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। 2018-19 ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ ਵਿੱਚ 3.4 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦੀ ਮਹਿੰਗਾਈ ਦਰ ਦੇ ਨਾਲ ਜੀਡੀਪੀ ਵਾਧਾ 6.12 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਸੀ। ਸਾਲ 2019-20 ਵਿੱਚ, ਜੀਡੀਪੀ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਘੱਟ ਕੇ 4.18 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੋ ਗਈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਮਹਿੰਗਾਈ ਵਧ ਕੇ 4.7 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੋ ਗਈ। 2020-21 ਵਿੱਚ ਕੋਵਿਡ-19 ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ 6.6 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਸੁੰਗੜ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ ਵਿੱਚ 8.2 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵਧਣ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਸੀ।

ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਸਵੱਛਤਾ
ਸੋਧੋ

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਸਾਲ ਵਿੱਚ, ਮੋਦੀ ਨੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਖਰਚੇ ਨੂੰ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ। ਜਨਵਰੀ 2015 ਵਿੱਚ, ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਸਿਹਤ ਨੀਤੀ (NHP) ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ 'ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਖਰਚੇ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਪਰ ਨਿੱਜੀ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਪਿਛਲੀ ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਨੀਤੀ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਮਾਵਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਰ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਸਮੇਤ ਜਨਤਕ ਸਿਹਤ ਟੀਚਿਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਨੈਸ਼ਨਲ ਹੈਲਥ ਮਿਸ਼ਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਸੂਚਕਾਂਕ 'ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਜਨਤਕ ਸਿਹਤ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ 2015 ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 20 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਘੱਟ ਫੰਡ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਹਨ। ਮੋਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੂਜੇ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਬਜਟ ਵਿੱਚ ਹੋਰ 15% ਦੀ ਕਟੌਤੀ ਕੀਤੀ। ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਲਈ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਬਜਟ 19% ਵਧਿਆ; ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਬੀਮਾ ਪ੍ਰਦਾਤਾਵਾਂ ਨੇ ਬਜਟ ਨੂੰ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੇਖਿਆ ਪਰ ਜਨਤਕ ਸਿਹਤ ਮਾਹਰਾਂ ਨੇ ਨਿੱਜੀ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਪ੍ਰਦਾਤਾਵਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ 'ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਜਨਤਕ ਸਿਹਤ ਸਹੂਲਤਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। 2018 ਵਿੱਚ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਬਜਟ ਵਿੱਚ 11.5% ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ; ਤਬਦੀਲੀ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਫੰਡ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਿਹਤ ਬੀਮਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਲਈ ₹20 ਬਿਲੀਅਨ (US$250 ਮਿਲੀਅਨ) ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿਹਤ ਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਬਜਟ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।

 
ਮੋਦੀ ਜੂਨ 2020 ਵਿੱਚ ਵੀਡੀਓ ਕਾਨਫਰੰਸਿੰਗ ਰਾਹੀਂ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਕੋਵਿਡ-19 ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ

ਮੋਦੀ ਨੇ ਚੰਗੀ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਸਵੱਛਤਾ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਯਤਨਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। 2 ਅਕਤੂਬਰ 2014 ਨੂੰ, ਮੋਦੀ ਨੇ ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਮਿਸ਼ਨ ("ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ") ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਦੱਸੇ ਗਏ ਟੀਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ੌਚ ਅਤੇ ਹੱਥੀਂ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਪਖਾਨੇ ਬਣਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਨਵੇਂ ਸੀਵਰੇਜ ਟ੍ਰੀਟਮੈਂਟ ਪਲਾਂਟ ਬਣਾਉਣ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵੀ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ 2019 ਤੱਕ 60 ਮਿਲੀਅਨ ਪਖਾਨੇ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਹੈ। ਉਸਾਰੀ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਨੂੰ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਪਖਾਨਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਾਉਣ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੈਨੀਟੇਸ਼ਨ ਕਵਰ ਅਕਤੂਬਰ 2014 ਵਿੱਚ 38.7% ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ ਮਈ 2018 ਵਿੱਚ 84.1% ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਨਵੀਆਂ ਸੈਨੇਟਰੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਟੀਚਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਸੀ। 2018 ਵਿੱਚ, ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਗਠਨ (WHO) ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਵੱਛਤਾ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੇਂਡੂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 180,000 ਦਸਤ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਮਾਰਚ 2020 ਵਿੱਚ, ਕੋਵਿਡ-19 ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਮੋਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਰੋਗ ਐਕਟ, 1897 ਅਤੇ ਆਫ਼ਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਐਕਟ, 2005 ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ। ਉਸੇ ਮਹੀਨੇ, ਸਾਰੀਆਂ ਵਪਾਰਕ ਘਰੇਲੂ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਉਡਾਣਾਂ ਨੂੰ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੋਦੀ ਨੇ 22 ਮਾਰਚ ਨੂੰ 14 ਘੰਟੇ ਦੇ ਕਰਫਿਊ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਦੋ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਤਿੰਨ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਦੇ "ਕੁੱਲ ਲਾਕਡਾਊਨ" ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ. ਅਪ੍ਰੈਲ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਅਤੇ ਨਵੰਬਰ 2020 ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਮਾਰਚ 2021 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਦੀ ਦੂਜੀ ਲਹਿਰ ਪਹਿਲੀ ਨਾਲੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਸੀ; ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੈਕਸੀਨ, ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਬਿਸਤਰੇ, ਆਕਸੀਜਨ ਸਿਲੰਡਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਡਾਕਟਰੀ ਸਪਲਾਈਆਂ ਦੀ ਘਾਟ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਅਪ੍ਰੈਲ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨੇ 24 ਘੰਟਿਆਂ ਦੀ ਮਿਆਦ ਵਿੱਚ 400,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੇਸਾਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ, ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਆਪਣਾ ਟੀਕਾਕਰਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਜਨਵਰੀ 2021 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ; ਜਨਵਰੀ 2022 ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਨੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਸਨੇ ਟੀਕੇ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ 1.7 ਬਿਲੀਅਨ ਖੁਰਾਕਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ 720 ਮਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟੀਕਾਕਰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਈ 2022 ਵਿੱਚ, WHO ਨੇ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੋਵਿਡ-19 ਨਾਲ 4.7 ਮਿਲੀਅਨ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ 2021 ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਦੂਜੀ ਲਹਿਰ ਦੌਰਾਨ—ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 10 ਗੁਣਾ। ਮੋਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ WHO ਦੇ ਅਨੁਮਾਨ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਕੋਵਿਡ ਨਾਲ ਹੋਈਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 20% ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ।

ਚੋਣ ਮੁਹਿੰਮ

ਸੋਧੋ

ਸਤੰਬਰ 2013 ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 16ਵੀਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਦੀ ਚੋਣ ਲਈ ਭਾਜਪਾ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੀ ਚੋਣ ਮੁਹਿੰਮ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਇੰਚਾਰਜ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸੇ ਸਾਲ ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਉਹ ਭਾਜਪਾ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਦੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਬਣ ਗਏ। ਪਿਛਲੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਲਈ ਭਾਜਪਾ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਅਰਸੇ ਦੌਰਾਨ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 400 ਤੋਂ ਵੱਧ ਵੱਡੀਆਂ ਰੈਲੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 3 ਲੱਖ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਕੀਤਾ। ਚੋਣਾਂ ਜਿੱਤਣ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ 'ਗੁਜਰਾਤ ਮਾਡਲ' ਵਜੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਚੋਣਾਂ ਲਈ ਮੁੱਖ ਏਜੰਡਾ ਬਣਾਇਆ।

ਅਵਾਰਡ ਅਤੇ ਮਾਨਤਾ

ਸੋਧੋ

ਮਾਰਚ 2012 ਅਤੇ ਜੂਨ 2014 ਵਿੱਚ, ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਟਾਈਮ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੇ ਏਸ਼ੀਅਨ ਐਡੀਸ਼ਨ ਦੇ ਕਵਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ, ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਿਆ। 2014 ਵਿੱਚ, CNN-News18 (ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ CNN-IBN) ਨਿਊਜ਼ ਨੈੱਟਵਰਕ ਨੇ ਮੋਦੀ ਨੂੰ ਇੰਡੀਅਨ ਆਫ ਦਿ ਈਅਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ। ਜੂਨ 2015 ਵਿੱਚ, ਮੋਦੀ ਨੂੰ ਟਾਈਮ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੇ ਕਵਰ 'ਤੇ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। 2014, 2015, 2017, 2020 ਅਤੇ 2021 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਟਾਈਮ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ 100 ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਫੋਰਬਸ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਨੇ ਉਸਨੂੰ 2014 ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ 15ਵਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ 2015, 2016 ਅਤੇ 2018 ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ 9ਵਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ। 2015 ਵਿੱਚ, ਮੋਦੀ ਨੂੰ ਬਲੂਮਬਰਗ ਮਾਰਕਿਟ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੁਆਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ 13ਵਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 2021 ਵਿੱਚ ਟਾਈਮ ਨੇ ਮੋਦੀ ਨੂੰ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਦਾ ਤੀਜਾ "ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਨੇਤਾ" ਕਿਹਾ, ਜਿਸ ਨੇ "ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸੇ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਨਹੀਂ" ਰੱਖਿਆ। 2015 ਵਿੱਚ ਫਾਰਚਿਊਨ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੀ "ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਨੇਤਾਵਾਂ" ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸਾਲਾਨਾ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਮੋਦੀ ਨੂੰ ਪੰਜਵਾਂ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 2017 ਵਿੱਚ, ਗੈਲਪ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ (ਜੀਆਈਏ) ਨੇ ਇੱਕ ਸਰਵੇਖਣ ਕਰਵਾਇਆ ਅਤੇ ਮੋਦੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਤੀਜੇ-ਚੋਟੀ ਦੇ ਨੇਤਾ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ। 2016 ਵਿੱਚ, ਲੰਡਨ ਦੇ ਮੈਡਮ ਤੁਸਾਦ ਮੋਮ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿੱਚ ਮੋਦੀ ਦੀ ਇੱਕ ਮੋਮ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

2015 ਵਿੱਚ, ਮੋਦੀ ਨੂੰ ਟਾਈਮ ਦੇ "ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਉੱਤੇ 30 ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਲੋਕਾਂ" ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਟਵਿੱਟਰ ਅਤੇ ਫੇਸਬੁੱਕ 'ਤੇ ਦੂਜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫਾਲੋ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਸਨ। 2018 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਟਵਿੱਟਰ 'ਤੇ ਤੀਜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫਾਲੋ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਨੇਤਾ ਸਨ, [ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦੇ] ਅਤੇ ਫੇਸਬੁੱਕ ਅਤੇ ਇੰਸਟਾਗ੍ਰਾਮ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫਾਲੋ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਨੇਤਾ ਸਨ। ਅਕਤੂਬਰ 2018 ਵਿੱਚ, ਮੋਦੀ ਨੂੰ "ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੌਰ ਗਠਜੋੜ ਵਿੱਚ ਮੋਹਰੀ ਕੰਮ" ਅਤੇ "ਵਾਤਾਵਰਣ ਕਾਰਵਾਈ 'ਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇ ਪੱਧਰਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਖੇਤਰਾਂ" ਦੁਆਰਾ ਨੀਤੀ ਅਗਵਾਈ ਲਈ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਸਰਵਉੱਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪੁਰਸਕਾਰ, ਧਰਤੀ ਦੇ ਚੈਂਪੀਅਨਜ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਮੋਦੀ ਨੂੰ 2018 ਦਾ ਸਿਓਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ "ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਹਿਯੋਗ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ, ਵਿਸ਼ਵ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ, ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਵਧਾਵਾ ਦੇ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰਨ ਅਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ-ਵਿਰੋਧੀ ਅਤੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮਰਪਣ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਮਾਜਿਕ ਏਕੀਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨ"। ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੇ ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਭਾਰਤੀ ਹਨ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕ ਸਮਾਗਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਬੂ ਧਾਬੀ, ਸੰਯੁਕਤ ਅਰਬ ਅਮੀਰਾਤ ਵਿੱਚ ਅਬੂ ਧਾਬੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਆਇਲ ਕੰਪਨੀ (ADNOC) ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਅਗਲੇ ਹਿੱਸੇ 'ਤੇ ਮੋਦੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਟੈਕਸਾਸ ਇੰਡੀਆ ਫੋਰਮ ਨੇ 22 ਸਤੰਬਰ 2019 ਨੂੰ ਹਿਊਸਟਨ, ਟੈਕਸਾਸ ਵਿੱਚ NRG ਸਟੇਡੀਅਮ ਵਿੱਚ ਮੋਦੀ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਮਾਗਮ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਡੋਨਾਲਡ ਟਰੰਪ ਸਮੇਤ 50,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਅਮਰੀਕੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੇ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਪੋਪ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਸੱਦੇ ਗਏ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨੇਤਾ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਇਕੱਠ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਮੋਦੀ ਨੂੰ ਮੇਅਰ ਸਿਲਵੈਸਟਰ ਟਰਨਰ ਨੇ ਹਿਊਸਟਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਚਾਬੀ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ। ਬਿਲ ਐਂਡ ਮੇਲਿੰਡਾ ਗੇਟਸ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਨੇ ਮੋਦੀ ਨੂੰ 24 ਸਤੰਬਰ 2019 ਨੂੰ ਨਿਊਯਾਰਕ ਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਮਿਸ਼ਨ ਅਤੇ "ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਵੱਛਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਤਰੱਕੀ" ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਲਈ ਗਲੋਬਲ ਗੋਲਕੀਪਰ ਅਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ।

2020 ਵਿੱਚ, ਮੋਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੱਠ ਵਿਸ਼ਵ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਪੈਰੋਡੀ Ig ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ "ਕੋਵਿਡ -19 ਵਾਇਰਲ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਇਹ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਕਿ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਮੌਤ 'ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਤਤਕਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ". 21 ਦਸੰਬਰ 2020 ਨੂੰ, ਯੂਐਸ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਡੋਨਾਲਡ ਟਰੰਪ ਨੇ ਮੋਦੀ ਨੂੰ ਭਾਰਤ-ਅਮਰੀਕਾ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਲੀਜਨ ਆਫ਼ ਮੈਰਿਟ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ। 24 ਫਰਵਰੀ 2021 ਨੂੰ, ਗੁਜਰਾਤ ਕ੍ਰਿਕੇਟ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਨੇ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਦੇ ਮੋਟੇਰਾ ਸਟੇਡੀਅਮ ਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲਿਆ - ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕ੍ਰਿਕਟ ਸਟੇਡੀਅਮ - ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਸਟੇਡੀਅਮ।

ਚੋਣ ਇਤਿਹਾਸ

ਸੋਧੋ
ਸਾਲ ਦਫ਼ਤਰ ਚੋਣ ਖੇਤਰ ਪਾਰਟੀ ਮੋਦੀ ਨੂੰ ਵੋਟ % ਵਿਰੋਧੀ ਪਾਰਟੀ ਵੋਟ % ਨਤੀਜਾ ਹਵਾਲਾ
2002 ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਰਾਜਕੋਟ II ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ 45,298 57.32 ਅਸ਼ਵਿਨਭਾਈ ਨਰਭੇਸ਼ੰਕਰ ਮਹਿਤਾ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ 30,570 38.68 ਜਿੱਤਿਆ [7]
2002 ਮਨੀਨਗਰ 1,13,589 73.29 ਯਤਿਨਭਾਈ ਓਜ਼ਾ 38,256 24.68 ਜਿੱਤਿਆ [8]
2007 1,39,568 69.53 ਦਿਨਸ਼ਾ ਪਟੇਲ 52,407 26.11 ਜਿੱਤਿਆ [9]
2012 1,20,470 75.38 ਸ਼ਵੇਤਾ ਸੰਜੀਵ ਭੱਟ 34,097 21.34 ਜਿੱਤਿਆ [10]
2014 ਲੋਕ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵਡੋਦਰਾ 8,45,464 72.75 ਮਧੂਸੂਦਨ ਮਿਸਤਰੀ 2,75,336 23.69 ਜਿੱਤਿਆ [11]
2014 ਵਾਰਾਣਸੀ 5,81,022 56.37 ਅਰਵਿੰਦ ਕੇਜਰੀਵਾਲ ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ 2,09,238 20.30 ਜਿੱਤਿਆ [12]
2019 6,74,664 63.62 ਸ਼ਾਲਿਨੀ ਯਾਦਵ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪਾਰਟੀ 1,95,159 18.40 ਜਿੱਤਿਆ [13]

ਲਿਖਣ ਦਾ ਕੈਰੀਅਰ

ਸੋਧੋ

2008 ਵਿੱਚ, ਮੋਦੀ ਨੇ ਜਯੋਤੀਪੁੰਜ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਗੁਜਰਾਤੀ ਕਿਤਾਬ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ RSS ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫਾਈਲ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬਾ ਐਮ.ਐਸ. ਗੋਲਵਲਕਰ ਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਆਰਐਸਐਸ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਜਿਸਨੂੰ ਮੋਦੀ ਪੂਜਨਿਆ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ("ਪੂਜਾ ਦੇ ਯੋਗ ਗੁਰੂ") ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਦਿ ਇਕਨਾਮਿਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਮੋਦੀ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਆਰਐਸਐਸ ਦੇ ਕੰਮਕਾਜ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਆਰਐਸਐਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਉਣਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੇ। ਮੋਦੀ ਨੇ ਅੱਠ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਛੋਟੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ।[14]

ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ

ਸੋਧੋ

ਮੋਦੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਮਾਂ, ਹੀਰਾਬੇਨ ਨਾਲ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਿਤ ਸਬੰਧ ਬਣਾਏ ਰੱਖਦੇ ਸਨ।[15]

ਹੋਰ ਵੇਖੋ

ਸੋਧੋ

ਹਵਾਲੇ

ਸੋਧੋ

ਨੋਟ

ਸੋਧੋ
  1. ↑ Previously known as 7, Race Course Road

ਹਵਾਲੇ

ਸੋਧੋ
  1. ↑ Script error: No such module "Cite web".
  2. ↑ "ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਦਾ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕ ਸਮਾਗਮ : ਮੋਦੀ ਦੇ 72 ਮੈਂਬਰੀ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਕਿਸ-ਕਿਸ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਥਾਂ". BBC News ਪੰਜਾਬੀ. 2024-06-09. Retrieved 2024-06-10.
  3. ↑ singh, sukhwinder (2024-06-10). "ਮੋਦੀ ਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਤੀਜੀ ਵਾਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਹਲਫ਼ ਲਿਆ". Punjabi Tribune (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). Retrieved 2024-06-10.
  4. ↑ "'ਮੋਦੀ ਤੇਲੀ-ਘਾਚੀ ਓਬੀਸੀ ਹੈ': ਭਾਜਪਾ". ਟਾਈਮਜ਼ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ. Archived from the original on 17 February 2017. {{cite web}}: |archive-date= / |archive-url= timestamp mismatch; 6 ਦਸੰਬਰ 2016 suggested (help)
  5. ↑ ਘਈ, ਰਜਤ (19 June 2017). ""ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਦਫ਼ਤਰ: ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤੀ ਉੱਚ-ਜਾਤੀ, ਹਿੰਦੂ ਮਾਮਲਾ"". ਬਿਜ਼ਨਸ ਸਟੈਂਡਰਡ ਇੰਡੀਆ. Archived from the original on 19 May 2017. {{cite web}}: |archive-date= / |archive-url= timestamp mismatch; 19 ਜੂਨ 2017 suggested (help)
  6. ↑ ""ਜਸ਼ੋਦਾਬੇਨ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਵਜੋਂ ਰੱਖਿਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣਨ ਲਈ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।"". NDTV. Archived from the original on 12 ਜੂਨ 2020. {{cite web}}: |archive-date= / |archive-url= timestamp mismatch; 17 ਜੁਲਾਈ 2020 suggested (help)
  7. ↑ "Rajkot II by-elections: Narendra Modi pushes his own image as a rising star of BJP". India Today (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2023-06-16.
  8. ↑ ਮੈਰੀਨੋ, ਐਂਡੀ (2014) (2014). ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ: ਇੱਕ ਸਿਆਸੀ ਜੀਵਨੀ. ਹਾਰਪਰਕੋਲਿਨਸ ਪਬਲਿਸ਼ਰਜ਼ ਇੰਡੀਆ. p. 98. ISBN 978-93-5136-218-0.{{cite book}}: CS1 maint: numeric names: authors list (link)
  9. ↑ "Minister Dinsha Patel to take on Modi in Maninagar". www.rediff.com. Retrieved 2023-06-16.
  10. ↑ "Big win for Narendra Modi, defeats Shweta Bhatt by huge margin". NDTV.com. Retrieved 2023-06-16.
  11. ↑ ""General Election To Lok Sabha Trends & Result 2014"". ECI. 17 May 2014. Archived from the original on 5 January 2021. {{cite web}}: |archive-date= / |archive-url= timestamp mismatch; 17 ਮਈ 2014 suggested (help)
  12. ↑ "Narendra Modi files nomination in Vadodara after grand roadshow". NDTV.com. Retrieved 2023-06-16.
  13. ↑ "PM Modi' Varanasi Is The Star Constituency". Hindustan Times (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 2019-05-23. Retrieved 2023-06-16.
  14. ↑ "ਜੋਤੀਪੁੰਜ: ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ 'ਮੇਰੀ ਸੰਸਥਾ, ਮੇਰੇ ਨੇਤਾਵਾਂ' 'ਤੇ ਲਿਖਦੇ ਹਨ". 20 June 2015. Archived from the original on 21 June 2015.
  15. ↑ ਡੇਵ, ਕਪਿਲ (22 September 2016). "ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਨੇ ਆਪਣੇ 66ਵੇਂ ਜਨਮ ਦਿਨ 'ਤੇ ਮਾਂ ਹੀਰਾਬਾ ਤੋਂ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਲਿਆ". ਟਾਈਮਜ਼ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ. Archived from the original on 17 September 2016. {{cite web}}: |archive-date= / |archive-url= timestamp mismatch; 22 ਸਤੰਬਰ 2016 suggested (help)

ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ

ਸੋਧੋ
 
Scholia has a profile for ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ (Q1058).
"https://pa.wikipedia.org/w/index.php?title=ਨਰਿੰਦਰ_ਮੋਦੀ&oldid=763631" ਤੋਂ ਲਿਆ