ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ

1947 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰ ਕੇ 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਡੋਮੀਨੀਅਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮੀ ਜਮਹੂਰੀਆ ਏ ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਅਤੇ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਅਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਗਣਰਾਜ) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਘਟਨਾਕਰਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬੰਗਾਲ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੱਛਮ ਬੰਗਾਲ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀਲੋਨ (ਹੁਣ ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ) ਅਤੇ ਬਰਮਾ (ਹੁਣ ਮਿਆਂਮਾਰ) ਨੂੰ ਵੀ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਲੇਕਿਨ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। (ਨੇਪਾਲ ਅਤੇ ਭੂਟਾਨ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਜ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਬਟਵਾਰੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਏ।)

15 ਅਗਸਤ 1947 ਦੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਦੋ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣੇ। ਲੇਕਿਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੱਤਾ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਕਰਾਚੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਾਂਕਿ ਆਖਰੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਾਇਸਰਾਏ ਲੂਇਸ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਕਰਾਚੀ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਦੋਨਾਂ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਸਕੇ। ਇਸ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਨ 14 ਅਗਸਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਕਰੀਬ 5 ਲੱਖ^[1] ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਅਤੇ ਕਰੀਬ 1.45 ਕਰੋੜ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਘਰ - ਵਾਰ ਛੱਡਕੇ ਬਹੁਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ।

ਮਾ: ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ 24 ਮਾਰਚ, 1947 ਨੂੰ ਲਾਰਡ ਵੇਵਲ ਦੀ ਥਾਂ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਾਇਸਰਾਏ ਬਣ ਕੇ ਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਲ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਪਲਾਨ ਦੇ ਨਾਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਗਈ। ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਮੁਤਾਬਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਐਲਾਨ 3 ਜੂਨ, 1947 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਮੁਤਾਬਕ

ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀਆਂ ਅਸੈਂਬਲੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣਗੇ: ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਅਕਸਰੀਅਤ ਤੇ ਦੂਜਾ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ।
ਇਸ ਵਾਸਤੇ 1941 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।
ਇਹ ਮੈਂਬਰ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵੋਟ ਪਾਉਣਗੇ। ਜੇ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਬਾਊਂਡਰੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕਰੇਗਾ ਜੋ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰੇਗਾ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੁਸਲਿਮ ਅਕਸਰੀਅਤ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮੰਨੀ ਗਈ।
1. ਲਾਹੌਰ ਡਵੀਜ਼ਨ: ਗੁੱਜਰਾਂਵਾਲਾ, ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ, ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ, ਸਿਆਲਕੋਟ, ਲਾਹੌਰ
2. ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਡਵੀਜ਼ਨ: ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ, ਅਟਕ, ਗੁਜਰਾਤ, ਜਿਹਲਮ, ਮੀਆਂਵਾਲੀ, ਸ਼ਾਹਪੁਰ
3. ਮੁਲਤਾਨ ਡਵੀਜ਼ਨ: ਡੇਰਾ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਖ਼ਾਨ, ਝੰਗ, ਲਾਇਲਪੁਰ ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ, ਮੁਲਤਾਨ, ਤੇ [ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰਗੜ੍ਹ]।

36 ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ

ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਅਟਕ, ਜੇਹਲਮ, ਬਹਾਵਲਨਗਰ, ਕਸੂਰ, ਬਹਾਵਲਪੁਰ, ਖਾਨੇਵਾਲ, ਭੱਕਰ, ਖੁਸਾਬ, ਚਕਵਾਲ, ਲਾਹੌਰ, ਚਨਿਓਟ, ਡੇਰਾ ਗਾਜ਼ੀ ਖਾਨ, ਲਿਹਾਅ, ਲਾਇਲਪੁਰ, ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ, ਗੁਜਰਾਤ, ਹਾਫ਼ਿਜ਼ਾਬਾਦ, ਝੰਗ, ਰਹੀਮ ਯਾਰ ਖ਼ਾਨ, ਰਾਜਨਪੁਰ, ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ, ਲੋਡਰਾਂ, ਸਾਹੀਵਾਲ, ਮੰਡੀ ਬਹਾਉਦੀਨ, ਸਰਗੋਧਾ, ਮੁਲਤਾਨ, ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ, ਮੀਆਂਵਾਲੀ, ਮੁਜ਼ੱਫਰਗੜ੍ਹ, ਸਿਆਲਕੋਟ, ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ, ਨਾਰੋਵਾਲ, ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ, ਓਕਾੜਾ, ਪਾਕਪਤਨ, ਵਿਹਾੜੀ

ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ

23 ਮਾਰਚ, 1940 ਦੇ ਦਿਨ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦਾ ਇਜਲਾਸ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ‘ਮੁਸਲਿਮ ਮੁਲਕ’ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਵਲ ਟੋਰਿਆ। ਇਸ ਸਕੀਮ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਹੱਦਬੰਦੀ ਕਰ ਕੇ ਅਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਵਾਂ ਸੂਬਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਜਾਂ ਧਰਮ ਦੀ ਅਕਸਰੀਅਤ ਨਾ ਰਹੇ। 24 ਜੁਲਾਈ, 1942 ਨੂੰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਅਕਾਲੀ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਹਿਲਾ ਕਲਾਂ (ਲਾਇਲਪੁਰ) ਨੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਵੰਡ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਪਾਸਕੂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਿਮ ਇਕੱਲੇ ਸਰਕਾਰ ਨਾ ਬਣਾ ਸਕਣ। ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤਾਂ ਇਥੋਂ ਤਕ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੇ ਹਿੰਦੂ ਇਸ ਸਕੀਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦੇਣ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਮੰਗ ਛੱਡ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਸਿੱਖ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ, ਲਾਹੌਰ ਨੇ ਦਸੰਬਰ, 1943 ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਕੀਮ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾ ‘ਮੈਨੀਫ਼ੈਸਟੋ’ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮੈਨੀਫ਼ੈਸਟੋ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਹੱਦਬੰਦੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਹੱਦਬੰਦੀ ਮੁਤਾਬਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਵੰਡ ਮੰਗੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਤਾਕਤ ਨਾ ਰਹੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਤਾਲੀਮੀ ਅਦਾਰੇ ਵਲੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਕਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ‘ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ’ ਦੀ ਮੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕੁੱਝ ਜਲਸੇ ਅਤੇ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸਾਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 7 ਜੂਨ, 1943 ਦੇ ਦਿਨ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਵਾਸਤੇ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰ ਦਿਤਾ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੁਟ ਪਾਓ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਰੱਖਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੱਝ ਨੀਤੀਆਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਕੁੱਝ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਆਉਂਦੇ-ਆਉਂਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਬਹੁਮਤ ਤੋਂ ਡਰਨ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਨੇਤਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇਣ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਵਾਦ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰਨ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਨਿਅੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋੜ ਰਹਿਣ ਲੱਗੀ।

ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਸ਼ਕ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ 1906 ਵਿੱਚ ਢਾਕਾ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੰਗਾਂ ਰਖੀਆਂ। 1930 ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਦੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਉਰਦੂ ਕਵੀ ਮੁਹੰਮਦ ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਚੁੱਕੀ। 1935 ਵਿੱਚ ਸਿੰਧ ਸੂਬਾ ਦੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਵੀ ਇਹੀ ਮੰਗ ਚੁੱਕੀ। ਇਕਬਾਲ ਅਤੇ ਮੌਲਾਨਾ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜੌਹਿਰ ਨੇ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ ਨੂੰ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਿਨਾਹ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਏਕਤਾ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਪਰ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੇ। ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ 1940 ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨਾ ਨੇ ਸਾਫ਼ ਤੌਰ ਪਰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ: ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਧਰਮ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੈ। ... ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਹੁਮਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਅਲਪ ਮਤ ਵਿੱਚ, ਅਜਿਹੇ ਦੋ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕਰ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਵੱਧ ਕੇਰਹੇਗਾ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਰਾਜ ਦੀ ਬਣਾਵਟ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਰਹੇਗਾ।

ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਵਰਗੇ ਹਿੰਦੂ ਸੰਗਠਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਟਵਾਰੇ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਲੇਕਨ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਤਭੇਦ ਹਨ। 1937 ਵਿੱਚ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਦੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਨੇਤਾ ਗੁਟ-ਨਿਰਪੇਖ ਸਨ ਅਤੇ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ। ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੰਡ ਦਾ ਘੋਰ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ: ਮੇਰੀ ਪੂਰੀ ਆਤਮਾ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਮਤ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਦਾ ਅਨੁਮੋਦਨ ਕਰਨਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਰੱਬ ਨੂੰ ਨਕਾਰਨ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਆਈਆਂ ਨੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਾ ਜਾਣ, ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਗਰਮ ਦਲਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਚਿੜ ਗਏ।

ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋਨਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਕ ਨੂੰ ਬੜਾਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਨੇ ਅਗਸਤ 1946 ਵਿੱਚ ਡਾਇਰੈਕਟ ਐਕਸ਼ਨ ਡੇ ਮਨਾਇਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿੱਚ ਦੰਗੇ ਹੋਏ ਹੋਰ ਕਰੀਬ 5000 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਏ। ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ’ਤੇ ਦਬਾਅ ਪੈਣ ਲਗਾ ਕਿ ਉਹ ਵੰਡ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤਾਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਰੇਲੂ ਜੰਗ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤ ਵਿੱਚ ਨਾ ਆ ਜਾਵੇ।

ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ

Refugees on train roof during Partition

ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੰਡ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ 3 ਜੂਨ ਪਲਾਨ ਜਾਂ ਮਾਉਂਟਬੈਟਨ ਪਲਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਸੀਮਾਰੇਖਾ ਲੰਦਨ ਦੇ ਵਕੀਲ ਸਰ ਸਿਰਿਲ ਰੈਡਕਲਿਫ ਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤੀ। ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਗਏ। 18 ਜੁਲਾਈ 1947 ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਨੇ ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਸ ਐਕਟ (ਭਾਰਤੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਕਾਨੂੰਨ) ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਅੰਤਮ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਝੌਤੇ ਕਰ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਇਸ 565 ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਚੁਣ ਲੈਣ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁਣਗੇ। ਜਿਆਦਾਤਰ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਬਹੁਮਤ ਧਰਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਚੁਣਿਆ। ਜਿਹਨਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਬਹੁਮਤ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਦੇਸ਼ ਚੁਣਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਏਕੀਕਰਣ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਵਾਦ ਹੋਇਆ (ਵੇਖੋ ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਕ ਏਕੀਕਰਣ)। ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਸਾਂਭੀ।^[2]

ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਤਕਸੀਮ

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਧਨ ਜਲਦੀ ਭੇਜੇ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਦਬਾਅ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਦਬਾਅ ਦੇ ਅੱਗੇ ਝੁੱਕਣਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਧਨ ਭੇਜਣਾ ਪਿਆ। ਨਾਥੂਰਾਮ ਗੋਡਸੇ ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ।

ਦੰਗੇ ਫਸਾਦ

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਠੀਕ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਕਿਉਂਜੋ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਵੰਡ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਏਧਰ ਤੋਂ ਉੱਧਰ ਜਾਣਗੇ। ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅਲਪ ਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਲੇਕਿਨ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਨਵੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧ ਨਾਲ ਨਿਬਟਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫਲਸਰੂਪ ਦੰਗੇ-ਫਸਾਦ ਭਿਅੰਕਰ ਰੂਪ ਧਾਰ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਗਈਆਂ, ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰ ਛੱਡਕੇ ਭੱਜਣਾ ਪਿਆ। ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਲਗਭਗ 5 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਕੁੱਝ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਪਰਵਾਸ ਲਈ ਯਾਤਰਾ ਦੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਦੌਰਾਨ।

ਸੰਨ ਸੰਤਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਫ਼ਸਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇ ਕਿਤੇ ਅਮਨ-ਅਮਾਨ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ। ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ, ਸਿੱਖ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਹਿੰਦੇ ਰਹੇ।^[3]

ਜਨ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ

ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰੇਨ ਉੱਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ

ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਨਵੇਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਹੋਇਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਜਬਰਦਸਤੀ ਬੇਘਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲੇਕਿਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ-ਜੀ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਰ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਸੁਨਿਸਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੇਕਰ ਚਾਹੁਣ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਸਕਣ। ਸੀਮਾ ਰੇਖਾਵਾਂ ਤੈਅ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲਗਭਗ 1.45 ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਸੀਮਾ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਬਹੁਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ। 1951 ਦੀ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੰਡ ਦੇ ਇੱਕਦਮ ਬਾਅਦ 72,26,000 ਮੁਸਲਮਾਨ ਭਾਰਤ ਛੱਡਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਏ ਅਤੇ 72,49,000 ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਛੱਡਕੇ ਭਾਰਤ ਆਏ। ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ 78 ਫ਼ੀਸਦੀ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।

ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਅਸਮ ਅਤੇ ਤਿਰਪੁਰਾ ਵਿੱਚ ਵਸਾਏ ਗਏ। ਸਿੰਧ ਤੋਂ ਆਏ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਬਸੇ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਬਸੇ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉੱਥੇ ਸਮਿੱਲਤ ਹੋ ਗਏ। ਲੇਕਿਨ ਉਰਦੂ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੋ ਦਿੱਲੀ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਬਸਣ ਅਤੇ ਸਮਿੱਲਤ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਆਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਰਣਾਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਹਾਜਿਰ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਏ ਦੰਗੇ - ਫਸਾਦ ਪਰ ਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਨਾਵਲ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਖ ਹਨ:

ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ ਪਿੰਜਰ,
ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਟ੍ਰੇਨ ਟੂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ,
ਭੀਸ਼ਮ ਸਾਹਿਨੀ ਦਾ ਤਮਸ, ਅਤੇ
ਸਲਮਾਨ ਰਸ਼ਦੀ ਦਾ ਮਿਡਨਾਈਟਸ ਚਿਲਡਰਨ (ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਨਮੇ ਬੱਚੇ)।

ਪਿੰਜਰ ਨੂੰ ਫਿਲਮ ਅਤੇ ਤਮਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਧਾਰਾਵਾਹਿਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਗਰਮ ਹਵਾ, ਦੀਪਾ ਮਹਿਤਾ ਦੀ ਅਰਥ (ਜ਼ਮੀਨ), ਕਮਲ ਹਸਨ ਦੀ ਹੇ ਰਾਮ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ।

ਗੈਲਰੀ

ਬਾਹਰੀ ਕਆਂ

ਟੀਕਾ - ਟਿੱਪਣੀ

↑ http://www.time.com/time/magazine/1>7/int/970811/spl.midnight.html^{[permanent dead link]} TIME Essay HURRYING MIDNIGHT
↑ ਟਾਮਸ ਆਰਗੀਸੀ, Nations, States, and Secession: Lessons from the Former Yugoslavia, ਮੇਡਟਰੇਨਿਅਨ ਕਵਾਟਰਲੀ, Volume 5 Number 4 Fall 14, ਪ੍ਰ . 40–65, ਡਿਊਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰੇਸ
↑ "1947: ਫ਼ਿਰਕੂ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਦੀ ਮਾਰ; ਗੱਲ ਲਾਹੌਰ ਦੀ - Tribune Punjabi". Tribune Punjabi (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). 2018-10-06. Retrieved 2018-10-07.^{[permanent dead link]}

ਗਰੰਥ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧ ਸੂਚੀ

mbhhf
A select list of Indian Publications on the Partition of India (Punjab & Bengal); University of Virginia list Archived 2006-09-11 at the Wayback Machine.
South Asian History: Colonial India — University of California, Berkeley Collection of documents on colonial India, Independence, and Partition
Indian Nationalism Archived 2007-02-04 at the Wayback Machine. — Fordham University archive of relevant public - domain documents]

[1] ttp://www.time.com/time/magazine/1>7/int/970811/spl.midnight.html^{[permanent dead link]} TIME Essay HURRYING MIDNIGHT

[2] ਟਾਮਸ ਆਰਗੀਸੀ, Nations, States, and Secession: Lessons from the Former Yugoslavia, ਮੇਡਟਰੇਨਿਅਨ ਕਵਾਟਰਲੀ, Volume 5 Number 4 Fall 14, ਪ੍ਰ . 40–65, ਡਿਊਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰੇਸ

[3] "1947: ਫ਼ਿਰਕੂ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਦੀ ਮਾਰ; ਗੱਲ ਲਾਹੌਰ ਦੀ - Tribune Punjabi". Tribune Punjabi (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). 2018-10-06. Retrieved 2018-10-07.^{[permanent dead link]}

[1]

[2]

[3]